سر گهاتو : محمد اسماعيل شيخ
پر جڏهن ڪلاچي جي ڪُن تي ڪنهن وڏي مانگر مڇ اچي مارو ڪيو، تڏهن ملاحن جو سمنڊ ۾ ٻيڙين هاڪارڻ جو سلسلو بند ٿي ويو. مَڇ جو مارو ڪُن تائين محدود نه هو، پر آسپاس وارين ڇارن ۽ ڇڇن ۾ به سندس حملا ٿيڻ لڳا. ملاحن جو روزگار بند ٿي ويو، سمنڊ ۾ سندن آزاديءَ سان اچ وڃ به ختم ٿي وئي. ملاحن تي ڏکيا ڏينهن اچي ويا. اهڙي وقت ۾ سورهيه گهاتن، مڇ سان مقابلي جو ارادو ڪيو.
وڏڙن ۽ آزمودگار ملاحن، گهاتن کي مشورو ڏنو ته اوهين جيڪي تياريون ڪري مڇ سان مقابلي لاءِ سنبريا آهيو، سي ناڪافي آهن. ڇو ته:
ائين نه مرن مڇ، جيئن جُهڳا ڀانيو جهول ۾.
پر گهاتن، جن کي پنهنجي طاقت تي ناز هو، يا جن تي پنهنجي ڪڙم قبيلي جي ڪفالت جو بار هو، تن مڇ کي مارڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي سمنڊ حوالي ڪيو. اهائي سورهين جي صفت آهي ته ساهه جو سانگو نه ڪن.
شايد ايڏي وڏي مڇ سان مقابلي جو کين نه آزمودو هو ۽ نڪي ان آفت جي طاقت جو اندازو هو، انهيءَ ڪري مڇ کين ماري پنهنجو قوت ڪري ڇڏيو ۽ سندن ڪي به صلاحيتون ڪم نه آيون.
ڪَهه اڳيان گهاتو گيا، گهوري نه ڄاڻن،
سار پر نه سکئا، جنهن پر مڇ مرن.
--
گهنگهرئا گهڻ ڄاڻ، موڙهي مت مهائيين،
وئا گڏجي وير ۾، پئا منهن مهراڻ،
اڳيان پويان ٽاڻ، وئا ويچارن وسري.
سر گهاتوءَ ۾ آيل بيتن ۽ مضمون، توڙي بيان ڪيل پس منظر جي روشنيءَ ۾ لفظ ”گهاتو“ جي معنيٰ کي سمجهڻ ۾ آساني ٿئي ٿي ته گهات ۾ وهندڙ، شڪار جي گهات ڪندڙ، دشمن جي گهات م ويٺل ۽ شڪاري. پر جيئن ته سڄي رسالي ۾ فقط هن سر ۾ لفظ گهاتو ڪم آيو آهي، تنهن ڪري اهو لفظ سامونڊي شڪاري لاءِ ڄڻ ته مخصوص آهي. غوطي خوري به انهن شڪارين جي زندگيءَ لاءِ ضروري آهي، تنهن ڪري گهاتو جي معنيٰ گهوتا هڻندڙ، غوطي خور يا ٽوٻير به چئي سگهجي ٿي. هن سر بابت مشهور عوامي روايت ”مورڙي ۽ مڇ“ واري قصي جي مشهور ڪردار ”مورڙي“ کي به گهاتو نه چيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته اهو جسماني معذوري سبب پاڻيءَ کان بلڪل پري هو.
جيتوڻيڪ مڇ جي مارجڻ جا اشارا رسالي جي ڪن بيتن ۾ موجود آهن ته:
متو آهين، مڇ، ٿلها ٿو ٿوڻا هڻين،
تو جا ڀانئي اڇ، تنهن پاڻيءَ پنا ڏينهڙا.
--
گوريندي گهور پئا، اگهور گهوريائون
مانگر ماريائون، ملاحن منهن سنرا.
ليڪن ان جو تفصيل اسان کي ”مورڙي- مانگر مڇ“ واري قصي مان ملي ٿو. مورڙو، گهاتن جو ڀاءُ، پر جسماني طور ڪمزور ۽ معذور، ڀائرن جي کٽئي تي پلجندڙ، نڪمائي سبب گهر ۽ لوڪ جي طعنن مهڻن جو شڪار، جيڪو گهر ڇڏي پنهنجي ذهانت سان پرگهر وڃي آسودو ٿيو هو. ڀائرن جي مارجڻ ۽ قبيلي جي بيوسيءَ جي خبر سندس غيرت کي للڪاريو، تڏهن پنهنجن ڀائرن جي ويري مڇ کان انتقام وٺڻ جو پهه ڪيائين. اهائي غيرت فردن ۽ قومن جو قيمتي ورثو آهي. جيڪي به فرد ۽ قومون وير وٺڻ واري جذبي کان محروم رهيون، اهي تباهيءَ کي پهتا ۽ تاريخ جي دفتر ۾ سندن نالو نشان به نه رهيو. ائين چئجي ته وير وٺڻ زندگيءَ جي علامت آهي. عين دين به اهو آهي ته ايمان به اهو. خود اسلامي تاريخ به اهڙن مثالن سان ڀرپور آهي. تنهنڪري هن داستان ۾ به مورڙي جو ڪردار ڄڻ ته زندگيءَ جي علامت بڻجي اڀري ٿو. پر چوندا آهن ته ”پلاند پراڻو ٿئي ئي ڪو نه“ سو مورڙي به جوش جي بجاءِ هوش کان ڪم وٺي هڪ طرف سمنڊ ۾ ماٺار اچڻ جو انتظار ڪيو ته ٻئي طرف مڇ کي مارڻ جا وسيلا گڏ ڪرڻ شروع ڪيا. جڏهن اها مند ڀرجي آهي، تڏهن للڪاريائين ته:
متو آهين مڇ، ٿُلها ٿو، ٿوڻا هڻين،
تو جا ڀائين اڇ، تنهن پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا.
اهو بيت ڪن رسالن ۾ هن طرح به آيل آهي ته:
ٿلهو ٿيو ٿونا هڻين، متو آهين مڇ،
باب تنهنجي رڇ، کيا لوح قلم ۾.
هن بيت ۾ مڇ جي خوني ڪارنامن جو نتيجو ظاهر آهي ته کيس نيٺ ملاحن جي رڇن ۾ ڦاسي سزا ڀوڳڻي آهي.
جيئن تون هڏ نه موٽيو ڀلو ڀلو مڇ،
جا تو ڏٺي اڇ، تنهن پاڻيءَ پنا ڏينهڙا.
مڇ جي موت جو جيڪو مورڙي ڄار پکيڙيو، ان مڇ جو انت هن طرح آندو:
تان تون مڇ نه موٽئو، جان جر هئڙو سير،
آڏا هڻي ڪير، گهٽ ٻئي مهليئي گهاتئين.
آخرڪار مڇ ماري، ملاح سرخرو ٿيا.
گهوريندي گهور پيا، اگهور گهوريائون،
مانگر ماريائون، ملاحن منهن سنرا.
لطيف سائين، نه فقط مانگر مڇ لاءِ، پر اهڙن ڪردارن جي خلاف غم ۽ غصي جو اظهار ڪيو آهي. مثال طور:
ماري مرين شال! ڍٻ وڃنئي ڍٻيون.
--
جاڳو جاڙيجا، لاکو ٿو لوڙهيون هڻي.
--
اڄ گُهرجين آءٌ، پڊاماڻي پنرا،
لوڙهيون لڪ مٿاءُ، ويرين واٽون لائيون.