شاهه لطيف وٽ الاهيات : شيخ عبدالرزاق ”راز“
هن بيت ۾ الله تعاليٰ جي نوانوي نالن مان ڪي نالا موجود آهن. قرآن ڪريم ۾ الله تعاليٰ جي نالنشاهه لطيف وٽ الاهيات کي ”اسماءُ الحسنيٰ“ ڪري سڏيو وڃي ٿو. جن ۾ الله جون مختلف صفتون ظاهر ٿين ٿيون، پر انهن نالن کي چئن حصن ۾ تقسيم ڪيو وڃي ٿو.
1 [b]افعالي[/b]: جنهن مطابق ڪو ڪم عمل ۾ اچي ۽ ان جو نتيجو ظاهر ٿئي. جيئن: رزاق ۽ خالق.
2 [b]صفاتي[/b]: جنهن موجب سندس صفت جي وضاحت ٿي سگهي. جيئن: عليم، سميع ۽ بصير.
3 [b]ذاتي[/b]: الله.
4[b] جمالي ۽ جلالي[/b]، سندس رحمت، لطافت، نفاست ۽ حسن جو شان ظاهر ٿئي، جيئن: رحيم، ۽ لطيف ۽ حليم، ٻئي طرف سندس جلال ۽ جبروت بزرگي ۽ قهاري جا عناصر ڏسڻ ۾ اچن ٿا، ڪلام پاڪ جي نالن کانسواءِ ڪن ٻولين ۾ آسانيءَ جي لحاظ ۽ روزمره جي استعمال لاءِ ڪي نالا الله جي ذات سان موسوم ڪيا ويا آهن ۽ سنڌي زبان ۾، ڏاتار ڌڻي، خداخاوند وغيره الله جي صفاتي ۽ افعالي نالن جي هم معنيٰ آهن، جن مان ظاهر آهي ته الله تعاليٰ جي ذات ۽ صفات جو مقابلو ڪنهن به شيءِ سان نٿو ٿي سگهي. الله جي ذات بي نياز ۽ بيپرواهه آهي، ۽ ان جهڙي ڪا به شيءِ ڪا نه آهي. الله مڙني جهانن جي مخلوق کان بي نياز آهي.
سر ڪلياڻ شاهه جي ڪلام جي دل آهي ۽ سندس سڀني نظرين جو نچوڙ هن سر ۾ موجود آهي. شاهه صاحب هتي پنهنجي ڪلام ۾ الله جي ذات ۽ صفات جو ذڪر ڪري پنهنجي مطمع نظر جي وضاحت ڪئي آهي. سندس نظريي مطابق الله کي هڪڙو ۽ بي مثال ڪري مڃڻ انساني زندگيءَ جو بنيادي اصول آهي، جو بالڪل فطري آهي.
جڏهن الله جي توحيد اقرار ڪري ”قل هو الله احد“ جي زبان ۽ دل سان تصديق ڪئي ٿي وڃي، تڏهن الله کانسواءِ ٻئي جي موجود هجڻ جو انڪار ڪيو وڃي ٿو. ان کان پوءِ ساڳيءَ طرح سندس صفات ۽ افعال جو ذڪر ڪري سندس هر صفت جو اقرار ۽ سندس هر فعل کي مستحسن سمجهيو وڃي ٿو. انهيءَ نموني ڪائنات جي هر انسان ۽ حيوان، جمادات ۽ نباتات وغيره تي سندس تسلط آهي ۽ هو تمام جهانن جي سموري مخلوق جو خالق مطلق ۽ پالڻهار آهي، ۽ هو سڀني جو حافظ و ناصر آهي ۽ پوري ڪائنات تي ساري و طاري آهي.
”اول الله عليم“ چوڻ سان شاهه صاحب الله جي اوليت جو اقرار ڪري، سندس بزرگيءَ جي تصديق ڪئي آهي، جنهن موجب سندس ذات منڍ کان وٺي موجود آهي ۽ هو اصل کان وٺي هر شيءِ جو علم رکندڙ آهي. دنيا و ڪائنات، زمين ۽ آسمانن تي هر ڪا شيءِ الله جي ذات کان پوءِ وجود ۾ آئي. ڇاڪاڻ جو اهو ئي ڪائنات جي هر چيز جو خلقيندڙ آهي ۽ هر ڪنهن جو معبود آهي ۽ سندس ذات عبادت ۽ ستائش جي لائق آهي.
جنهن صورت ۾ الله سڀني کان اول آهي، تنهنڪري کيس هر شيءِ جي ڄاڻ آهي. کيس نه فقط ظاهري چيزن جو علم آهي، پر کيس باطني اسرارن جي پروڙ آهي. جيئن قرآن شريف ۾ آيو آهي ته ”عليم بذات الصدور“ الله تعاليٰ اهو سڀڪجهه ڄاڻي ٿو جيڪي ڪجهه سينن ۾ محفوظ آهي. ان مان ظاهر آهي ته الله تعاليٰ هر ڪنهن جي ارادي، نيت، راز ۽ اسرار کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو. هن جو علم نه فقط جسماني ۽ ظاهري چيزن تائين محدود آهي پر سندس علم روحاني ۽ باطني احساسات، جذبات ۽ تفڪرات تي پڻ مسلط آهي. انهيءَ نموني الله جو علم ۽ سندس ڄاڻ دنيا و مافيها جي سڀني جهانن تي ڦهليل آهي. اهڙن جهانن جو تعداد ارڙهن هزار چيو وڃي ٿو ۽ هر هڪ جهان ۾ جدا جدا مخلوق رهي ٿي. پر الله جو درجو سڀني کان اعليٰ ۽ مٿاهون آهي. سندس شان ايترو ته ارفع و اعليٰ آهي جنهن جو ڪو حساب ٿي نٿو سگهي ۽ نه جنهن جي بلنديءَ جي ڪا حد مقرر ڪري سگهجي ٿي. هو ساري ڪائنات کان مٿاهون ۽ جيڪي وهم ۽ خيال ۾ اچي ان کان به بلند. ان کانسواءِ هو سڀني جو حاڪم ۽ مالڪ آهي. تنهن ڪري ڪائنات جي، جيڪا سندس ملڪيت آهي، تنهن تي حڪم هلائڻ جو کيس پورو حق حاصل آهي، جنهن تي هن کي پوريءَ طرح قدرت حاصل آهي ۽ ڪا به طاقت مٿس نه حجت هلائي سگهي ٿي ۽ نه سندس فعل تي ڪو اعتراض ڪري سگهي ٿو. هو حاڪم هجڻ کانسواءِ سڀڪنهن شيءِ تي قادر به آهي ۽ سندس طاقت مڙني عالمن جي هرننڍي ۽ وڏي چيز تي غالب آهي ۽ سندس طاقت منڍ کان وٺي موجود ۽ قائم آهي جيڪا محڪم مضبوط ۽ مستقل اول آهي جنهن کي ٻئي ڪنهن به آسري ۽ آڌار جي ضرورت نه آهي. اها طاقت ۽ اهو اختيار ڪنهن به ٻئي عرض ۽ جوهر جو محتاج نه آهي. عرض جوهر جو محتاج آهي ۽ جوهر وجود جو، ليڪن الله جي ذات انهن سڀني ڳالهين کان پاڪ آهي، جنهن ڪري ڪنهن به احتياج جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. الله جي ذات نهايت قديم آهي. نه جنهن جو ڪو منڍ آهي نه شروعات، جنهن لاءِ چئجي ته ازل کان آهي. جيئن ازل لاءِ ڪا حد مقرر ڪري نٿي سگهجي، تهريءَ طرح الله جي قدامت جو به اندازو نٿو لڳائي سگهجي.
شاهه صاحب وري الله جي افعال، جمال ۽ صفات جو ذڪر ڪيو آهي. الله تمام مخلوقات جو وارث، دوست، نگهبان ۽ سنڀاليندڙ آهي هو سڀني جي پرورش ڪري ٿو، جنهن ڪري هن کي رب جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، جنهن جي معنيٰ آهي ”پاليندڙ“ جيڪو پنهنجي مخلوق جي پرورش ڪري کين ڪماليت تي پهچائي ٿو. احترام و عظمت فقط خدا تعاليٰ جو ئي حق خالص آهي. عاجزي ۽ انڪساري، ڪنڌ جهڪائڻ صرف الله جي آڏو ئي زيب ڏئي ٿو. انهيءَ مالڪ الملڪ حقيقيءَ جو تخت جلال و جبروت تيار ڪيو ويندو. هو رازق آهي، تنهنڪري هر ڪنهن کي رزق پهچائي ٿو. هو رحيم آهي، ڇاڪاڻ جو وٽس پنهنجي مخلوق لاءِ رحم ۽ ٻاجهه موجود آهي. هو حڪمت جو صاحب آهي، جنهن ڪري ڪائنات جو سمورو ڪاروبار سندس حڪمت پٽاندر هلي رهيو آهي. هو ڪريم آهي، وٽس ڪرم ۽ احسان جو خزانو آهي. هن وٽ اهي خاصيتون موجود آهن جن مان ڪا هڪ به مڪمل طور ڪنهن ٻئي کي ڪڏهن به نصيب نه ٿي آهي. تنهنڪري هو وحده لاشريڪ آهي، جنهن جهڙو نه ڪو آهي ۽ نه وري ان جو ڪو شريڪ ٿي سگهي ٿو. اهو ئي سچو رب آهي جنهن جي عظمت ۽ ڪبريائيءَ جي تعريف ڪري سندس احسان ۽ ٿورا بيان ڪيا وڃن ٿا. انهيءَ ڪري ئي حمد جي لائق آهي ۽ هن پنهنجي ٻاجهه سان ۽ پنهنجي صفت جي وسيلي جهان کي جوڙي راس ڪيو. هو ايترو ته ٻاجهارو آهي جو جهان جون جوڙون جوڙ ڪري، دنيا جون آسون اميدون پڄائي ٿو. الله جي انهن مڙني وصفن جو اقرار زبان ۽ دل سان ڪيو وڃي ٿو، جنهن کي ايمان چئبو آهي. جڏهن اهڙو اقرار ڪرڻ ۾ اچي ٿو ته ان کان پوءِ سندس هر ڪلام جي پيروي ڪرڻ فرض بڻجي پوي ٿي ۽ جيڪڏهن فرض جي بجا آوريءَ ۾ ڪوتاهي نه ڪجي ته انسان جي لاءِ ڪاميابي ۽ ڪامراني جي راهه کلي وڃي ٿي. عزت ۽ ذلت سڀ خدا جي طرفان آهي. هو جنهن کي چاهي عزت بخشي ٿو ۽ جنهن کي چاهي ذليل بنائي ٿو
تون حبيب تون طبيب ، تون درد جي دوا.
شاهه صاحب الله کي حقيقي ۽ سچو طبيب ڪري سمجهيو آهي، جيڪڏهن هو ڪنهن کي مرض يا بيماري ڏئي ٿو ته کيس اختيار ۽ حق آهي جو ان بيماري کي مٽائي ۽ انهيءَ مرض کي رفع ڪري، تنهن ڪري هرڪو ڏولائو درد ۽ دک انهيءَ جي طرفان آهي ۽ هن کي ئي اها قوت ۽ طاقت آهي جو ان درد جو دارون پيش ڪري، ٻئي ڪنهن جي مجال نه آهي جو ان ۾ دست اندازي ڪري سگهي. ان کانسواءِ الله جي قهاريت ۽ جلال کان به انڪار ڪري نٿو سگهجي. ڇاڪاڻ جو هو وقتا فوقتا پنهنجي مخلوق جي آزمائش ڪندو رهي ٿو. اهي مڙيئي صفتون سندس ذات سان منسوب آهن، ليڪن هو پيارو محبوب حسن و جمال جو بي پايان درياهه آهي، جنهن جي هڪ جهلڪ سان سموري ڪائنات سوز ٿي وڃي ٿي ۽ هر تشنئه ڪام سيراب ٿي وڃي ٿو.
اگهن مڙي اَڄ، ڪئو سڏ صحت کي،
ڏور ڏکندا ڀڄ، مهري مُھ ڏيکاريو.
سڀئي مريض گڏجي تندرستي لاءِ واجهائيندا رهن ٿا ليڪن انهن جو عذاب تيستائين دور نٿو ٿئي، جيسين اهو مهربان ۽ فياض دوست پنهنجو ڪرم نٿو ڪري، ليڪن اهو دوست مخفي آهي جنهن کي جسماني اک سان ڏسي نٿو سگهجي.
اهلِ تصوف خداوند ڪريم جي ذات کي ڪڏهن سج سان ۽ ڪڏهن سمنڊ سان ڀيٽ ڪندا آهن. ڪي ماڻهو اهڙين تشبيهن کي اسلام جي عقيدن جي خلاف سمجهندا آهن. اها ڀيٽ ڪن خاص حالتن جي ڪري ڪئي وڃي ٿي، ذات حق کي درياهه سان ڀيٽ ڏيڻ هيڪڙائي جي لحاظ سان ڪئي وئي آهي. الله جي ذات وحدت حقيقي آهي ۽ درياهه جي صورت وحدت اضافي مثال جي معنيٰ اها جيڪا ڪنهن ٻي شيءِ سان ڪنهن وصف ۾ هڪجهڙي هجي. جيتوڻيڪ ٻنهين شين جي وچ ۾ وصف جي شدت يا ڪسرت جي لحاظ کان گهڻو تفاوت ٿئي ٿو. مڇي پاڻيءَ تي عاشق آهي ان مان کيس ڪڏهن به ڍؤ نٿو ٿئي، جيئن عاشق حق الله جي عشق ۾.
المختصر شاهه صاحب جي نظريي مطابق ته هن جهان جو هڪڙوئي صانع آهي، جيڪو جهان جون جوڙون جوڙي ٿو. اهو قديم آهي، زندهه آهي. هو هميشه کان آهي ۽ هميشه رهندو. پنهنجي وجود ۾ واجب آهي ۽ هن جو عدم ممتنع آهي. ڪمال جي سڀني صفتن سان متصف ۽ نقص و زوال جي سڀني علامتن کان پاڪ آهي. هو سموري مخلوقات جو خالق ۽ تمام معلومات جو عالم، سڀني ممڪنات تي قدرت رکڻ وارو ساري ڪائنات جي لاءِ ارادو ڪرڻ وارو آهي. هو زندهه آهي، ٻڌڻ وارو ۽ ڏسڻ وارو، علم وارو، حڪمت وارو آهي. نه هن جو ڪوئي مشابھ آهي ۽ نه ڪوئي مقابلي جو، نه سندس ڪوئي ضد آهي. هن کانسواءِ ٻيو ڪو به عبادت جو مستحق نه آهي. هن کانسواءِ نه ڪوئي مريض کي شفاء ڏئي ٿو نه رزق پهچائي ٿو ۽ نه ڪا تڪليف دفع ڪري ٿو.