آخري شنوائي
پريان ڪورٽ جي داخلي گيٽ کان قيدين واري سرڪاري گاڏي، ڪورٽ ۾ اندر داخل ٿي، ۽ قيدين لاءِ ٺهيل لاڪ اپ وٽ اچي بيهي رھي، تڪڙو ان جي پويان ھڪ ٻي ڇڪڙي ٽائپ گاڏي جيڪا پوليس وارن سان ڀريل ھئي، اچي پهتي ۽ پوليس وارا ڏاڍي ڦڙتيءَ سان ٽپ ڏيندا، لهندا ويا ۽ قيدين واري گاڏي کي گهيرو ڪري بيهي رھيا، پوءِ قيدين کي لاھي ڪورٽ ۾ ٺهيل لاڪ اپ ۾ بند ڪيو ويو.
ھن سيشن ڪورٽ جي فرسٽ فلور تان اُنهن قيدين جو ڏُکائيندڙ نظارو پئي ڪيو، انهن قيدين ۾ اڄ ھن کي هڪ نئون ۽ نرالو قيدي به نظر آيو، جيڪو ڏاڍو اداس پئي نظر آيو، ٻين قيدين کان بلڪل الڳ، ڪنڌ جهڪيل، ڪلهن تائين ڪارا زلف، ڪنهن قلندر وانگر، پيڪر عجز و انڪسار، ۽ ھن سان گڏ ٻيا قيدي ھر ڳالهه کان بيپرواهه، ڪنڌ آڪڙيل، اڇا ڪاٽن جا ڪلف ٿيل ڪپڙا، سنڌي ٽوپي نرڙ تي جهڪيل، گلا کليل، سينو سڄو پائوڊر سان اڇو ٿيل، قميص جي اندران ڳاڙھي گلاب واري گنجي پهريل، آھستي آھستي ڏاڍي لئي سان ھلندا، ٻانهون لوڏيندا، لاڪ اپ ۾ داخل ٿيا، ڄڻ ڪا دس فتح ڪري آيا ھجن، بس اُھو ، نئون قيدي ئي عجيب ھو، ميرا ڪپڙا، ڪنڌ ڏکن جي بار کان جهڪيل ھوس.
ڪجهه دير کان پوءِ ڪورٽ جو ڪاروھنوار تيز ٿي ويو، ھر ڪورٽ مان جوابدارن کي پڪارڻ جا آواز اچڻ لڳا،
”جوابدار خميسو ۽ ٻيا“
علي نواز به ڪورٽ ۾ ملازم ھو، پوءِ جيئن ئي ھن کي به جج صاحب حڪم ڪيو ته ھن به سڏ ڪرڻ شروع ڪيا،
”جوابدار منٺار ۽ ٻيا“
قيدين جي لاڪ اپ مان ھڪ قيديءَ کي ڪڍي آندو ويو، اڳيان ۽ پٺيان پوليس وچ ۾ اُھو قلندر ٽائيپ قيديءَ ھو، جنهن کي منٺار جي نالي سان ھن سڏ ڪيو ھو، ھن کي ڪورٽ ۾ پيش ڪيو ويو، جج صاحب ھن کي ترسائڻ جو چئي، وري ٻئي جوابدار کي سڏ ڪرايو، ڪورٽ جي آڳر ۾ پيل بينچن تي جوابدار منٺار، پوليس وارن سان گڏ ويهي رھيو، ڪجهه پوليس وارا ھن کان ٿورو پرڀرو ٿي بيهي رھيا. علي نواز ڏٺو ته منٺار جي چهري ۾ ھن کي عجيب جلوو نظر آيو، ھن جا ڪلهن تائين ڦهليل ڊگها وار ۽ ھن جي ھنج کي ڇهندڙ ڊگهي ڏاڙھي، ھن جي شخصيت ڏاڍي پراسرار پئي لڳي، ھن جي چهري تي ڏاڍو سڪون ڇانيل ھو، ايڏو سڪون ڪنهن وڏي گيان ۽ ڌيان کان پوءِ ئي حاصل ٿيندو آھي، ھن جڏھن غور سان ڏٺو ته منٺار جي نماڻن نيڻن مان مسلسل برسات وسي رھي ھئي، سانوڻ جي ان گونگي مينهن وانگر، جيڪو، مَنهن ۽ ڇپر به ٽمائي ڇڏيندو آھي، لڙڪ جيڪي منٺار جي ڏاڙھيءَ مان جهولندا، ھن جي ھنج ۾ جذب ٿيندا پئي ويا، ھن پاڻيءَ جو گلاس اچي منٺار کي ڏنو جيڪو ھو ھڪ ئي ساھيءَ ۾ پي ويو، ڄڻ ھن جي اندر ۾ ڪا وڏي باهه ٻري رھي ھجي، نيٺ ھو منٺار جي ڀر ۾ ويهي رھيو،
”ادا، ڇا ڳالهه آھي،“
ھن جي پڇڻ جي دير ھئي جو منٺار جي من جا سڀئي بند ٽٽي پيا، اکين منجهان مينهن شروع ٿي ويو. ڏکن جا بادل برسڻ لاءِ ڄڻ ڀريا بيٺا ھئا، جڏھن ھانوَ جو بار ڪجهه ھلڪو ٿيس ته ٻڌائڻ شروع ڪيائين،
”ادا منهنجو نالو منٺار آھي، آءُ اُتر جو ويٺل آھيان، ھارپو ڪندو آھيان، منهنجو ڀاءُ قومي تحريڪ جو ميمبر ھو، پڙھيو لکيو، وڏو فضيلت وارو منهنجو ڀاءُ وريام اوچتو گم ٿي ويو ھو.“
اھو چئي ڄڻ ھن پنهنجي ڪهاڻيءَ جي شروعات ڪئي. ڪهاڻي ٻڌائڻ دوران به ھن جا بي چيا لڙڪ وھندا رھيا.
”پنهنجي ننڍي ڀاءُ سان مون کي تمام گهڻي محبت آھي، جنهن کي ننڍي ھوندي کان ابو، امان گذاري وڃڻ کان پوءِ مون ۽ منهنجي گهر واري پٽن وانگر پاليو ھو، ڀاءُ جي گم ٿيڻ جي ڪري، ڄڻ ته مان اڌ چريو ٿي پيو ھوس، وريام جي ڪامريڊ دوستن سان گڏجي، ٿاڻا، اسپتال ڳوٺ توڙي شهرن ۾ ڳولائون، ڦولائون ڪيم، پر ادا، ڪا به سُڌ ڪانه پئي ته وريام کي زمين ڳيهي ويئي يا آسمان کائي ويو.“
”ادا، پوءِ ته منهنجي ھر ڪم مان دل کڄي ويئي، نه ٻنيءَ ۾ ٿي دل لڳي نه ئي گهر ۾ ٿي آرام آيو“
ھن پنهنجي قميص سان لڙڪ اگهيا، ۽ ڳالهه کي اڳتي وڌايو،
”گهر ۾ منهنجي گهر واري، ٻه ٻار جنهن ۾ ھڪ ڏھن سالن جي نياڻي صدوري ۽ ھڪ پٽ بلاول اٺن سالن جو ۽ ھڪ ٻڪري جنهن جي کير مان ڪڏھن چانهه ته ڪڏھن مانيءَ ڀور کائيندا آھيون، ھڪ رات اوچتو خواب ۾ مونکي ھڪ فقير چيو ته تون لال سائينءَ جي درگاهه تي وڃ توکي تنهنجو ڀاءُ ملي ويندو، اِھو سچ ھو يا گمان مونکي ڪابه خبر نه آھي، صبح جو اٿڻ ساڻ وڌم ٻڪري جي رسي ۾ ھٿ پنجن ھزارن ۾ ٻڪري کپائي، گهرواريءَ کي سڄو احوال ٻڌائي مان لال شهباز جي درگاهه تي اچي ٽي راتيون رھيس.“
لڳي پيو ته منٺار کي ڪو پيرن فقيرن ۾ تمام گهڻو ويساهه ھو، ۽ خواب ۾ ايندڙ فقير به ھن جي لاشعور ۾ ويٺل ڪو درويش ھو، جيڪو ھن کي دلاسا ڏيئي رھيو ھو،
”۽ پوءِ وري مون کي اوچتو ڀٽائيءَ تي وڃڻ جو اشارو مليو، لال تان ٿي ڀٽائي جي درگاهه تي پهتس ته تندن سڄو ماحول تپائي ڇڏيو ھو، الو ميان جي آلاپ تي ڀٽائي جي چائونٺ تي مٿو رکي ڪيترائي ڏينهن ۽ راتيون ڀاءُ لاءِ ليلائيندو رھيس، ڀٽائي کان پوءِ سخي ڄام ڏاتار تي وڃڻ جو خيال دل ۾ آيو، ڀٽائي کان موڪلائي جڏھن مان سخي ڄام ڏاتار تي وڃڻ لاءِ لاري اڏي جو گس وٺيو پئي ويس، ته رستي ۾ بيٺل ٻن پوليس وارن مون کي سَڏ ڪيو ته ويتر پريشان ٿي ويس. پريان ٽن فيٿن وارو جمعدار موٽرسائيڪل تي چڙھيو ويٺو ھو ۽ پان چٻاڙي رھيو ھو، آءُ جيڪو اڳ ۾ ئي پنهنجي سورن جي ڪري پريشان ھوس، اھلڪارن جو مونکي سڏ ڪيو ته ويتر منهنجا حوصلا خطا ٿي ويا. پوليس وارن مون کي پريشان ڏسي، آڏا، ابتا سوال پڇي ويتر پريشان ڪرڻ لڳا، منهنجي تلاشي ورتائون ته ٻه ٽي ھزار روپيه ۽ سگريٽ جو پاڪيٽ کيسي مان نڪتو. جيڪي اُنهن پنهنجي وڏن جي ملڪيت سمجهي وِڌا، پنهنجي کيسي ۾ ۽ مونکي موٽرسائيڪل تي ويهاري وٺي آيا ٿاڻي تي. جتي پهچڻ سان ھُنن مون کي اچي ورتو، لتن ۽ مڪن سان، منهنجون ته ويتر متيون ئي منجهي ويون، پوءِ مون کي بيستو ڪري لاڪ اپ ۾ اُڇلي ڇڏيائون، پوءِ ھفتو کن آئون ٿاڻي تي ٻهارو ڏيڻ، ڇڻڪار ڪرڻ، صوبيدار جا ڪپڙا ڌوئڻ، بوٽ پالش ڪرڻ، ٿاڻي جي نادي ڀرڻ جهڙا ڪم ڪندو رھيس، ھفتي کن کان پوءِ مون تي ڪو ڪيس داخل ڪري جيل جي دوزخ ۾ موڪلي ڇڏيائون، اڄ مهيني کان پوءِ جيل مان ڪڍي ڪورٽ ۾ پيش ڪيو اٿن، جيل جي ڪلارڪ ٻڌايو ته مون کي بنا لائسنس ھٿيار ۾ چالان ڪيو اٿن.“
ھن ڄڻ پنهنجي روئداد پوري ڪندي چيو ته،
”ادا هاڻي نه گهر وارن کي منهنجي ڪا خبر آهي ۽ نه مون کي گهر وارن جي“،
ھن مٿس رحم کائي، سندس گهر جي ايڊريس لکي ورتي ۽ پنهنجي کيسي مان ڏھين ڏھين جا ڪجهه نوٽ ڪڍي سگريٽن لاءِ ھن کي ڏنا، جيڪي ھن ڏاڍين منٿن کان پوءِ قبول ڪيا، منٺار سنوائي وٺي جيل ھليو ويو ۽ ھن منٺار جي گهر وارن کي ھڪ خط لکي ڇڏيو، جنهن ۾ مختصر احوال ۽ ايندڙ سنوائي جي تاريخ به لکي ڇڏي، ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ھو صبح جو معمول موجب آفيس جون ڪرسيون صاف ڪري رھيو ھو، آفيس جو عملو به آھستي آھستي ايندو ويو، ھو سڄو ڪم ڪار لاھي، صاحب لاءِ آيل اخبار پهريان پاڻ پڙھڻ لڳو، شنواين وارا ماڻهو به گڏ ٿيندا ويا، اوچتو ھن جي نظر، پريان ٻهراڙي جي ھڪ خوبصورت معصوم ڇوڪري تي پئي، جنهن جي عمر اٺ ڏهه سال کن ھوندي جنهن جا پير اگهاڙا، مٿي جا وار اڻڀا، ڳلن تي ڳوڙھن جا ليڪا ٺهيل، هٿ ۾ کجيءَ جي ڦرھين واري ڇٻي ۽ ڇٻيءَ ۾ ڪلام پاڪ جو نسخو، جيڪو ڪيترن ئي رومالن ۾ ويڙھيل ھجڻ ڪري، تمام وڏو ڀاسي رھيو ھو، ھوءَ ڏاڍي حيران ۽ پريشان، ھر ڪنهن کان پڇندي پئي وتي ته
”منهنجو بابا ڪٿي آھي، منهنجو بابا ڪٿي آھي“.
علي نواز ڇوڪري کي اُن حالت ۾ ڏسي حيران ۽ پريشان ٿي ويو، آفيس جي اسٽاف جي نظر جو ڪلام پاڪ تي پئي ته سڀ حراسجي ويا، خبر نه آھي ته اُھا حراسمينٽ ڇوڪري جي دانهن جي ڪري ھئي يا ڪلام پاڪ جي ڪري، علي نواز ھڪدم اُٿي ننڍڙي کي مٿي تي ھٿ رکي ڏاڍي پيار سان پنهنجي ڪرسيءَ تي ويهاريو، ۽ پوءِ آفيس وارن جا ڏاڍا عجيب و غريب منهن ٺھڻ لڳا ۽ چپن ۾ ڀڻڪي رھيا ھئا،
”نڀاڳي ڇوري صبح ساڻ الاءِ ڪنهن جون پاڙون ساڙڻ آئي آھي.“
”ھو وري پريان ڏس، اسان واري پٽيوالي کي، ماءُ کي ڪرسيءَ تي ويهاريو ويٺو آ، ھڻين چنبو ڪڍيس ٻاھر.“
ھن ڏٺو ته سڀني جي منهن تي ڪاوڙ جو مانارو ٺهيل ھو،
”اڙي، علي نواز ڏي خبر، ماڻهين ڪنهن ڏانهن قرآن کڻي آئي آ“
ھن جي پڇڻ تي، ڇوڪري ڪڇڻ لڳي، پر ڳلو ڀرجي اچڻ جي ڪري آواز ٻاھر نڪرڻ بند ٿي ويس. پاڻيءَ جا ٻه ٽي ڍڪ ڀري ڪجهه ڳالهائڻ جهڙي ٿي ته، هُن وراڻيو
”اسان ڏي خط آيو آھي، ته بابا جيل ۾ آھي، اڄ ھن کي ڪورٽ ۾ وٺي ايندا، مون کي ٻڌايو ڪٿي آ، منهنجو مٺڙو بابا؟“
ڇوڪري بابا، بابا ڪري اچي جو روئڻ ۾ پئي ته سڄو ماحول درد ناڪ ٿي ويو، سڀئي اسٽاف وارا به پنهنجن ڪرسين تان اُٿي ھن کي پرچائڻ لڳا، ۽ کيسن مان پئسا ڪڍي نياڻيءَ کي ڏيڻ لڳا، شايد ھنن کي پنهنجون نياڻيون اکين اڳيان اچي ويون ھيون، پر هُوءَ جا پنهنجي وس ۾ نه ھئي، روئيندي به رھي ۽ ڳالهائيندي به رھي، ھن پنهنجو نالو صدوري ٻڌايو ۽ اھو به ٻڌايو ته ھن سان گڏ ھن جي ماءُ ۽ ننڍڙو ڀاءُ به آيا آھن، جيڪي ھيٺ ھڪ وڻ جي ڇانو ۾ ويٺا آھن. ۽ بابا سان ملندا، علي نواز سمجهي ويو ته صدوري منٺار سان ملڻ جي ڳالهه پئي ڪريءَ ھوءَ منٺار جي ڌيءَ ھئي.
منٺار ڪجهه دير کان پوءِ پوليس جي پهري ۾ ڪورٽ ۾ آيو ۽ پنهنجي ٻارن سان ملي ڪافي دير تائين لڙڪ به لاڙيندو رھيو، ۽ اُنهن کي ريجهائيندو به رھيو.
گهنٽي وڄڻ تي علي نواز صاحب جي چيمبر ۾ ويو.
”جي سائين“
صاحب جيڪو ڪنهن ڪيس جي فائيل ۾ گم ھو، ٿورو ڪنڌ کڻي چيائين،
”پاڻي پيار“.
پاڻي پيارڻ مهل صاحب کي موڊ ۾ ڏسي، منٺار بابت سڄي ڳالهه صاحب کي ٻڌائي.
”جيڪڏھن ڳالهه سچي آھي ته مان اڄ ئي ضمانت ڏيانس ٿو، جيڪڏھن ڳالهه ۾ ڪابه گڙٻڙ ٿي ته پوءِ توکي به منٺار سان گڏ جيل ۾ رکندس.“
ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ صاحب نهايت سنجيدگيءَ سان چيو. ھن جو صاحب، نه رڳو ھڪ انصاف پسند جج هُيو. پر هُو هڪ بهترين همدرد انسان به هو. هُو سدائين انصاف کي انصاف سمجهي ڪندو ھو، احسان سمجهي نه، نيٺ صاحب پاڻ ئي ھڪ وڪيل کي گهرائي ضمانت جي درخواست داخل ڪرائي ۽ صاحب پنجاهه ھزارن ۾ ھن جي ضمانت منظور ڪئي ۽ اِھا خوشخبري صاحب پاڻ منٺار کي گهرائي روبرو ٻڌائي. منٺار خوش ٿي، سنوائي وٺي ھليو ويو، پر منٺار لاءِ پنجاهه ھزار جي ضمانت به وڏو مسئلو ھئي، ڪيئي سنوايون گذري ويون، نه پئسن جو بندوست ٿيو نه ضمانت جو، ھر سنوائي تي منٺار جا ٻار پيا ايندا ھئا، ۽ ائين منٺار کي جيل ۾ ڪجهه مهينا ٻيا به گذري ويا، ضمانت ٿيڻ باوجود ھو جيل مان ٻاھر نه نڪري سگهيو.
ھڪ ڏينهن صاحب منٺار کي گهرائي پڇيو ته
”منٺار تو پنهنجو ضامن ڇو نه پيش ڪيو آھي“.
”سائين مان پرديسي آھيان اُتر سنڌ جو ويٺل آھيان،، ھتي ڪير مون غريب جو ضامن پوندو، ھتي ته ڪو به ماڻهو منهنجو واقف نه آھي“.
نيٺ جج صاحب پاڻ مرادو، ھڪ ٻئي وڪيل کي گهرائي چانهه پياري ھن کي منٺار جي مسڪينيءَ جو احوال ٻڌايو ۽ خدا ڪارڻ ضامن پوڻ لاِءِ چيو، اِھو ٻڌي وڪيل چيو ته
”سائين ضامن ته کڻي مان ئي پوانس، سڀاڻي ضامن ڪرائي ڀڄي وڃي ته مان ايترا پئسا ڪٿان ڀريندس،“
”جيڪڏھن ڀڄي ويو ته ڪورٽ اوھان کي ڏنڊ معاف ڪري ڇڏيندي“.
صاحب ڏاڍي اعتماد سان چيو. نيٺ وڪيل صاحب پنهنجي ڪنهن پلاٽ جا ڪاڳر کڻي آيو ۽ منٺار کي چيو ته
”ابا، ھاڻ ڪجهه خرچ ٿيندئي، مختيار ڪار آفيس مان سالوينسي سرٽيفڪيٽ ٺهندو، پوءِ مسئلو حل ٿيندو.“
”سائين ھڪڙي آخري سنوائي وٺي ڏيو ته حاضر ڪجهه نه ڪجهه بندوبست ڪيون ٿا.“
پوءِ به ڪافي ڏينهن گذري ويا پئسن جو ڪو بندوبست نه ٿيو. ھر سنوائي تي منٺار جي ڌي، پٽ ۽ زال ايندا رھيا ۽ منٺار سان ملي، روئي روئي واپس ويندا رھيا.
۽ ھڪ ڏينهن منٺار جي زال، پنهنجي پٽ سان گڏجي آئي ھئي ان ڏينهن ھو پئسن جو سڄو بندوبست ڪري آئي ھئي ان ڏينهن ھن سان ننڍڙي صدوري ساڻ ڪانه ھئي، اھا خوبصورت ۽ معصوم صدوري نه ڄاڻ ڪيڏانهن گم ٿي ويئي، پر ان ڏينهن منٺار جي زال وٽ پئسا جام ھئا، ۽ اھا آخري شنوائي ھئي، جنهن تي پئسن جو بلو ٿي ويو ھو، ۽ منٺار ضمانت تي آزاد ٿي ويو، پئسن ملڻ کان پوءِ منٺار جون ھٿڪڙيون ۽ جيل جا لوھي دروازا ميڻ وانگر ڳري وڃي پٽ تي پيا.