فلسفو : محمد بخش انصاري
مرحبا اي بلبل باغ ڪهن از گل رعنا بگو با ما سخن (مرحبا! اي پراڻي باغ جي بلبل، مون سان رعنا گل جي معرفت ڳالهاءِ“)
مولانا رومي کي پڻ نڙ ۽ سرندي جي معرفت سڪ ۽ سوز جي ٻاجهاري ٻولي ٻڌڻي پيئي. جيئن ته مثنويءَ جي شروعات ئي اجهو هيئن ٿي ٿئي.
بشنو از ني چون شڪايت مي ڪند، وز جدائيها حڪايت مي ڪند
تا هرا از نيستان ببريده اند، از نفيرم هر دو زن ناسيده اند
خشڪ مغز و خشڪ تار و خشڪ پوست،
از کجا مي آيد اين آواز دوست.
ساڳيءَ طرح سُر کنڀات جي باب پهرئين جي شروع ۾ محبوب جي مجازي عشق لاءِ چنڊ کي ۽ ٻئي باب جي منڍ ۾ محبوب جي ميلاپ لاءِ ڪرهي کي وسيلو بڻايو آهي.
پراڻي وقت کان وٺي عربي، فارسي ۽ هندي شاعر محبوب جي منهن کي چنڊ جي چهري سان ڀيٽيندا آيا آهن، ڇو ته هر دور ۾ چنڊ ئي انسان ذات کي لڪي ڇپي نت نئين نئين لباس ۾ پنهنجو پاڻ پسائيندو آيو آهي. جيئن امير خسرو، نظامي ۽ سعدي، محبوب جي خداداد حسن کي چنڊ سان مقابلو ڏين ٿا.
اي چهره زيبائي تو رشڪِ بتانِ آزري
شمسي ندانم يا قمر يا زهره ويا مشتري
(خسرو)
---
شدم بر صورتي عاشق ڪه برمه مي ڪند غوغا
چه صورت صورت دلبر چه دلبر دلبر زيبا
(نظامي)
---
اي ببالا چون صنوبر وي رخت چون م وه
زلف داري همچو عنبر لب چوش و ڪ و رن
(سعدي)
انهن مڙني مٿين بيتن جو مطلب اهو آهي ته سپرينءَ جي سونهن چنڊ جهڙي يا چنڊ کان سوائي سرس آهي، مگر شاهه جو طرز بيان نهايت سادو ۽ دل کي وڻندڙ آهي. جيئن ته:
”قمر پاڙي ڪير، شمس سپرين سين“
ستاري، چنڊ ۽ سج جي سونهن پڻ حضرت ابراهيم کي ڀنڀلائي ڇڏيو ته شايد اهي منهنجا خالق ۽ مالڪ آهن. ”و اذاري قمر بازغتھ، واذا ري شمس بازغة... لا اُحب لافلين“ (آءُ لهي ويندڙن کي پسند ڪو نه ٿو ڪريان) حضرت ابراهيم وانگر شاه پڻ چنڊ جو نقش ڳولي لڌو.
چنڊ تنهنجي ذات، پاڙيان نه پرين سين،
تون اڇو ۾ رات، سڄن نت سوجهرو.
اها به شاهه جي طرز بيان جي خوبي آهي، جو چنڊ کي سندس اوگڻ اهڙيءَ طرح ٻڌائي ٿو، جو جيئن سندس دل آزاري نه ٿي.
چنڊ چوئين سچ، جي مَٺين نه ڀائيين،
ڪڏهن اڀرين سنهڙو، ڪڏهن اڀرين ڳچ،
منهن ۾ ٻرئي مچ، تو ۾ ناهه پيشاني پرينءَ جي.
چوڏهينءَ جو چونڊ، سهسين سينگار ڪري نڪري ۽ هزار حيلا هلائي ته به پرين جي پلڪ برابر نه ٿئي مگر حقيقي محبوب جي حسن آڏو ۽ جانب جي جمال سامهون، سورج جهڪو، قمر ڪومائجي، تارا ۽ ڪتيون تائب ٿي وڃن ٿا. جيئن سعديءَ ٽانڊاڻي جو مثال ڏنو آهي، جو زبان حال سان چوي ٿو ته آءٌ ته ڏينهن رات اتي ئي زمين تي هوندو آهيان، مگر سج جي سامهون ظاهر نه هوندو آهيان.
ڪه من روز و شب جز صحرانيم، ولي پيش خورشيد پيدا نيم. چنڊ ويچاري جي ڪهڙي مجال آهي جو دلبر جي ديدار جي مقابلي ۾ بيهي سگهي. جيئن مغلن آئي پارسي وسري ويندي آهي تيئن ”چنڊ ڪتين سان، پيهي ويو پر لاءَ ۾.“
سعدي، دلبر جي هڪ، ترتان سمرقند ۽ بخارا جا شهر گهوري ٿو ته:
اگر آن ترڪ شيرازي بدست آرد دل مارا،
بخال هندوش بخشم سمر قند و بخارا را.
ته شاهه صاحب چنڊ جي سڄي عمر، دوست جي هڪ دم برابر به ڪو نه ٿو ڪري.
”جهڙو تون سڀ ڄمار، تهڙو دم دوست جو“
محبن جي ملاقات لاءِ تارن ۽ چنڊ جي واٽ ڏسي ٿو:
توڏانهن گهڻو نهاريان، تارا تيلاهين،
سڄڻ جيڏاهين، تون تيڏاهين اڀرين.
ايراني شاعرن قاصد جو ڪم واءَ کان ورتو آهي، جيئن حافظ چيو آهي ته:
اي صبا بلطف بگو آن غزال رعنا را، که سر بکوه و بيابان تو دار مارا.
”اي واءَ! تون نياز ۽ نوڙت سان ان محبوب کي چئو ته تنهنجي سوداءَ ڪري مون کي رڻ رلڻا پيا ۽ ڏونگر ڏورڻا پيا.“
شاه وري چنڊ کي قاصد ڪري ٿو، ڇو ته موچاري محبوب ڏي قاصد به موچارو ئي هجي. اها به شاهه جي نئين ڳالهه آهي ته نياپي سان گڏ چنڊ کي اها به التجا ڪري ٿو ته اڀرڻ سان پهرين نظر پرين ڏي ڪري ۽ وڏي عاجزي، نوڙت ۽ نياز سان، درد ڀريو داستان پيرائتي نموني آڏو رکي.
ناسيندي نگاه، پهرين ڪج پرين ڏي،
احوال عاجزن جا، آکج لڳ الله،
روز نهاريان راهه، اکيون اوهان جي آسري.
نياپي جو طريقو به ٻڌائي ٿو ته، ”چئج حال حبيب کي، نِئي نوڙائي ڪنڌ.“
وري داستان ٻئي ۾ چنڊ سان گڏ وري ڪرهي جو ذڪر اچي ٿو. ڪرهي مان شاهه صاحب گهڻيون معنائون ڪڍيون آهن. ڪرهو، چنڊ وانگر قاصد به آهي ته ان سان گڏ محبوب تائين پهچڻ جو هڪ وسيلو به آهي ۽ نفس به آهي. امام غزاليءَ، احياءَ العلوم ۾ پڻ اُٺ کي وسيلو قرار ڏنو آهي ۽ حج کي مقصد، انساني جسم کي اُٺ ۽ سواريءَ سان ڀيٽ ڏني آهي ۽ روح کي اصلي شخصيت قرار ڏنو آهي، اُٺ يعني جسم جي ايتري پر گهور ڪجي جيئن هو زندهه رهي سگهي ۽ منزل مقصود يعني حج تائين پهچائي. معراج تي به پاڻ ڪريمن جو براق وسيلو بڻيو هو. شاهه صاحب، ڪرهي ۽ چانگي کي سُر کنڀات ۾ انهن سڀني مقصدن ۾ استعمال ڪيو آهي، جيئن هيٺ نظر ايندو.
قديم عربي شاعريءَ ۾ ته اُٺ، محمل ۽ منزل ته هڪ لازمي جزو هو، جيئن امراء القيس جو مشهور قصيدو آهي ته:
قفانبڪ ذڪر حبيب و منزل
”اي اوٺي سوار! دوست جي ڦٽل نشانن جي دڙن تي بيهي ڪجهه روڄ راڙو ڪريون“، انهيءَ ساڳئي مضمون تي معري پڻ چيو آهي ته:
اي ساربان منزل مڪن جز در ديارِ من،
تايڪ زمان زاري ڪنم بر ربع اطلال و دمن.
حافظ پڻ چيو آهي ته:
الا اي ساربان محمل دوست-
الي رڪبان ڪم طال اشتياق.
هڪ روحاني عربي شاعر ابن الفارص پڻ پنهنجي ديوان جي شروعات هن طرح ڪئي آهي ته:
سائق الا ظعان يطوي البيدطي منعما عرج علي کثبان طي و تلطف و اجر ذکري عندهم علهم اَن ينظر عطفا الي (اي محمل جا هڪليندڙ! تون برپٽ طي ڪري بنوطي جي دڙن تي هلي ترس ته جيئن اهي مهربانيءَ جي هدايت ڪن ۽ لطف جي نظر ڪن).
ڪلهوڪي شاعر اقبال پڻ نفس کي اُٺ جي مثال سان سمجهايو آهي:
نفس تو مثل شتر خود پرور است خود پرست و خود سوارو خود سر است.
”تنهنجو نفس اُٺ وانگر پيٽي آهي، خو غرض، ڇڙواڳ ۽ مطلبي آهي.“
ان سان گڏ اُٺ جو ٻيو روشن طرف به آهي:
خدمت و محنت شعار اشتر است- صبر و استقلال ڪار اشتر است.
”خدمت ۽ محنت اُٺ جي عادت آهي. صبر ۽ استقلال اُٺ جو ڪم آهي.“
نفس نهايت سرڪش ۽ خود سر آهي. زماني سازي ان جي عادت آهي. عشق وانگر خطري ۾ ٽپي پوڻ نه ڄاڻي، جيئن شاهه صاحب فرمائي ٿو:
وڏ ڦڙو ۽ واءُ، ڪرهي کاڏو کوڙيو،
کوءِ، ٻن! پلاڻيان، اولاڻيون نه اٿئي.
پلاڻيان پيو، اولاڻيو نه اٿئي،
جيڏانهن وڳ ويو، اڀو ترسي اوڏهين.
نفس سان معرڪو ۽ مقابلو ڪا معمولي ڳالهه آهي؟ مگر جهاد اڪبر آهي. مڙيئي پيو سرڪشي ڪري. حقيقت کي ڪو نه ٿو سمجهي مڻئي ۽ موتيءَ کي هڪ ڪري ٿو سمجهي، شاهه صاحب فرمائي ٿو ته:
جنهن ول گهڻا وهاٽيا، اُن سين آر لڳياس،
چوڌاري چندن وڻ، پچي پوڄ پياس،
راڙي رت ڪياس، هن ڪڌاتوري ڪرهي.
جنگ بدر، خندق، حنين، فتح مڪه ۽ فتح خيبر کان پوءِ، حضور ﷺ اصحابن کي چيو ته اچو ته هڪ وڏي جهاد جي تياري ڪريون. اصحابن سمجهيو ته ڪو اڃا وڏو معرڪو سر ڪرڻو آهي ۽ پڇيائون ته اها ڪهڙي لڙائي آهي، جنهن لاءِ اسين تيار ٿيون؟ وراڻيائون ته اها جهاد بلانفس آهي، جا جهاد اڪبر آهي. هن هيٺئين بيت ۾ ميا (اُٺ) مان مراد نفس ورتل آهي. جرپٽيون مان مفهوم دنوي حرص حوس جون لاهيون چاڙهيون آهن، جي منزل ۽ مقصد کان هٽائيندڙ آهن. ”سپريان جي سٿ“ مان مطلب محب سان ميلو آهي.
ميا! مڃ منٿ، اڄ منهنجي ڪرها،
جهاڳيندي جرپٽيون، متان ڪرين ڪٿ،
سپيريان جي سٿ، مون کي نيئي ميڙئين.
نفسيات ۽ فلسفو پڻ ان جا قائل آهن ته ڏک، سور ۽ سختيون، انسان جي شخصيت جي تعمير ڪن ٿيون ۽ کيس مڪمل بڻائين ٿيون. مشهور جرمن فلسفي Kant پڻ ان ڳالهه جو قائل آهي ۽ ان جو مثال پکيءَ جي اڏرڻ جو ڏئي ٿو. موجوده سائنس پڻ اهو ثابت ڪيو آهي ته پکي خالي جاءِ Vakum تي ڪو نه ٿو اڏري سگهي، ۽ هوا جي مزاحمت ۽ رنڊڪ ئي ان جي پرواز جو سبب بڻجي ٿي. مٿيون بيت پڻ انهيءَ معنيٰ جي روشنيءَ م ڪم ڏيندو.
ڪرهي جي معرفت سڄو نفس کي خطاب ٿيل آهي. ڪرهي کي اگرچه، مصري جا سنگ، چندن جا چوپا ۽ مينديءَ جا ڏار ٿو کارائي، سون جي مهار ٿو پارائي، ياقوت جا ڳل ڳانا ٿو ٻڌي ۽ سندس هودي تي موتين جي مالهه ۽ ريشمي ڪپڙا ٿو لڳائي، مگر ڪرهو دنيائي ڏيک ويک تي ڀنڀلجي، نقل کي اصل ٿو سمجهي ۽ لاڻو يعني مردار ڏانهن مائل ٿئي ٿو. پنهنجي اصليت ۽ مقصد وساري ٿو ويهي. ان سلسلي ۾ شاهه صاحب فرمائي ٿو ته:
آڻي ٻڌم وڻ جاءِ، مانَ مُکڙيون چري،
ڪڌاتورو ڪرهو، لڪيو لاڻي کاءِ،
ان ميي سندي ماءِ، مون ڳالهڙين ڳوڙها ڪيا.
--
چانگا چندن نه چرين، ميا پيين نه موڪ،
اگر اوڏو نه وڃين، ٿڪيو ڇڏيين ٿوڪ،
لاڻي وچان لوڪ، تو ڪهڙي اکر آئڙي.
صوفي نفس مارڻ تي گهڻو زور ڏيندا آهن. سڀني روحاني مرضن جو علاج نفس مارڻ آهي. حديث شريف ۾ آهي ته تنهنجو سڀ کان وڏو دشمن نفس آهي. ”اعدي عدوک نفسک التي ببن جنبيک: تنهنجو وڏو دشمن نفس آهي، تنهنجي ٻنهي پاسن (باطن) ۾ آهي، جيئن مولانا روميءَ فرمايو آهي ته:
نفس ڪشتي باز رستي ز اعتذار- ڪس ترا دشمن نماند در ديار
”تو نفس ماريو ته گهڻن (عذرن (خفن) کان ڇٽي پوندين- ٻيو ڪو تنهنجو دشمن ڪو نه رهندو.“
سنڌي شاعر ”گل“ پڻ چيو آهي ته:
”ڪيم وڙهه ڪنهن سان، نفس پنهنجي ساڻ وڙهه“
شاهه پڻ چيو آهي:
ڪرها توکي ڪام، مون سچو پسي سڃيي
مانَ پروڙي مام، ساڱاهي سنئين وهين.
--
کارايان کڙيو وڃي، پلاڻي پائينس،
ڏاوڻ تنهن ڏائينس، جيئن چري ۽ چنگهي ڀڻو.
هي جهان سببن ۽ وسيلن جو آهي. جيڪو بنا وسيلي جي آهي، ان جو وسيلو سڪ سوز، آنڌ مانڌ ۽ انتظار آهي.
ڪرهو نه ڪيڪان، پيرين آءُ نه پڄڻي،
جو مون رات رساڻي، نيئي سڄڻ ساڻ،
مون ته وهيڻو پاڻ، ويٺي نيڻ نچوئيان.
قرآن شريف ۾ آهي ته ”يايها الانسان انِک کارح اليٰ ربک کدحا فملاقيھ (انشقاق)
(”اي انسان! تون پنهنجي رب تائين پهچڻ ۾ ڪوشش ڪرين ٿو، پوءِ تون ان سان ملندين. مگر ان لاءِ نفس کي مارڻو، حرص هوا تي پابندي رکڻي پوندي).
ڪرها ڪسر ڇڏ، وک وڌندي پاءِ،
منهنجو هلڻ اتهين، جتي جانب جاءِ،
توکي چندن چاريان، ٻيو وڳ لاڻي کاءِ.
ايهين اُٺ اٺاءِ، جيئن هونديءَ رات هت مڙون.
قرآن شريف ۾ پڻ آهي ته ”يايها النفس المطمئنته ارجعي اليٰ ربک راضيته مرضيته فاخلي في عبدي واد خلي جنتي (اي اطمينان وارا روح! تون پنهنجي رب ڏانهن موٽ. تون هن کان خوش هجين ۽ هو تومان راضي هجي، پوءِ تون بندن ۾ شامل ٿي، جنت ۾ داخل ٿي وڃ).
انڌي تقليد ڪيترين قومن کي گمراهه ڪيو آهي. قرآن پڻ اهڙي تقليد جي برخلافي ڪئي آهي. گمراهه ماڻهن جو اهو جواب هوندو آهي ته اسان جا ابا ڏاڏا ائين ڪري ويا، يا ٻيا ڪيترا ماڻهو ائين ڪن ٿا. جيئن حضرت ابراهيم پنهنجي قوم کان پڇيو ته اوهان بتن جي ڇو ٿا پوڄا ڪريو؟ انهن پڻ ساڳيو جواب ڏنو ”قالو وجدنا آبائنا لها علبدين، قال لقد کنتم انتم و آباؤ کم في ضلٰل مبين“ شاهه صاحب پڻ انهيءَ سلسلي ۾ چئي ٿو ته ڪرهو پنهنجو پاڻ کي ڪو نه ٿو سڃاڻي، رڳو انڌي تقليد ۾ وڳ جي پويان ٿو لڳي.
پلاڻيان پيو، اولاڻيو نه اُٿئي،
جيڏانهن وڳ ويو، اُڀو ترسي اوڏهين.
--
وڏڦڙو ۽ واءُ، ڪرهي کاڏو کوڙيو،
کوءِ، ٻن پلاڻيان، اولاڻيو نه اٿئي.
آخر ڪار وارو وريو ۽ نفس کي عشق جي لغار لڳي، لئون لڳڻ کان پوءِ سندس ڏنگ ڏاڍايون نڪري ويون.
اُٺ نه وڃي وڳ سين، چري نه چانگو،
لڳس نائڪ نينهن جي، نهوڙيو نانگو،
ڇڏي سر سانگو، رڙهي رند پرين جي،
ڪرهي جي دنيائي بدلجي ويئي.
اڄ نه اڳينءَ ڍار، ڪرهو جيئن ڪالهه هيو،
اڱڻ آيو نه ڪري، پاهوري پچار،
جيڪس منجهه قطار، ڪال چنائين وهه جي.
عشق جي آزمودي کان پوءِ کانئس وڳ وسري وڃي ٿو، لاڻي جي لغار کيس ميو متارو ٿي بڻائي. نيٽ ڇنايو تيڏانهن پيو تاڻي جيڏانهن چاهه ۽ چس چکي آيو آهي. پوءِ ته زنجيرن ۾ به ڪو نه ٿو جهلجي، نو نير، ڏهه ڏاوڻيون ۽ پندرهن پينڌ به ٽوڙيو ڇڏي. پرين جي پور پوڻ سان سڀ ڇنايو ڇڏي.
نو نير پائي، جان مون هينئڙو جهليو،
وئڙو ڇنائي، پوئينءَ رات پرين ڏي.
مولانا روميءَ ڪهڙو نه چڱو چيو آهي ته،
گرچه تفسير و بيان روشن گراست- ليڪ عشق بي زبان روشن تراست
ڪاشڪي هستي زباني داشتي – تاز مستان پرده ها برداشتي.
اي خدا بنما تو جان را آن مقام- کاندران بي حرف مي رويد ڪلام.
”اگرچه تفسير ۽ بيان ڳالهه کي کوليندڙ آهي. مگر خاموش عشق وڌيڪ واضح آهي. جيڪر مستي ۽ مدهوشي کي به زبان هجي جا مستن ۽ مجذوبن جا راز ٻڌائي. اي الله! تون مون کي اهري منزل تي پهچاءِ، جتي بنا ڳالهائڻ جي گفتگو هلندي آهي. رمزن ۾ راز کلندا آهن.“
ٻئي هنڌ ملانا رومي چوي ٿو ته، منهنجي ديوانگيءَ ايترا ته زنجير ڇنا، جو سڀ چريا به مون کي نصيحت ڪرڻ لڳا.
باز ديوانه شدم من اي طبيب- باز سودائي شدم من
اي حبيب چون چنان ديوانگي بگست بند- کز همه ديوانگان پندم دهند.
ڪرهو بي بها آهي، سندس ملهه مهانگو چئو، ڇو ته هو ماڳ ۽ منزل تي پهچائي ٿو، جيئن شاهه صاحب چوي ٿو:
لک لاکيڻو ڪرهو، ڪوڙين ڏيئي ڇوڙ،
اِها سٽ سيد چئي، جنهين تنهين جوڙ،
ترت رسائي توڙ، جھ پلاڻيو ته پرينءَ مڙي.
آخر ۾ شاهه صاحب کنڀات جي نار واري وڻجاريءَ کي نصيحت ٿو ڪري ته هوءَ نااميد نه ٿئي. ڪڏهن ڪڏهن سندس صداقت وڃي هڻي هنڌ ڪندي.
کنڀاتڙي تڙ وري، اُڀي تڙ واجهاءِ،
مان اچهون ڪاءِ، سواڌائي سڄڻين.