وفا مولا بخش قمبراڻي (چار خط)
ڳوٺ ڀينڊو شريف
01-03-1998
هونئن ته هر ڪنهن ٻار ۾، مهڪي پئي مڻيا،
پر جيڪي سنڌ ڄڻيا، تنهنجو مٽ آ ڪينڪي.
(ادل سومرو)
سدا سلامت خوش هجو
مانوارا عيسيٰ!
السلام عليڪم:
احوال آهي ته هت سڀ خير آهي ۽ اوهان ڏانهن به ڌڻي تعاليٰ جي فضل و ڪرم سان ڪُل خير هوندو. (آمين).
ادل!! اوهان جو خط ۽ دعوت نامو مليو پڙهي تمام گهڻي خوشي ٿي ۽ پوءِ ڊپ به ٿيو ۽ ڊپ وچان کٽ جي هيٺيان لڪي ويهي رهيس ته بابا چيو پٽ خير ته آهي جو کٽ جي هيٺيان لڪيو ويٺو آهين. موٽ ۾ مون اوهان جي نالي ٻڌايو مانس ته ڀائو عيسيٰ ميمڻ ڏوڪري مان ”سنڌي ٻاراڻي ادب جي اهميت ۽ ان جي موجوده صورتحال“ جي عنوان سان 10 فيبروري تي پرائمري اسڪول ڏوڪري ۾ ٿيندڙ سيمينار جو دعوت نامون موڪليو آهي ۽ ان ۾ لازمي شرڪت ڪرڻ لاءِ پڻ لکيو اٿس. ان تي بابا وراڻيو ته عيسيٰ جي پروگرام نه وڃ ڇاڪاڻ ته عيسيٰ پاڻ ڪنهن جي پروگرام اچي ئي ڪو نه.
ادا عيسيٰ! ڇا بابا اوهان کي سڃاڻي ٿو؟ جو ائين پيو چوي. ڇا توهان واقعي ڪنهن جي پروگرام ۾ شرڪت ڪو نه ڪريو؟ ضرور ٻڌائيندا.
ادا اهيو جيڪو اڳيان آئون لکي آيو آهيان اهيو سڀ اوهان سان مذاق خاطر لکيو اٿم. ڇاڪاڻ ته منهنجو والد محترم اوهان کي سڃاڻي ئي ڪو نه ان ڪري اوهان جي لاءِ اهيو سڀ ڪجهه ڪيئن ٿو چئي سگهي؟ دراصل حقيقت هي آهي ته آئون ڪڏهن گهر کان ايترو پري اڪيلو نڪتو ئي نه آهيان ٻيو ته وري ڏوڪري ڏٺل ئي ڪونهي ان ڪري گهران اڪيلي سر پروگرام ۾ شرڪت ڪرڻ جي اجازت نه ملي. جيڪڏهن ڪنهن ويجهي جڳهه تي پروگرام هجي ها يا ڏوڪري ڏٺل هجي ها ته پوءِ ضرور اوهان ڀائرن جي حاضري ڀرڻ اچان ها. ڇاڪاڻ ته اوهان جنهن خلوص، پاٻوهه ۽ پيار مان دعوت موڪلي هئي ان جي موٽ ۾ اوهان جي پروگرام ۾ نه اچڻ جو سوال ئي نه ٿو پيدا ٿئي. ٻيو ته هي پروگرام به ٻاراڻي ادب جي اهميت تي هو ان ڪري آئون هن سيمينار ۾ لازمي شرڪت ڪريان ها. ڇا اهيا اوهان کي چڱيءَ ريت ڄاڻ هوندي ته آئون پيدوار ئي ٻاراڻي ساهت جو آهيان مون پڙهڻ جي شروعات به ٻاراڻي ادب کان ته لکڻ جي شروعات به ٻاراڻي ادب کان ڪئي ۽ انشاءَ الله تاحيات اهيو سلسلو جاري رهندو.
يقين ڪريو مون کي ڏاڍي خوشي ٿي ته ان دور ۾ جڏهن اسان جا مهان قلمڪار به اهو چيو لنوائيو وڃن ته ٻاراڻو مواد سرجڻ لاءِ ٻار ٿيڻو ٿو پوي ۽ اهيو ڪم اسان جي وس کان ٻاهر آهي جهڙا جملا چيو جند ڇڏايو وڃن. ان حالت ۾ به اوهان نوخيز هوندي، جهڙي ريت ٻاراڻي ادب جي جياپي ڪارڻ جيڪي جتن ۽ عملي ڪوششون ڪري رهيا آهيو سچ پڇو ته تمام گهڻو ساراهه جوڳو آهي ۽ ان تي اوهان کي داد نه ڏيڻ سراسر ناانصافي ٿيندي.
مٺا! اوهان جون تحريرون وقت بوقت مختلف ٻاراڻن رسالن ۽ اخبارن ۾ نڪرندڙ هفتيوار ٻاراڻن صفحن ۾ پڙهڻ لاءِ ملنديون رهن ٿيون. اوهان تمام سٺو لکي رهيا آهيو. جيڪڏهن اوهان انهيءَ تسلسل سان لکندا رهيا ته منهنجي دعا آهي ته اوهان اڳتي هلي سنڌ جا وڏا ليکڪ ٿي سگهو ٿا. پر گڏوگڏ هڪ ننڍڙي گذارش ته وڏا ليکڪ ٿي هن ٻاراڻي ادب کي وساري نه ڇڏجو موجوده سنڌي اديبن جيان.
ادا! زندگي رهي ۽ وري اوهان جيڪڏهن اهڙو ميلو مچايو ۽ ياد ڪيو ته انشاءَ الله ضرور حاضري ڀري اوهان جي ميار لاهينداسين.
خط لکي ياد ڪرڻ لاءِ مهرباني، مهرباني ۽ مهرباني.
دعاڳو
وفا مولابخش قمبراڻي
___________________________________________________________________________________________
(42)
ڳوٺ ڀينڊو شريف
11-04-1998
روئندي روئندي نير کٽي ويو لهو اچي ويو لڙڪن ۾،
آئون کلندي ڪيئن کير پيان منهنجي سنڌڙي آ سڏڪن ۾.
(نياز همايوني)
قابل احترام ساٿي عيسيٰ ميمڻ صاحب
اميد ته خيريت سان هوندا.
سدا جئي سنڌ
السلام عليڪم:
مٺا! اوهان طرفان مانائتي موٽ 10-04-1998 تي شام جو 7 بجي ملي پڙهي تمام خوشي محسوس ڪيم. خط جو وقتائتو جواب ڏيڻ لاءِ وڏا وڙ. ڀاءٌ اوهان لکيو آهي ته جن به دلي دوستن اسان جي سڏ تي اسان جي پروگرام ۾ شرڪت نه ڪئي آهي. مان ايمانداريءَ سان ٿو چوان ته انهن اسان کي ڪنهن به اهميت جي نگاهه سان نه ڏٺو.
ادل! اهڙي ڪا به ڳالهه نه آهي. آئون ٻين متعلق ته ان باري ۾ ڪجهه به نه چوندس پر پنهنجي لاءِ ايترو ضرور چوندس ته گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ذهن ۾ اهڙي ڪا به ڳالهه نه آهي اوهان منهنجا ڀاءٌ آهيو ۽ پاڻ سڀ هڪ ئي منزل جا مسافر آهيون. اوهان جي لاءِ منهنجي دل ۾ لک عزتون آهن ۽ اوهان منهنجي لاءِ مهذب ۽ محترم آهيو. پر آئون اڳ به پروگرام ۾ شرڪت نه ڪرڻ جو سبب اوهان اڳيان وضاحت سان عرض ڪري چڪو آهيان ۽ باخدا ٻي اهڙي ڪا به ڳالهه نه آهي جيڪا اوهان سوچيو ٿا.
اوهان جن دوستن جا نالا ڄاڻايا آهن منهنجي خيال ۾ هڪ ٻن کي ڇڏي باقي سڀن جو تعلق اوهان جي ضلعي سان آهي پر پوءِ به انهن پروگرام ۾ شرڪت ڇو نه ڪئي ان جو سبب هڪ ته شرڪت نه ڪندڙ ۽ ٻيو خدا ئي بهتر ڄاڻي ٿو.
مٺا رفيع لغاريءَ سان ڪچهري واري پروگرام جي ڄاڻ اٿم مگر ڪن مجبورين سبب اچي نه سگهندس ان لاءِ وري به معذرت. مٺا اوهان لکيو آهي ته اوهان يعني (منهنجو) تخليقي سفر تمام سستي سان هلي رهيو آهي. ڀاءٌ ان جا ڪيترائي سبب آهن هڪ وڏو سبب وقت جو نه ملڻ آهي ڪم ڪاريون ايتريون آهن جو ان جو اوهان سان ڪهڙيون ڳالهيون ڪريان. والد صاحب تمام غريب آهي ۽ هاڻي جهونو به ٿيندو پيو وڃي نه اٿئون ڪو ٻني ٻارو ۽ نه وري بابا کي ڪا نوڪري. نوڪري به ڪيئن ملي ها بابا ته پڙهيل ئي ڪونهي. ان ڪري گهر جو خرچ وغيره هلائڻ لاءِ مون کي محنت ۽ مزدوري ڪرڻي پوي ٿي. ڇاڪاڻ ته پٽن ۾ سندس وڏي ۾ وڏي اولاد آئون آهيان. ان ڪري اهيا ذميواري مون تي عائد ٿئي ٿي. هن وقت به هڪ باغ تي ڪم ڪري رهيو آهيان جيڪو شايد جولاءِ تائين هلندو. هي خط به اتان اوهان ڏانهن تحرير ڪري رهيو آهيان. ان کان علاوه ڪجهه رسالا جن ۾ ”سنڌي ٻارڙا“، ”پچار“ ۽ ”سنڌ سرهاڻ“ ٻارڙن جي اخبار گهرائي 33 سيڪڙو ڪميشن تي وڪڻندو آهيان ۽ ڪتاب ڪاپين جو خرچ ڪڍندو آهيان ۽ ادبي ڪتاب وغيره وٺندو آهيان. هاڻ توهان ٻڌايو ته جيڪو ماڻهو صبح جو 6 وڳي روزگار جي تلاش ۾ نڪري وڃي ۽ شام جو 7 وڳي موٽي اچي ان وٽ ڪهڙو ٽائيم هوندو ادب پڙهڻ يا تخليق ڪرڻ جو. بهرحال وري به وس آهر ڪوشش ڪندو آهيان ڪجهه لکڻ جي ۽ جڏهن ڪجهه لکي وٺندو آهيان ته پوءِ ڪنهن رسالي يا اخبار ڏانهن موڪليندو آهيان.
ادا انهن مالي پريشانين ٽائيم نه هئڻ سبب ئي مئٽرڪ ۾ 577 مارڪون هئڻ باوجود به فرسٽ ييئر آرٽس گروپ ۾ پڙهي رهيو آهيان. هاڻي توهان پاڻ ٻڌايو ڏوهه منهنجو يا حالتن جو؟
نهايت پيارا: پروگرامن ۾ شرڪت نه ڪرڻ واري ڳالهه مون اوهان سان مذاق خاطر لکي آهي. اوهان شايد ان کي سيريس سمجهيو آهي. ان ڪري پروگرامن جو تعداد لکي موڪليو آهي. ڀاءٌ اهڙي ڪا به ڳالهه نه آهي. ڀلا اوهان پاڻ سوچيو ته هڪڙو بهترين ٻالڪ ليکڪ جيڪو باقاعده ٻارن لاءِ لکندو هجي سو ٻارن جي پروگرامن ۾ شرڪت کان لنوائي سگهي ٿو. هرگرز نه؟
ادل زندگي رهي ۽ اوهان وري اهڙا ميلا مچايا ۽ ياد ڪيو ته ضرور حاضري ڀريندس.
اوهان ڏانهن هي خط لکندي شام ٿي آهي سج لهڻ وارو آهي. آئون سوچان پيو ڪڏهن منهنجي زندگي جو سج به ان سج وانگر لهي ويندو. ڇو ته آخر سب ڪجھه فنا آهي.
سڄي سنگت کي منهنجي طرفان سلام چوندا.
ساهن جي موجودگيءَ تائين گڏ
”وفا“ مولابخش قمبراڻي
___________________________________________________________________________________________
(43)
ڳوٺ ڀينڊو شريف
تاريخ 22 آڪٽوبر 1998ع
جيڏو تنهنجو نانءٌ، ٻاجهه به اوڏيائي مڱان
ريءَ ٿنڀي، ري ٿوڻين، تون ڇپر تون ڇانءٌ،
آئون ڪڄاڙو ڪهانءٌ، توکي معلوم سڀ ڪا.
(شاهه)
سدا وهيڙي گل جهڙا عيسيٰ ميمڻ
اميد ته خيريت سان هوندا.
جئي لطيف - جئي سنڌ
السلام عليڪم:
ٻه ٽي هفتا اڳ اوهان جي محبت ڀري موٽ پڙهڻ جو شرف حاصل ٿيو هو. اوهان جنهن سڪ ۽ اُڪير سان جواب لکو ٿا. ان لاءِ اوهان جو هي حقير بندو نهايت گهڻو ٿورائتو آهي ۽ اميد ٿو ڪري ته آئنده به ائين وڙڪندي دير سوير ساريندا رهندا.
مٺا! اوهان سوچيندا ته هيڏو ليٽ سان هي جواب پيو مُڪان آخر ڇو؟ ادل ننڍا وڏا ڪيترائي سبب آهن جي سهيڙي اوهان آڏو پيش ڪيان ته هوند ٻه ٽي ڪتاب جڙي پون. پر في الحال اوهان جي عدالت ۾ پنهنجي صفائي پيش ڪرڻ خاطر هڪ اهم سبب حاضر آهي.
ادل! اوهان جو خط 26 سيپٽمبر 1998ع تي مليو هو. انهن ڏينهن ۾ اسان سنڌي ادبي سنگت شاخ ڀينڊو شريف طرفان محترم اسرار شام صاحب سان 3 آڪٽوبر 1998ع تي شام ملهائڻ جو پروگرام طئي ڪري رهيا سون. ان جي تيارين ۾ ايترا ته مصروف هئاسين جو اوهان پيارن ڏانهن خط لکڻ ته ڇا پر دعوت ڏيڻ جهڙو اهم ڪم پڻ وساري ويٺس. هي پروگرام ايترو تڪڙو ۽ مختصر وقت ۾ آرگنائيز ٿيو جو ان جو ٻڌي اوهان تعجب ۾ پئجي ويندا. 27 سيپٽمبر جي گڏجاڻي ۾ اهيا ڳالهه رکي ويئي ته محترم اسرار شام سان سندس ادبي خدمتن جي مڃتا طور شام ملهائي وڃي، دوستن چيو ته ٺيڪ آهي ۽ اهيو پروگرام 3 آڪٽوبر تي ملهايو ويندو. مون ان ڳالهه جي تمام گهڻي مخالفت ڪئي ته هڪڙو هفتو پروگرام پوئتي هٽايو وڃي پر سنگت منهنجي هڪ به نه ٻڌي ۽ ائين هي پروگرام 3 آڪٽوبر تي ٿي ويو. آئون اوهان ڏي دعوت موڪليان ها! پر جنهن شخص کي پروگرام جي صدارت ڪرڻي هئي. ان اچڻ جي پڪ ڏني ئي 03 آڪٽوبر تي. ان ڪري صرف انهن دوستن کي دعوت ڏني سين جن جا فون نمبر هئا. يا وري جيڪي ويجها هئا. هاڻ مون کي اميد آهي ته اوهان انهيءَ سلسلي ۾ مون کان ڪا به وضاحت طلب نه ڪندا ۽ منهنجي ننڍڙي غلطي کي فراخ دليءَ جو مظاهرو ڪندي معاف ڪندا. باقي خط دير سان لکڻ واري ڳالهه ته ڪجهه ٽائيم آئون پروگرام جي ڪمن ڪارين ۾ مصروف هئس ۽ ان کان پوءِ وري ڪجهه ذاتي ڪم هئا، ان ڪري ليٽ ٿي ويئي. مون کي وري به اميد آهي ته اوهان پنهنجي اعليٰ ظرف جو مظاهرو ڪندي منهنجي غلطين کي درگذر ڪندا. ڀائو! هاڻي ڪجهه اوهان طرفان موڪيل خط طرف.
جاني ڀاءٌ! اوهان لکيو آهي ته مون اڃان تائين سائين اسرار شام کان ”جاڳو ٻارڙا“ جي فوٽو اسٽيٽ ورتي يا نه؟ ڀاءٌ! مون اهيا فوٽو اسٽيٽ ورتي ۽ ٻنهي جو غور سان مطالعو ڪيو. اهيا سٺي ڳالهه آهي. جو اوهان هڪ اهم شيءَ تي قلم کنيو. تنقيد جي اسان جي ادب ۾ تمام گهڻي کوٽ آهي. ان جو مکيه ڪارڻ صرف تنقيد جي سهپ نه هئڻ آهي اسان جا ليکڪ دوست جن تي به تنقيد ڪجي ٿي ته اُهي چڙي پون ٿا ۽ پوءِ الائي ڪهڙا ڪهڙا الزام ٿا هڻن ۽ ڪٿي ته هڪٻئي کي لٺيون ۽ مُڪون هڻڻ تائين ڳالهه پهچي وڃي. اوهان کي جس آهي جو اوهان ان ڳالهه جي پرواهه نه ڪندي. واحد تي تنقيد لکي آهي. تنقيد جي حوالي سان اوهان جي ٻولي سنجيده آهي. اوهان تمام سٺو لکيو آهي. اوهان ۾ سٺي تنقيد نگار ٿيڻ جون سڀئي صلاحيتون موجود آهن. پر گڏوگڏ هڪ عرض ڪندو هلان ته واحد جو سائين مقصود گل نالي ڪالم مون پڙهيو هو. مون کي ته ان ۾ ايڏي ڪڙاڻ نظر نه آئي جو ان لاءِ چئجيِ ته اهيا منهن ۾ چماٽ هڻڻ برابر آهي. بهرحال وري به اوهان بهتر ڄاڻو ٿا. ادا توهان آخر ۾ لکيو آهي ته هي خط حسام سومري، واحد پارس جو دوست هئڻ ڪري. هلال ۾ نه ڇپيو ۽ هاڻ جاڳو ۾ پيو ڇپجي. ڀائو هي لفظ توهان کي نه لکڻ گهرجن ها. ڇاڪاڻ حسام جيڪڏهن واحد پارس جو دوست آهي. ته به ائين نه لکوها. ڇاڪاڻ ته ڪافي ماڻهن کي اهيو موقعو ملي ويندو ته رفيع لغاري، عيسيٰ جو دوست آهي. ان ڪري عيسيٰ کي جاڳو ۾ ٿو ڇپي. ان ڪري ٿورو سمجهه کان ڪم وٺو. بهرحال مجموعي طور اوهان جي تنقيد ساراهه لائق آهي. سائين اسرار شام پڻ اوهان جي تنقيد کي ساراهيو آهي، بهرحال وري ٻئي خط ۾ واحد وارو ڪالم جيڪو سائين مقصود گل جي نالي لکيل آهي پڙهي پوءِ وري توهان ڏي تفصيلي خط لکندس.
ادا. حزب الله کان مون پڇيو آهي ته علي بخش جو خط پهتو يا نه. باقي توهان جي ائڊريس تي اخبارون روانو ڪري چڪا آهيون جيڪي توهان وٽ پهچي چڪيون هونديون.
ڀاءٌ توهان جو انٽرويو ۽ عطا سنڌيءَ جو انٽرويو تمام سٺا آهن. توهان جو انٽرويو اڳ ۾ هلال ۾ ڇپيل آهي، عطا سنڌي جو توهان جاڳو لاءِ انٽرويو ورتو هو. جاڳو ۾ نه ڇپيو هجي ته پوءِ توهان جي ۽ عطا جي انٽرويو دوران نڪتل جيڪا تصوير موڪليو اسان بلڪل شايع ڪنداسين. اخبار جو تازو شمارو ٻالڪ ادبي فورم جو سالگرهه نمبر آهي جيڪو 27 آڪٽوبر تي پڌرو ٿيندو.
جاڳو ٻارڙا جي پنجين ڪڙي جي رزلٽ اوهان وٽ هجي ته موڪلجو. سائين اسرار شام، دوست سنڌو شڪيل جوڻيجو ۽ ٻئي سنگت جا سلام قبول ڪندا.
اوهان جي نڪور مواد ۽ خط جي جواب جو انتظار رهندو.
فقط خادم خاڪسار
”وفا“ مولابخش قمبراڻي
___________________________________________________________________________________________
(44)
ڳوٺ ڀينڊو شريف
29-03-2000
جــن ريءَ سري مَ ساءِ، رتي رس مَ تـن سيـن
هو جهڻڪن تون جهڪو ٿي، پاند ڳچي پاءِ،
پـاڻ وڃـي پـرچاءِ، مـتـان رٺو ئي رهجي وڃي.
(شاهه)
ساٿي عيسيٰ
هميشه مرڪندا رهو.
سدا جئي سنڌ.
اوهان جو نوازش نامون مليو پڙهي خوشي ٿي مانائتو جواب لکڻ لاءِ وڏا وڙ. هن خط جي تڪڙي جواب لکڻ جا انيڪ سبب آهي جن مان هڪ وڏو سبب اوهان جي مايوسي دور ڪرڻ آهي جيڪا اوهان جهڙي بهادر ۽ ارڏي نينگر مٿان حاوي ٿي ويئي آهي. توهان سمجهي ويندا هوندا. ته آئون ڪهڙي حوالي سان مايوسي جو ذڪر پيو ڪريان. هاٰ بلڪل توهان سهي سمجهيو ڪتابن جي حوالي سان مايوسي. دوست! توهان ۽ علي بخش ڪافي عرصي کان ”سنڌي ٻارڙا“ گهرائي اسان سان سهڪار ڪندا رهو ٿا. پر ڪجهه وقت کان وٺي توهان ڪجهه نروس آهيو جنهن جو ثبوت 50 هين ڪڙيءَ جي وي پي جي واپسي آهي. ڇو؟ ڇا ڳالهه آهي ۽ ڪتاب سيل نه ٿا ٿين يا توهان مصروفيت سبب ٽائيم نه ٿا ڏئي سگهو. ڪجهه ان تي روشني وجهندا. ڏوڪري ته تعلقي جي حيثيت رکي ٿو. ان ۾ ته توهان 17 نه پر 100 کان 200 تائين ڪاپيون سيل ڪري سگهو ٿا. آئون رڳو پنهنجي ڳوٺ ۾ جيڪو تمام ننڍڙو ڳوٺ آهي ۽ علم ادب جي حوالي سان تمام پوئتي آهي ان ۾ به 30 ڪاپيون وڪڻي وڃان ٿو ۽ ٻيون جڳهيون ته اڃان تائين الڳ آهن ائين مجموعي طور آئون هڪ ڪڙيءَ ۾ ٻه ٽي سئو ڪاپيون وڪڻي وڃان ٿو.
دوست! توهان ته هيڏي وڏي شهر ۾ رهو ٿا ۽ جنهن هاءِ اسڪول ۾ پڙهو ٿا پوءِ به ڪتابن جي حوالي سان ايڏي مايوسي ڇو؟
دوست! سنڌي ٻوليءَ جي بقا جو آخري مورچو صرف ادب آهي جيڪڏهن اسان ان مان به هٿ ڪڍي وياسين ته پوءِ اسان جي خدائي حفاظت ڪري سگهي ٿو. توهان مايوس نه ٿيو. توهان لاءِ سندم استاد آسي زميني جو نڪور غزل جو مطلع حاضر آهي.
اڃان ته پنهنجو پري پنڌ، ڇو ٿڪو آهين،
اِهو نه آهي اُهو هنڌ، ڇو ٿڪو آهين.
دوست! ان منزل ڏور پنڌ اڙانگو ۽ واٽ ڪٺن آهي. ان ڪري تتي ٿڌي ڪاهي ان تي رسڻو آهي ۽ رسڻ لاءِ مسلسل جدوجهد جي ضرورت آهي.
توهان ڏهين جو امتحان ڏنو آهي منهنجي دعا آهي بلڪه اسان سڀني يعني سنڌي ٻارڙا پبليڪيشن جي سٿ جي اجتماعي دعا آهي خدا توهان کي پنهنجي نيڪ مقصد ۾ ڪامياب ڪري.
خطن جو هي سلسلو ساهن جي ٽٽڻ تائين جاري رهندو ۽ اوهان کي آئون ڪيئن ٿو وساري سگهان. توهان مختلف ڪتابن مان چونڊ ڪري مون کي سٺيون شيون پڙهائيندا رهو ٿا. ان لاءِ مهرباني.
اوهان جو پنهنجو
”وفا“ مولابخش قمبراڻي