شاهه جي ڪلام ۾ اسلامي قدر : شيخ عبدالرزاق ”راز“
دين جو مکيه ۽ اهم ترين جزو عقيدو آهي. جنهن جي ڪري دل ۽ زبان سان اقرار ڪرڻو آهي ته الله تعاليٰ ۽ رسول اڪرم جنهن چيز جي جهڙي نموني خبر ڏني سا بلڪل صحيح ۽ درست آهي. انهيءَ اقرار کان پوءِ اسلامي قدرن ۽ نظرين جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ اهڙن رجحانن جا لاتعداد مثال ملن ٿا. جن سان قلب جي صفائي ٿئي ٿي ۽ دماغ ۾ روشني پيدا ٿئي ٿي، ۽ اسلامي قدرن جي وضاحت ٻڌڻ کان پوءِ معلومات حاصل ٿئي ٿي. حضرت جنيد فرمايو آهي ته ”انسان ذات تي ٻيا سڀ رستا بند ٿي ويا، سواءِ ان جي ته هو رسول اللهﷺ جي نقش قدم تي هلي.“ تنن ڪري اطاعت رسول اڪرم هڪ لازمي اسلامي قدر آهي ۽ رسول جي ذات عالم ڪائنات لاءِ باعث رحمت آهي.
بهرحال رسالت جو مجموعي لوازمات سان اقرار ڪرڻ هڪ اهڙو اسلامي قدر آهي، جنهن کانساوءِ ٻئي ڪنن به اسلامي نظريه ۽ رجحان يا قدر جي نشو و نما ٿيڻ ناممڪن آهي. شاهه جي ڪلام ۾ قرآني حڪمتن جا اهڙا بي بها خزانا موجود آهن، جن جي برڪت سان اسان شاهه جي ڪلام ۾ اسلامي قدرن جو چڱي طرح تجزيو ڪري سگهون ٿا. بهرحال منهنجو موضوع جناب رسالت ماب جي رسالت متعلق آهي، تنهن ڪري منهنجو سمورو ڌيان انهيءَ بنيادي ۽ اهم اسلامي قدر تي مرڪوز رهندو ۽ رسول اڪرم جن جي بعثت جو بيان پڻ ضروري ٿيندو. حضور جن فرمايو آهي ته آءٌ ”مڪارمُ الاخلاق“ جي تڪميل جي لاءِ موڪليو ويو آهيان. انسان پنهنجي رهڻي ڪرڻي. معاملات ۽ افڪار جي پيش نظر پنهنجي ماحول کان متاثر ٿئي ٿو ۽ ماحول بذات خود انسان جي رجحانات جي پيداوار ٿئي ٿو. اهي رجحانات سندس ڪردار جي تشڪيل جو سبب بڻجن ٿا. انسان جي ڪردار جي باعث اعمال جي بهتريءَ جي صورت پيدا ٿئي ٿي. اعمال ئي چڱو ۽ خراب ماحول پيدا ڪن ٿا، جنن جو اثر معاشري تي پوي ٿو ۽ معاشري جا افراد انهيءَ کان به متاثر ٿين ٿا، تنهن ڪري هڪ بهتر معاشري کي پيدا ڪرڻ لاءِ اخلاق جي ضرورت آهي، جنهن جي وسيلي صحيح ڪردار جي تشڪيل ٿئي ٿي. جڏهن انسانيت هڪ انڌيري غار ۾ موت جو انتظار ڪري رهي هئي. انسانيت جي پٺيءَ تي ظلم ۽ تشدد جا تير وسڻ لڳا، جڏهن انساني دنيا مان اخلاق جا سڀ اقتدار مٽجي ويا ۽ هر طرف جبر و استبداد جو سمنڊ موجزن هو، ان وقت:
”خاوند خاص خلقي، محمد مڪائين،
ڪلمو تنهن ڪريم تي، چٽو چايائين.“
ان وقت ڪنهن اهڙيءَ طاقت جي ضرورت هئي. جا دنيا جي ظلم و ستم جو مقابلو ڪري، ان کي صفحه هستي تان مٽائي انصاف ۽ عدل، اخوت ۽ مساوات جون راهون هموار ڪري. انهيءَ ڪري ئي حضور اڪرمﷺ جن کي مبعوث ڪيو ويو. بغثت جو به سبب اهو هو ته ”مڪارم الاخلاق“ جي تڪميل ۽ انساني معاشرو، جو حيوانيت جي سطح تي پهچي چڪو هو، تنهن کي صحيح مقام تي پهچايو وڃي:
”انا مولاڪ و انت محبوبي، ائين اتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻئي سرائون سيد چئي.“
وجھ تخليق نه فقط دنيا جي سينگارڻ ۽ سنوارڻ لاءِ عمل ۾ آئي، پر آخرت کي سينگارڻ به مقصود هو. دنيا کي سينگارڻ لاءِ انساني ڪردار کي نظر ۾ رکڻو آهي، ڇاڪاڻ جو افراد جي ڪردار سان معاشري جي تشڪيل ٿئي ٿي ۽ معاشري کي بهتر بنائڻ لاءِ اخلاقيات جي ترقي ۽ ترويج جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي.
”فڪر کن در راهِ نيکو خدمتي“ يعني خدمت جو جذبو ئي انسانيت کي بام عروج تي پهچائي ٿو.
دور جاهليت جي تاريخ پس منظر کي ڏسي شاهه جي فقط هڪ مصرع يعني: ”تان مڃ محمد ڪارڻي نرتئون منجهان نينهن“ تي غور ڪجي ته رسول اڪرمﷺ جي حيات طبيھ جو هڪ صاف نقشو اکين آڏو اچي وڃي ٿو.
”تو جنين جي تات، تن پڻ آهي تُنهنجي،
فاذڪروني اذ ڪُر ڪُم، اي پروڙج بات.“
جي لاءِ به اطاعت رسول ضروري آهي. تڏهن ته ”خاوند خاص خلقي محمد مڪائين“ ۽ محمد رسول الله جو اچڻ انسانيت جي بهبودي ۽ بهتريءَ جو باعث بڻيو. جنهن رواداريءَ جو اهڙو درس ڏنو جو:
”چوندن ڪيم چئيج، ويڻ ورائي سامهون.“
انهيءَ نموني شاهه لطيف دشمن کي دوست ۽ مخالف کي سڄڻ بڻايو آهي. هن گهر گهر ۾ انسان دوستيءَ جو پيغام پهچايو آهي. ”ويڻ مَ ورائيج، ته سڀ در سهاڳي ٿئين“ نبوت جي مقام کي سمجهڻ لاءِ به رياضت، مجاهده، مڪاشفه ۽ مشاهده جي ضرورت آهي جن جي ذريعي دنيا جي بتن کي ڊاهي هڪڙي الله جي آڏو سرجهڪائجي ٿو. تڏهن ته شاهه صاحب تعجب ۾ پڇي ٿو ته:
”تان مڃ محمد ڪارڻي، نرتون منجهان نينهن،
تان تون وڃئو ڪيئن، نايين سر ٻين کي؟
محمد ﷺ کي مڃن کان پوءِ ڪنهن به غير الله جي آڏو سر جهڪائڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي ۽ محمد رسول اللهﷺ جي بعثت، اخلاق جي تڪميل لاءِ ۽ انساني معاشري جي بهتر تشڪيل لاءِ ٿي، تنهن ڪري اخلاق اسلام جو بنيادي قدر آهي. انهيءَ جو اقرار حضور جن پاڻ ڪرڻ فرمايو آهي، تنهن ڪري اخلاق، اسلام آهي ۽ اسلام اخلاق. ”لا خوف ليهم ولا هم يحزنون، سچن ڪونهي سور“ حضور جن جي تعليم جي زير اثر هڪ اهڙو معاشرو قائم ٿيو جنهن لاءِ شاهه صاحب فرمايو ته انهن لاءِ ڪو خوف نه آهي ۽ نڪي هو ڏک ڏسندا يعني صحيح ڪردار جي پيدا ٿيڻ ڪري، سچن جو معاشرو بڻجي پيو، جن اخلاق جي قدر جي آبياري ڪئي. حضورﷺ جن جي اخلاقي نظريات، تاريخ جو رخ بدلائي ڇڏيو. دنيا ۾ پهريون دفعو مڪمل معاشرو وجود ۾ آيو، عدل و انصاف ۽ اخوت و مساوات، انسان دوستي ۽ همدرديءَ جو هڪ اهڙو منشور پيش ڪيو ويو جنهن کي دنيا جي تاريخ ڪڏهن به فراموش نٿي ڪري سگهي. اهڙن اخلاقي رجحانن جو شارح هڪ اهڙي شخصيت جو مالڪ هو جنهن کي جاهليت جي زماني جي ماڻهن به .امين ۽ صديق“ ڪري تسليم ڪيو. جنهن وقت امن و عافيت ۽ آزاديءَ جي دولت جو ڪو نشان به ڪو نه هو، تڏهن:
”محمد رسول چئي، مسلمان ٿئا،
عاشق عبداللطيف چوي، انهن پھ پيا.“
انهن اهو رستو اختيار ڪيو جنهن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ رسول اڪرم جن کي مبعوث ڪيو ويو، انهيءَ ڪري عدل و انصاف جو هڪ حقيقي روح قائم ٿيو. معاشري ۾ ڪنهن به ظلم و تشدد کي جاءِ ملي نه سگهي، جنهن عربي ۽ عجميءَ جو فرق مٽائي ڇڏيو. هڪڙي انسان کي ٻئي انسان تي جيڪڏهن فضيلت آهي ته فقط تقويٰ جي لحاظ کان، جنهن ڪري هر قسم جي عبوديت ۽ غلامي کان نجات حاصل ٿي. قرآن ڪريم بار بار تاڪيد ڪري فرمايو آهي ته نبي اڪرم مڙني جهانن ۽ سڀني قومن جو رسول آهي. جنهن وٽ عرب ۽ غير عرب جي، ڪاري ۽ گوري جي ڪا تفريق ڪا نه آهي. انهيءَ ڪري ئي رسول الله خاتم النبيين سڏائڻ جا مستحق آهن. سندن رسالت الله جي طرفان مبعوث رسالتن جي خاتم آهي، جنهن کان رنگ و نسل ۽ زبان جي اختلاف جي باوجود دنيا جي سڀني قومن جنهن نموني ماضيءَ ۾ هدايت ورتي. ساڳيءَ طرح قيامت تائين سڀني قومن جي لاءِ هدايت آهي. واضح رهي ته اڳوڻن پيغمبرن جون تمام صلاحيتون رسول اڪرم جن جي ذات گراميءَ ۾ هڪ هنڌ جمع ڪيون ويون.
اسلامي، عقيدي و ايمان ۽ عبادات ۾ اخلاق به آهي ۽ معاملات به عقيدو ۽ ايمان انسان ۾ اهو شعور پيدا ڪري ٿو ته هڪ خالق ۽ رب آهي جو بصير ۽ عليم آهي يعني ”اول الله، عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي، قادر پنهنجي قدرت سين قائم آهه قديم“ جو ازل کان به اڳ آهي ۽ ابد کان پوءِ به قائم رهندو. هن کي پنهنجي قدرت آهي جنهن تي هو قادر آهي، جنهن کان انسان جي ڪا به شيءِ پوشيدي ڪا نه آهي، سندس بارگاهه مان نيڪ عملن جو چڱو صلو ملي ٿو ۽ خراب ڪمن لاءِ برو بدلو ملي ٿو.
”روزا ۽ نمازون، اي پڻ چڱو ڪم،
اوڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرينءَ کي.“
اهڙو شعور ڪنهن صاحبِ ايمان ۽ عالم باعمل جي شخصيت جي تصوير پيش ڪري ٿو ۽ انهيءَ نموني ئي هڪ صحتمند معاشري جو بنياد قائم ٿئي ٿو. دنيا ۾ هر عمل جا ٻه رخ ٿين ٿا: هڪ روحاني ٻيو مادي، جن جو تعلق عبادات ۽ معاملات سان هڪ جهڙو آهي. مادي خوشحاليءَ سان گڏ، روحاني تسڪين لاءِ ايثار و اخلاق جي ضرورت آهي. مخلوق سان سهڻو سلوڪ، اخلاقيات جو بنيادي پٿر آهي. سچائي، وعدي وفائي، قناعت ۽ انصاف، صبر و شڪر جهڙا عناصر، اخلاقيات ۾ داخل آهن.
”آلست بربکم، جڏهن ڪن پيوم،
قالو بليٰ قلب سين، تڏهن تت چيوم.“
وعدي وفائيءَ جي ڪهڙي نه سهڻي تصوير پيش ڪئي ويئي آهي. اقرار ڪرڻ کان پوءِ عهد شڪني ڪهڙي نموني ممڪن ٿي سگهي ٿي. قانعت ۽ تسليم و رضا جي متعلق:
”سون برابر سڳڙا، ماروءَ سندا مون،
پٽولا پهنوار کي، عمر آڇ مَ تون.“
دولت ۽ مال کين گمراهه ڪري نٿو سگهي ۽ هو پنهنجي فقيريءَ۾ مگن آهن. انهيءَ نموني شاهه لطيف جي ڪلام ۾ اسلامي رجحان ۽ اقتدار جاءِ بجاءِ پکڙيا پيا آهن جن مان هڪ هڪ جي هڪڙي هڪڙي رجحان تي ڪتاب لکي سگهجن ٿا ۽ اهو ثابت ڪري سگهجي ٿو ته شاهه لطيف هڪ عالم باعمل هو، جنهن جي تصوف عملي زندگيءَ جو سبق ڏنو آهي. جنهن روحانيت ۾ ماديت کي سموهيو آهي ۽ انسانيت جي هر طبقي جي ترجماني ڪئي آهي، جنهن ڪري هو اسلامي قدرن جي شارح سان گڏ هڪ اسلامي جمهور جو شاعر آهي.