سر ڪلياڻ جو فلسفو : معمور يوسفاڻي
الحاد جي سموري ڍانچي جو دارومدار ماديت جي فلسفن تي آهي، جنهن جو مقصد آهي ته دنيا ۾ انسان تي فقط پيٽ کائڻ، نفساني خواهشون پوريون ڪرڻ، عيش عشرت جي زندگي گذارڻ، اقتدار لاءِ مٿو ڪٽڻ، ۽ رنگين محفلن رچائڻ کان سواءِ ٻي ڪا به جوابداري ڪو نه آهي.
هن نظرئي موجب انسان هڪ مشين بڻجي وڃي ٿو، جيڪو ساري زندگي مادي مفادات جي حصول لاءِ چاڪيءَ جي ڏاند وانگر وهندو رهي ٿو. هن وٽ اخلاق ۽ انسانيت بي مقصد ۽ بي معنيٰ آهن. هو پنهنجي معمولي کان معمولي خواهش لاءِ ذليل کان ذليل ترين ڪم ۽ وڏي کان وڏي ظلم ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندو آهي. هن جي حالت ان پاليل جانور وانگر هوندي آهي، جيڪو پاروٿي ٽڪر ۽ چوسيل هڏيءَ خاطر پنهنجن هم جنسن سان وڙهندي دير نه ڪندو آهي.
الحاد جڏهن عام ٿي ويندو آهي تڏهن دنيا ۾ بُرائي، بي ايماني، لالچ، ڦريون، ڌاڙا، جنگيون، جهيڙا، ظلم ۽ زبردستي جي بازار گرم ڏسبي آهي. ۽ پوءِ انساني معاشرو بکين بگهڙن، خونخوار درندن ۽ خوفناڪ آفتن ۾ تبديل ٿي ويندو آهي. ساڳئي سوال جو جواب شرڪ جي اڏن ۽ ادارن کان وري هيئن ملندو ته: ڪائنات جي تخليق ۾ خدا سان ٻيا به ڀائيوار آهن، ۽ اهي به خدا وانگر زبردستي طاقت جا مالڪ آهن ۽ جدا جدا تخليق ڪندا رهن ٿا. اهڙيءَ طرح مختلف ڪمن لاءِ مختلف خدا مقرر ڪرڻ سان گڏوگڏ، مادي، روح، زمان ۽ مڪان کي به انادي ۽ ازلي چوڻ ۾ دير نه ڪندا آهن.
مشرڪ جو معاملو الحاد کان به وڌيڪ خراب آهي. الحاد جي راهه تي هلڻ ڪري انسان فقط ترقي يافته حيوان بڻجي ٿو، پر شرڪ سان همڪنار ٿيڻ بعد هو حيوانيت جو بدترين پرستار بڻجي هلي ٿو. نه رڳو حيوانيت پر جبل، سمنڊ، ڀٽون، دڙا، وڻ، وليون، گاهه، ٻوٽا، باهه، پاڻي، نانگ، بلائن ۽ ڪيڙا ماڪوڙا وغيره به هن لاءِ خدا بڻجي وڃن ٿا، ۽ هو انهن کي پنهنجي قسمت جو مالڪ سمجهي سندن آڏو سجدا ڪندو ۽ نراڙ گسائيندو ڏسبو آهي.
شرڪ خدا پرستيءَ جوضد ۽ عظيم ترين گمراهي آهي. هو هڪ اهڙو غير عقلي مفروضو ۽ جاهلانه قدم آهي، جيڪو نه رڳو مشرڪ لاءِ نقصانڪار آهي بلڪه سڄي معاشري لاءِ هڪ قسم جو ناسور آهي.
ڪنهن مخلوق کي عبادت ۽ پوڄا جو مستحق سمجهڻ، ان جي آڏو رڪوع ۽ سجدا ڪرڻ، کانئس مرادون ۽ مقصد گهرڻ، کيس مدد لاءِ پڪارڻ، کانئس خدا وانگر ڊڄڻ، ۽ مٿس خدا وانگر ڀروسو رکڻ وغيره شرڪ جا مختلف روپ آهن، جيڪي انسانيت لاءِ تباهي ۽ تذليل جو باعث ۽ توهين آهن.
ساڳئي سوال جو جواب توحيد کان وري هن طرح ملندو: ”ڪائنات جو خالق فقط هڪڙو خدا آهي، ان جو ڪو به ثاني ۽ شريڪ ڪو نه آهي، هو اڪيلو ۽ بي نياز بادشاهه آهي، عبادت ۽ بندگي فقط ان لاءِ ئي آهي. هو مالڪ خالق، مشڪل ڪشا ۽ حاجت روا آهي. زندگي ۽ موت، نفعو ۽ نقصان، عزت ۽ ذلت، دولت ۽ حڪومت سڀ سندس ئي هٿ ۾ آهن.
ٽنهي طبقن جي جوابن تي جيڪڏهن غور ڪبو ته الحاد ۽ شرڪ وارا جواب بي دليل، بي مقصد، کوکلا، واهيات ۽ بلڪل غلط آهن. جيڪي انسان کي هميشه جهالت ۽ وهم پرستيءَ جي اوڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏين ٿا، ۽ رڳو توحيد جو جواب ئي صحيح ۽ تسلي بخش آهي، جيڪو انساني زندگيءَ جو رخ صحيح راهه ڏانهن موڙي ڇڏي ٿو.
الحاد چوي ٿو ته ڪو به خدا موجود نه ڪو نه آهي، ۽ شرڪ وري ڪمزور ۽ ناقص وجودن کي خدا تسليم ٿو ڪري ۽ توحيد جي دعويٰ آهي ته هڪ عظيم هستي آهي، جنهن هن ڪائنات کي خلقيو آهي، جيڪووحده لاشريڪ لھ آهي، جنهن جو نالو الله آهي.
الحاد چوي ٿو ته هيءَ ڪائنات نيست مان هست ٿي آهي. الحاد جي هيءَ دعويٰ قياس ۽ عقل جي خلاف آهي، ڇو ته اسين ڪا به شيءِ اڻ هوند مان ٿيندي نٿا ڏسون، ۽ اسين ڏسون پيا ته ڪائنات جا سڀئي وجود، جن، انسان، فرشتا، وغيره ظاهري طرح مڪمل هوندي به نامڪمل ۽ ناقص آهن. انهن نامڪمل ۽ ناقص وجودن جي موجودات ئي ثابت ٿي ڪري ته ڪا مڪمل هستي ۽ مڪمل وجود موجود آهي. جنهن کان هي ڪائنات وجود ۾ آئي آهي. ڇو ته نامڪمل ۽ ناقص شين جي منزل مقصود فقط مڪمل ۽ ڪامل هستي ٿي سگهي ٿي. هڪ نامڪمل شيءِ ٻي نامڪمل شيءِ جو آڌار ۽ امداد ٿي سگهي ٿي پر ان جي منزل ۽ مقصود ٿي نه ٿي سگهي. ان ڪري هيءُ موجودات خدا پاڪ جي وجود جو سڀ کان وڏو دليل آهي، جنهن کي منطق ۽ فلسفو ٻئي قبول ڪن ٿا. قرآن پاڪ توحيد جو وڏو داعي ۽ علمبردار آهي، ۽ ٻڌائي ٿو ته ”الله هڪ آهي، هو حاضر ناظر ۽ موجود آهي، هو آسمانن کان زمين تائين هر اَمر جو انتظام ڪري ٿو.“
شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه نه رڳو شريعت جو تابع، طريقت جو ڄاڻو، حقيقتن جو رازدان ۽ معرفت جو واقف صوفي هو، بلڪه هو دنيا جو عظيم شاعر ۽ قرآن پاڪ جو وڏو شارح پڻ هو، جو پنهنجن بيتن لاءِ پاڻ ئي چيو اٿس ته:
”جي تو بيت ڀانئيا، سي آيتون آهين“
هونءَ ته سندس سڄو ڪلام، ڪلام پاڪ جي آيتن جو تفسير ۽ تشريح آهي پر سڄي رسالي ۾ سر ڪلياڻ سڀني سرن کان اهم آهي، جيڪو شرڪ ۽ الحاد جي پاڙ پٽي، توحيد جو فلسفو سمجهائي، صحيح گس تي پهچائي ڇڏي ٿو. رسالي ۾ سر ڪلياڻ کي اها حيثيت حاصل آهي جيڪا قرآن پاڪ ۾ سوره فاتحه کي آهي. قرآن پاڪ ۾ آيو آهي ته: سڀڪا تعريف ان الله کي جڳائي، جو سڀني جهانن جو پاليندڙ آهي (فاتحه). هو ذات بابرڪات آهي، ان جي هٿ ۾ سڀ حڪومت آهي ۽ هو سڀ شيءِ تي قادر آهي“ (المڪ١) اهو ئي غيب کي حاضر ڄاڻڻ وارو، غالب، مهربان خدا آهي، جنهن هر شيءِ کي تمام عمدو ڪري خلقيو.“ (سجده١)
قرآن پاڪ جي انهن آيتن جي روشنيءَ ۾ شاهه صاحب سر ڪلياڻ جو پهريون بيت چيو ته:
اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي.
قرآن پاڪ ۾ آيو ته: ”يقين رکندڙن لاءِ زمين ۾ نشانيون آهن ۽ خود اوهان جي وجود ۾ به، ڇا اوهين نٿا ڏسو؟ ۽ ٻئي هنڌ ٻڌايو ويو ته ”اوهين جيڏانهن به رخ ڪندؤ اتي خدا آهي.“ ڀٽائي رح انهن آيتن جو تفسير هيئن پروڙايو ته:
ايڪ قصر در لک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
قرآن پاڪ ۾ ايو تهل ”اله هو ۽ ان سان گڏ ڪا به شيءِ ڪو نه هئي“ ۽ ٻئي هنڌ ٻڌايو ويو ته ”تنهنجو رب جيڪي چاهي ٿو پيدا ڪري ٿو، جيڪي چاهي ٿو، انقلاب ڪري ٿو“ (القصص) ۽ ڀٽ ڌڻيءَ انهن آيتن جو مفهوم وري هيئن سمجهايو ته:
پاڻهين جل جلال هو، پاڻهين جان جمال
قرآن پاڪ ۾ آيو ته:
”هو آسمانن ۽ زمين جو خالق ۽ موجود آهي، جڏهن هر ڪنهن شيءِ جو فيصلو ڪري ٿو ته چوي ٿو ته ٿيءُ، هوءَ ٿي پوي ٿي (البقره،117) شاهه صاحب انهن آيتن جو تفسير هيئن سمجهايو ته:
وحدتا ڪثرت ٿي، وحدت ڪثرت ڪل
قرآن پاڪ ۾ چيو ويو ته ”انسان پنهنجي پاڻ تي حجت آهن.“ ۽ ڀٽائي رحه ان جو بيان سمجهايو ته:
سڀ سڀوئي حال، منجهائي معلوم ٿئي.
قرآن پاڪ ۾ آيو ته: ”هي الله جي جوڙ آهي، تون ڏيکار ته ان کانسواءِ ٻين ڇا پيدا ڪيو آهي؟ (لقمان) ٻئي هنڌ آيو ته ”الله کان سواءِ اهي هڪ مک به پيدا ڪري نٿا سگهن، توڙي اهي سڀئي گڏجي زور لڳائين“ ٠اسجح) وڌيڪ اهو پڻ ٻڌايو ويو ته: ”ڪائنات جي جوڙ ۽ ان جي نگراني هن لاءِ بار ڪو نه آهي. هو مٿانهون ۽ عظمت جو صاحب آهي.“ ڀٽائي رحه به اهو بيان هيئن سمجهايو ته:
”ڪري پاڻ ڪريم، جوڙون جوڙ جهان جون“
انهيءَ جوڙ جي وڌيڪ وضاحت ڪندي فرمايائين ته:
جوڙي جوڙ جهان جي، جڏهن جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي، محمد مڪائين،
ڪلمون تنهن ڪريم تي، چٽو چايائين،
انا مولاڪ وانت محبوبي، ائين اتائين،
ڏکي ڏنائين، ٻئي سرائون سيد کي.
هن بيت ۾ توحيد سان دؤر رسالت جو ذڪر ڪندي اهو سمجهايائين ته الله پاڪ جيڪا جوڙ جوڙي آهي تنهن ۾ حضرت محمد ﷺ خاص آهي. هو حامي هادي هاشمي سردارن جو سردار آهي. هو سڀني نبين ۾ افضل آهي. هن کي سڀني جهانن لاءِ رحمت ڪري موڪليو ويو آهي. قرآن ۾ آيو آهي ته: ”اي محمدﷺ اسان توکي سڀني انسانن ڏي بشارت پهچائڻ لاءِ موڪليو آهي. (سبا.٢)
”اي محمد! اسان توکي سڀني جهانن لاءِ رحمت ڪري موڪليو آهي (انبياءَ ٧) وڌيڪ اهو حڪم ٿيو ته، ”اي محمد! چئو ته اي انسانو، آئون اوهان سڀني ڏي خدا پاڪ جي طرفان موڪليل رسول آهيان (الاعمران ٢) ۽ الله پاڪ حضور جن تي وڌيڪ اها پڻ نوازش ڪئي جو سندن ئي وقت ۾ دين کي مڪمل ڪري ڇڏيو.
قرآن ۾ آهي ته، ”اڄ مون توهان جي دين کي مڪمل ڪيو، توهان تي پنهنجون نعمتون تمام ڪيون، توهان اسلام جو طريقو پسند ڪيو.“ (عائده١)
دين کي مڪمل ڪرڻ سان گڏوگڏ قرآن پاڪ جي ذريعي اهو پڻ ٻڌايو ويو ته، ”اهو پاڪ خدا آهي، جنهن پنهنجي رسول کي هدايتن ۽ سچي دين سان موڪليو ته هو سڀني دينن تي ”دين حق“ کي غالب ڪري. (الفتح٧)
قرآن پاڪ جي مٿئين بيان کان پوءِ ثابت ٿي ويو ته اسلام هڪ مڪمل دين آهي. جنهن کان الله راضي آهي. سو فقط ان تي ئي عمل ڪرڻ سان نجات حاصل ٿي سگهي ٿي ۽ الله پاڪ جي ذات ۽ صفات جي پروڙ پئجي سگهي ٿي.
اسلام مڪمل دين آهي تنهن جي خبر قرآن پاڪ ئي ڏني ۽ قرآن پاڪ لاءِ وري الله پاڪ فرمايو ته، .اسين قرآن پاڪ جي ذريعي شيون نازل ڪريون ٿا. جيڪي مومنن لاءِ شفا ۽ رحمت آهن.“ هاڻ اسان جو فرض ٿيندو ته اسين انهن شفا ۽ رحمت وارين شين جي ڳولا ڪريون ۽ اهي حاصل ڪريون.
قرآن پاڪ جي مطالعي کان پوءِ واضح ٿي وڃي ٿو ته اهي شفا ۽ رحمت واريون شيون آهن. ڪلمو، نماز، روزو، زڪوات، حج، خيرات استغفار، صبر، شڪر، توڪل، آخرت تي ايمان ۽ حلال رزق جي تلاش وغيره، جن جي حاصلات سان اسان کي بندگيءَ جو احساس، امر جي اطاعت، حقوق العباد جي ادائگي، فرض شناسي، نفس تي ضابطو، تقويٰ جي فضا، سيرت جي تعمير، جماعتي احساس، جماعتي تنظيم، يادگيري، تياري، امداد باهمي جو روح، واحد مرڪ، صف بندي ۽ استقامت جهڙا گڻ ۽ فائدا حاصل ٿين ٿا. انهيءَ ڪري ئي شاهه صاحب چئي ڇڏيو آهي ته:
وحده لاشريڪ لھ چئي چوندو آءٌ،
فرض، واجب، سنتون، تنئون تَرڪ مَ پاءِ،
توبهه سندي تسبيح، پڙهڻ ساڻ پڄاءِ،
نڱا پنهنجي نفس کي، ڪا سئين راهه سُنهاءِ،
ته سندي دوزخ باهه، تو اوڏيائي نه اچي.
هن بيت ۾ شاهه صاحب دوزخ جي باهه کان بچڻ لاءِ فقط سئين راهه جو ڏس ڏنو آهي. جيڪا عام شريعت محمدي، جنهن تي نه هلڻ ڪري يا ان جو انڪار ڪرڻ ڪري ئي انسان گنهگار ٿي دوزخ ۾ پهچي ٿو. جنهن لاءِ قرآن پاڪ ۾ چيل آهي ته، (جنتي) گنهگارن کان پڇندا ته ڪهڙي شيءِ اوهان کي دوزخ ۾ وڌو، هو جواب ڏيندا ته اسين نماز نه پڙهندا هئاسون ۽ مسڪينن کي کاڌو نه کارائيندا هئاسون، اسين حق جا مخالف بڻجي بحث ڪندا هئاسون ۽ اسين جزا سزا کي ڪوڙ چوندا هئاسون. (موثر)
دنيا آخرت جي پوک آهي. آخرت لاءِ جيڪي به ڪجهه ڪرڻو آهي اهو سڀ دنيا ۾ ئي ڪرڻو آهي. دنيا ۾ اگر چڱا ڪم ڪيا ته آخرت م به ڇوٽڪارو حاصل ٿيندو ۽ جنت ۾ جاءِ ملندي جتي شراباً طهورا جهڙو پاڪ شراب ملندو، جنهن لاءِ قرآن پاڪ ۾ ٻڌايو ويوآهي ته، ”انهن کي انهن جو رب پاڪ شراب پياريندو ( ۽ کين چيو ويندو ته) بيشڪ هيءُ اوهان جو اجورو آهي ۽ اوهان جي جدوجهد مقبول ٿي“ (الدهر١)
شاهه صاحب انهيءَ حقيقت کي هن طرح واضح ڪيو آهي ته:
وحده لاشريڪ لھ اي وهائج ويءُ،
کٽين جي هارائين، هنڌ تنهنجو هيءُ،
پاڻان چوندءِ پيءُ، ڀري جام جنت جو.
چالاڪ انسان جڏهن لڪ ۾ شريعت جي خلاف قدم کڻي ڪو گناهه جو ڪم ڪندو آهي تڏهن اهو سوچيندو آهي ته مڙئي خير آهي، ڪير به ڪو نه ٿو ڏسي، سزا جزا کان بچي وڃبو. پر الله پاڪ جيڪو عالم الغيب آهي اهو ٻانهي جي اها فطرت ڄاڻي ٿو سو کيس ٻڌائي ٿو ته ”بيشڪ توتي نگهبان مقرر آهن، اهي بزرگ اهو سڀ لکن ٿا، جيڪي تون ڪرين ٿو.“ ٻئي هنڌ ٻڌائي ٿو ته، ”انهن تي انهن جا ڪن، انهن جون اکيون، ۽ انهن جون کلون شاهديون ڏيندا ٠السجده) ٻئي هنڌ چوي ٿو ته، ”هو جيڪي ڪندا، ان بابت سندن هٿ ٻڌائيندا ۽ پير شاهدي ڏيندا (يسين)
ڀٽائي رحه انهيءَ حقيقت کي اجهو هن نموني سمجهايو آهي.
وحده لاشريڪ لھ ٻڌءِ نه ٻوڙا،
ڪ تو ڪنين نه سئا، جي گهٽ اندر گهوڙا،
ڳاڙيندين ڳوڙها، جت شاهد ٿيندءِ سامهان.
سر ڪلياڻ جي مٿئين مختصر بيان مان معلوم ٿي ويو ته هو سڄو قرآن پاڪ جو تفسير ۽ تشريح آهي. هن ۾ فلسفو به اهو آهي جيڪو قرآن پاڪ جو آهي. هن ۾ واضح طور سمجهايل آهي ته توحيد سان گڏ رسالت جو پروڙڻ ۽ سمجهڻ ۽ شريعت محمدي تي عمل ڪرڻ لازمي آهي. اهو ئي واحد رستو آهي جيڪو انساني نجات جو باعث آهي. انهيءَ رستي تي هلندا ۽ شريعت جي راهه تي سفر ڪرڻ ذرا ڏکيو ته آهي پر ان کي سولو ڪرڻ لاءِ نسخو ڏسيل آهي. قرآن پاڻ چوي ٿو ته، ”تون چئه ته منهنجو جيئڻ، منهنجو مرڻ، سڀ الله لاءِ آهي، جيڪو جهانن جو پاليندڙ آهي، جنهن جو ڪو به شريڪ ڪو نه آهي.(انعام، 20) شاهه صاحب انهيءَ لاءِ ٻڌايو ته:
عاشقن پنهنجو اڱ، لله ڪارڻ وڍيو.
الله ڪارڻ اڱ وڍڻ لاءِ لازمي آهي ته الله کانسواءِ ٻئي جي آڏو نه جهڪجي. فقط الله پاڪ آڏو سجدو ڪجي. قرآن ۾ آيو آهي ته، ”ان سان گڏ ڪنهن کي به شريڪ نه ڪريون، ڇاڪاڻ ته شرڪ وڏو ظلم آهي“ (لقمان) شرڪ ظلم آهي، دوئي آهي، ٻيائي آهي، بربادي ۽ تباهيءَ جو باعث آهي، تذليل جوڪارڻ آهي. سو ان کان بچڻ لازمي آهي، ۽ جي نه بچبو ته ڇا نتيجو نڪرندو، سو شاهه صاحب هيئن ٿو ٻڌائي ته:
ٻيائيءَ کي ٻک، جن وڌو سي ورسئا
قرآن پاڪ چوي ٿو ته: ”هي الله ئي تنهنجو رب آهي، ان کان سواءِ ڪو به معبود ڪو نه آهي. هي هر چيز جو خالق ۽ مالڪ آهي. تون هن جي بندگي ڪر“ (انعام) ٻئي هنڌ آهي ته، . الله کانسواءِ ڪو معبود ڪو نه آهي، هو زبرست ۽ حڪمت وارو آهي (آل عمران) ٽئين هنڌ چيو ويو آهي ته، .خدا پاڪ اهو آهي جنهن توکي پنهنجو خليفو بنايو“ ، ”تون ان خدا تي ڀروسو ڪر جيڪو زنده آهي ۽ جنهن کي ڪڏهن به موت نه ايندو.“
مذڪور آيتن جو تفسير بيان ڪندي، ان جا فائدا بيان ڪندي، توحيد جي طالب انسان کي اهڙو ڏس ڏيئي ڇڏيو جيڪو لاجواب آهي.
سڪين ڪوه سلام کي، ڪرين ڪوه نه سلام،،
ٻئا در تن حرام، اي در جنين ديکيو.
عرض ته سر ڪلياڻ جو فلسفو، نج قرآني فلسفو آهي، جيڪو هر قسم جي شرڪ ۽ الحاد کان روڪي، بچائي انسان کي صحيح مقام ۽ منزل تي پهچائي ٿو.
آخر ۾ آئون سنڌ جي لازوال عالم مرحوم علامه آءِ آءِ قاضي صاحب جن جا الفاظ دهرائيندس جيڪي اسان لاءِ سَندَ آهن.
”اهو خيال ڪرڻ ته هن سرزمين ۾ ڪو اهڙو استاد يا شاگرد به ٿي سگهي ٿو جو ذات واحد ۽ سندن شان کان بي خبر هجي. يقيني طور ڪنهن اهڙي بيماري جي علامت آهي جا لاعلاج ۽ موتمار آهي. بهرحال اها انڌائيءَ ۽ ٻوڙائيءَ جي علامت آهي.“
رسالو پڙهڻ ۽ پرودگار سان محبت نه ڪرڻ هڪ اهري ڪيفيت آهي. جنهن جي تشخيص ڪرڻ ضروري آهي. پاڪستان جا سڄاڻ مرد ۽ خصوصاً سنڌ جا جوان رسالي هوندي جيڪڏهن لمحي لاءِ الحاد جي گنديءَ هوا مان ساهه کڻن ته اها هڪ بيماري سڏبي. جنهن جي فوري تشخيص ۽ علاج ۾ فرو گذاشت ڪرڻ نه گهرجي. ان لاءِ شايد ڪنهن اکين جي ڊاڪٽر يا دماغ جي ماهر جي گهرج ٿئي ۽ ٿي سگهي ٿو ته دماغي بيمارين جي شفاخاني جي ضرورت پوي.
[b]سر ڪلياڻ ۾ روحاني راز
[/b]
[b]عبدالڪريم سعدي
[/b]
[b]الله تعاليٰ جي صحيح معرفت
[/b]ٻانهپ جا فرائض بجا آڻن سان ٻانهو، رب پاڪ جي خوشنودي ۽ رضامندي حاصل ڪري ٿو ۽ روحاني خوشين ۽ سرور سان همڪنار ٿئي ٿو. انهيءَ خوشنودي ۽ روحاني سرور جي حاصل ڪرڻ لاءِ الله ذوالجلال جي صحيح معرفت جي ڄاڻ ضروري آهي. ٻانهي کي جڳائي ته رب سائين کي راضي رکڻ لاءِ دل سان متوجهه رهي. غير کان به ڪاا ميد نه رکي. فقط الله تعاليٰ عزوجل جي ذات پاڪ جو ڊپ دل ۾ ڌاري. الله تعاليٰ عليم آهي، ان کي سڀ ڪنهن شيءِ جو اول، آخر، ظاهر، باطن، ماضي، حال ۽ مستقبل بابت، ذري پرذي جو حال، پوريءَ طرح معلوم آهي. ڪا به ڳالهه هن کان لڪل ۽ مخفي نه آهي.
هو عليم آهي، هن جي مرتبي کان مٿي، ٻئي ڪنهن جو مرتبو نه آهي. زمين و آسمان بحر ۽ بر جي سڀني شين جو مرتبو، هن ذات پاڪ کان گهٽ آهي.
هو عالم جو ڌڻي آهي، پنهنجي بادشاهيءَ ۾ جيڪو حڪم وڻيس، سو ڏئي، هو پنهنجي ذات و صفات م هر موجود شيءِ کان بيپرواهه آهي. بلڪه هي سڄي ڪائنات ۽ مافيها، انهيءَ ذات پاڪ جي محتاج آهي. هاڻي جڏهن ته ٻانهو انهي روحاني راز ۽ حقيقت حال کان واقف ٿيو ته مٿس فرض ٿي وڃي ٿو ته هو، مالڪ حقيقي جي در جو ئي غلام بڻجي رهي. رب جي فرمانبرداري ۾ پنهنجو مرتبو ۽ مان ڄاڻڻ، پنهنجي هر حاجت روائيءَ لاءِ، انهيءَ رب سائين جو در کڙڪائڻ مٿس لازم آهي. هو قادر آهي. جيڪي چاهي ٿو، سو ڪري ٿو کيس ڪو به روڪڻ ٽوڪڻ وارو نه آهي، ڇو ته هو رب پاڪ قادر مطلق آهي.
جيڪي هو گهرندو، سو ٿيندو، تنهن ڪري ٻانهي کي قادر حقيقي جي پيدا ڪيل تقدير تي راضي رهڻ کپي.
هو والي آهي ۽ سموري مخلوق جي سڀني ڪمن جي نگهباني ۽ تدبير ڪري ٿو، ۽ کيس هر تدبير يا تقدير تي پوري قدرت ۽ سگهه آهي. هو واحد آهي ان جو ڪو به شريڪ نه آهي.
هو رزاق آهي، هُن سڀني لاءِ روزي پيدا ڪئي آهي ۽ ان جي پيدا ڪرڻ جا اسباب انسان کي سمجهايا آهن. ٻيو ته روح لاءِ به هن روحاني خوراڪ پيدا ڪئي آهي. جڏهن ته ظاهري ۽ باطني روزيءَ جو رزاق الله تعاليٰ وحده لاشريڪ لھ آهي ته ٻانهي کي ٻين درن ۽ تڙن تي هٿ ڊگهيڙڻ ۽ واجهائڻ جي ضرورت نه آهي.
هو رب آهي، جسماني ۽ روحاني پرورش ڪرڻ وارو آهي، هو غيب جي خزاني مان سڀني حاجتن کي پورو ڪندو رهي ٿو. ٻانهي کي سڀني ضرورتن ۽ حاجتن لاءِ اُن جي در جي گدائي ڪرڻ جڳائي اهو رحيم آهي. وڏو رحم ڪندڙ آهي. محتاج ٻانهن سان دنيا ۽ آخرت ۾ رحم ۽ ڀلائي ڪندڙ آهي. سڀني نعمتن جو سچو مالڪ آهي، الله تعاليٰ ئي آهي، ٻانهي کي فقط، ان جي ذات پاڪ تي توڪل جو ترهو ٻڌي توڪل ڪري، اُن جي رحم جو طالب ٿيڻ کپي. اهو سچو ڌڻي آهي. ان سان تعلق، سچائي جي سنئين واٽ ڏيکاريندو. الله جي ذات والا صفات سان تعلق قائم ڪرڻ لاءِ ۽ توحيد جو سبق سيکارڻ لاءِ ۽ مٿي ذڪر ڪيل حقيتن سان روشناس ڪرڻ لاءِ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه پنهنجي سهڻي ڪلام جي ابتدائي هنن لفظن ۾ ڪئي آهي.
اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي،
قادر پنهنجي قدرت سين، قائم آهه قديم،
والي واحد وحده، رازق رب رحيم،
سو ساراهه، سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم،
ڪري پاڻ ڪريم، جوڙون جوڙ جهان جون.
حضرت رسول ڪريم ﷺ تي ايمان آڻن.
حضرت محمد مصطفيٰ مجتبيٰ خاتم النبين ﷺ تي ايمان آڻن سان، توحيد جي تڪميل ٿئي ٿي. جيئن ته حضرت ڀٽائي گهوٽ جو ارشاد آهي.
وحده لاشريڪ لھ جن اتوسين ايمان،
تن مڃيو محمد ڪارڻي، قلب سان لسان،
اوفائق ۾ فرمان، اوتڙ ڪنهن نه اولياء.
الله تعاليٰ سان محبت جي دعويٰ، تڏهن سچي ٿي سگهي ٿي، جڏهن حضرت خاتم النبين ختم المرسلين محمد عربي ﷺ تي ايمان هجي ورنه ان کانسواءِ اها دعويٰ بي معنيٰ آهي، ڇو ته قرآن پاڪ ۾ ارشاد رباني آهي ته، قل ان ڪنتم تحبون الله فاتبعوني يحببڪم الله و تغفرلڪم زنو بڪم والله غفور رحيم. ترجمو: (اي رسول) چئو ته جيڪڏهن الله سان محبت رکو ٿا ته منهنجي تابعداري ڪريو ته الله به اوهان سان محبت ڪندو ۽ اوهان جا گناهه معاف ڪندو ۽ الله معاف ڪندڙ ۽ نهايت رحم وارو آهي. ڇو ته جيڪو ماڻهو جيتريقدر حبيب خدا ﷺ جي ٻڌايل واٽ تي هلي ٿو ۽ پاڻ سڳوري جي آندل روشنيءَ کي مشعل راهه بنائي زندگي گهاري ٿو. اهائي ڪسوٽي آهي ته جنهن کي نبي ﷺ سان ۽ سندس ٻڌايل حڪمن جي تابعداري ڪرڻ سان جيتري محبت هوندي، اوتري قدر ئي ٻانهو پنهنجي رب پاڪ سان محبت جي دعويٰ ۾ سچو ثابت ٿيدو. سنت جي پيروي لاءِ دل وجان سان ڪوشش ڪرڻ گهرجي. پاڻ سڳورن جي عبادتن ۽ عادتن جي مڪمل پيروي کي قابل فخر سمجهڻ ۾ سعادت عظميٰ ماڻڻ جو راز آهي. محبوب جي هر شيءِ مٺي ۽ پياري هوندي آهي. ان ڪري محبوب جي شڪل اختيار ڪرڻ سان بندو به محبوب بڻجي وڃي ٿو.
[b]شريعت جي پابندي
[/b]پاڻ سڳورن جي تابعداري، هن ريت ٿي سگهندي ته سڀني اوامر ۽ نواهي تي عمل ڪجي ۽ نفساني خواهشن مطابق زندگي بسر نه ڪجي، ڇو ته الله تعاليٰ انسان کي مهمل پيدا نه ڪيو آهي.
انسان کي اوامر ۽ نواهي جو مڪلف بنايو آهي، يعني سڀ شرعي احڪام ان لاءِ واجب العمل آهن، انهيءَ حقيقت ڏانهن اشارو ڪندي، ڀٽائي گهوٽ فرمايو آهي.
وحدهُ لاشريڪ لھ چو چوندو آءٌ،
فرض واجب سنتون، تنئون ترڪ م پاءِ،
توبهه سندي تسبيح، پڙهي سا پڄاءِ،
نڱا پنهنجي نفس کي، سنئين راهه سونهاءِ،
سپريان جي ڳالهڙي هِنئين سين لاءِ،
ته سندي دوزخ باهه، تو اوڏيائي نه وڃي.
حضرت امام رباني مجدد الف ثاني رحه نهايت موزون اکرن ۾ فرمايو آهي ته ”هندستان جي برهمڻن ۽ يونان جي فيلسفون، رياضتن ۽ مجاهدن ڪڍڻ ۾ ڪا به ڪسر نه ڇڏي آهي، مگر جيئن ته سندن رياضتون، انبياءَ، عليهم السالم جي شريعتن مطابق نه هيون، تنهن ڪري الله تعاليٰ جي حضور ۾ اُهي مردود آهن، ۽ قابل قبول نه آهن ۽ هو آخرت جي ڇوٽڪاري کان محروم آهن (مڪتوبات، ص 71، دفتر اول).“
بندو جيتري قدر شريعت جي واٽ تي هلندو، اوتروئي ٻنهي جهانن ۾ ڪاميابي هن جا قدم چمندي، بقول ڀٽائي رحه.
آگي ڪيا آڳهين نسوروئي نور،
لاخوف عليهم ولا هم يحزنون، سچن ڪونهي سور،
مولي ڪيو مامور، انگ ازل ۾ ان جو.
هي بيت قرآن مجيد جي هن آيت ڏانهن توجهه ڏياري ٿو: وما نرسل المرسلين الا مبشرين ومنذرين فمن آمن واصلح فلا خوف عليهم ولا هم يحزنون (ترجمو: اسين پيغمبرن کي رڳو خوشبخري ڏيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ ڪري موڪليون ٿا. پوءِ جن ايمان آندو ۽ پاڻ کي سڌاريو، تن کي ڊپ نه آهي ۽ نڪي اهي غمگين ٿيندا).
الا ان اولياءَ الله لاخوف عليهم ولاهم يحزنون، الذين آمنو و ڪانو يتقون لهم البشريٰ في الحيواة الدنيا وفي الاخرة.
(ترجمو: ياد رکو ته الله جي دوستن تي نه ڊپ آهي ۽ نڪي اهي غمگين ٿيندا (هي اهي آهن) جن ايمان آندو آهي ۽ اهي پيا ڊڄن. انهن لاءِ دنيا جي حياتيءَ ۽ آخرت ۾ خوشخبري آهي)
مگر جنهن ڪوتاهه انديش، شريعت جي حڪمن مطابق زندگي نه گذاري هوندي ۽ حضرت رسول ڪريم ﷺ جي اسوه حسنه کي نمونو نه بڻايو هوندو، سو قيامت جي ڏينهن ڳوڙها پيو ڳاڙيندو. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي فرمائي ٿو:
عشق جي اسباب کي، پر ۾ پڇيائون،
دارو هن درد جو، ڏاڍو ڏسيائون،
آخر والعصر جو، ايهين اتائون،
تهان پوءِ آئون، سِڪان ٿي سلام کي.
هن بيت ۾ شاهه صاحب قرآن حڪيم جي سوره والعصر جي دستور العمل ڏانهن اسان جو ڌيان ڇڪايو آهي. هن سوره ۾ دنيا جي قومن جي ڪاميابي جا چار اصول بيان ڪيل آهن.
والعصر ان الانسان لفي خسرِ، الاالذين آمنو وعملو الصٰلحت وتواصو بالحق، وتو اصوالصبر.
ترجمو: زماني جو قسم آهي ته بيشڪ انسان وڏي نقصان ۾ آهي. انهن کان سواءِ جن ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا ۽ هڪ ٻئي کي حق جي نصيحت ڪئي ۽ هڪ ٻئي کي صبر جي نصيحت ڪئي).
ڪاميابيءَ جو پهريون اصول هي آهي ته خدا ۽ رسول تي ايمان آڻجي ۽ ان جي هدايتن ۽ واعدن تي (چاهي اهي دنيا متعلق هجن يا آخرت بابت يقين ڪامل رکجي.
ٻيو اصول هي آهي ته اهو اثر فقط دل ۽ دماغ تائين محدود نه رهي، بلڪه عملي زندگيءَ ۾ به ان جي جهلڪ نمايان هجي. ڪاميابيءَ جو ٽيون گر هي آهي ته رڳو پنهنجي ذاتي غرض تائين نه هجي. بلڪه اصلاح ۽ ڇوٽڪاري جي نعمت کان مخلوق خدا کي به فيضياب ڪري ۽ هر ڪم ۾ قوم ۽ ملت جي گڏيل مفاد جو لحاظ رکيو وڃي. جڏهن به ٻه مسلمان ڀائر پاڻ ۾ گڏجن ته هڪ ٻئي کي پنهنجي قول ۽ فعل سان سڄي دين اسلام ۽ هر معاملي ۾ سچائي ۽ پاڪيزگي اختيار ڪرڻ جي تبليغ لڳاتار جاري رهي. چوٿون اصول هي آهي ته هر هڪ حق جي معاملي ۾ جيڪي به سختيون ۽ مشڪلاتون آڏو اچن انهن کي خنده پيشانيءَ سان برداشت ڪري گويا هر هڪ مسلمان پنهنجي ڀاءُ کي اها نصيحت ۽ وصيت ڪري ڇڏي ته سچ جو ساٿ ڪڏهن به نه ڇڏجي.
سر ڪلياڻ جو روحاني راز هي آهي ته الله تعاليٰ ۽ سندس پيغمبر محمد عربي ﷺ سان تعلق ٺيڪ رکو جيئن هڪ ولي ڪامل بزرگ چيو آهي ته:
بابا رشته سب سي توڙ،
بابا رشته حق سي جوڙ.
۽ حضرت شاهه عبداللطيف رحه فرمائي ٿو:
چو تون الله هيڪڙو، ٻي وائي وساري ڇڏ،
او تان توسين گڏ، سڄڻ ساهه پساهه ۾.
شال رب ڪريم اسان سڀني مسلمانن کي ڀٽائي رحه جي تلقين مطابق زندگي گهارڻ جي توفيق عطا ڪري (آمين).