سسئي ۽ سور، ويا پٽيندا پاڻ ۾ : محمد حسين ڪاشف
لطيف جي رسالي جي ڪردارن مان سسئي هڪ اهڙو اسم ۽ جسم آهي، جنهن جي وجود ۽ احساس تي ڀٽ ڌڻيءَ سڄا سرا پنج سُر رچيا آهن. ٻانڀڻ ٻيٽيءَ کي غم، فڪر، ڦوڙائي، تلاش حق ۽ راز ۽ نياز جي لحاظ کان لطيف جيڪا مهانتا ڏني آهي، انهيءَ هن ڪردار کي لازوال ۽ بي مثال بنائي ڇڏيو آهي، جنهن جي اظهار جي لفظ لفظ ۽ سٽ سٽ ۾ سورن جو سامان ۽ ورونهن جو ورجاءُ آهي.
سسئي بنيادي طور تي عشق جي فلسفي، ان جي ماهيت ۽ مذڪور جو هڪ اهڙو باب آهي، جنهن ۾ پيهي وڃن ماڻهوءَ لاءِ نهايت ئي مشڪل آهي. جڏهن ڳالهه عشق جي اچي ٿي ته سوال پيدا ٿئي ٿو ته حضرت عشق ڇا آهي؟ جنهن جو مڪمل طور تي جواب اڄ تائين دنياءِ ادب ۾ سامهون اچي نه سگهيو آهي، پر هن رمز ۾ جيڪو جيترو هليو آهي، ان آڏو اوتروئي عشق جو ماڻ رهيو آهي ۽ ان جو اظهار به ان انهيءَ پٽاندر ڪيو آهي. تلاش حق ۽ حيقت جو سڄو دارومدار عشق جي مدارج تي آهي، جيڪو ”تحبون الله“ ۽ ”يحبڪم الله“ جو مظهر آهي. بقول ”حضرت شيخ محي الدين اڪبر العربي ته:
العشق ناراالله موقده،
فافو لها و طلوعها عليٰ لافئده
(عشق الله تعاليٰ جي اها ڀڙڪايل باهه آهي، جنهن جو ٻرڻ دلين تي آهي ۽ ان جو اثر به دلين تي آهي.)
ڪي عالم انهيءَ کي عبدالڪريم الجليليءَ جو قول ڄاڻائين ٿا. بهرحال ”ابن العربي هجي“ يا ”الجليلي“ هت مقصد عشق جي انهيءَ اظهاري ڪيفيت جو آهي، پوءِ ان جو صدور ڪنهن کان به هجي، ٻئي صاحب هڪ ئي پنڌ جا پانڌيئڙا رهيا آهن. عشق جو سلسلو ابتداءِ آفرينش کان آهي. جنهن جو سرو سنڌو ”ڪنت ڪنزا مخفيا فاحبيت ان اعرف“ سان ملي ٿو ” جڏهن ذات پنهنجو پاڻ تي عاشق ٿي پئي يا پنهنجو پاڻ سان محبت ڪئي ته، پنهنجو پاڻ کي ظاهر ڪريان ۽ ظاهر ٿي پئي. اظهار جي انهيءَ سلسلي جو ڪو تعين نه آهي. محبت جو اهو ماڻ ازل کان ڪائنات ۾ موجود آهي ۽ منقسم ٿيندو رهيو آهي، جنهن کان هن جو ذرو خالي نه آهي. انهيءَ ڪشش جو سفر ۽ سلسلو جاري ۽ ساري آهي، جنهن سان هر عين جو تعين سلهاڙيو پيو آهي ۽ جنهن جو اظهار فطرت ۾ پنهنجي طريقي سان ٿيندو رهي ٿو. انسان جنهن ۾ روح الارواح جو جز سمايل آهي. جنهن لاءِ ارشاد آهي ته، ”و نفخت فيھ من الروح“ ان جي پڪ پيل آهي. پوءِ پاڻ کي جيڪو سنڀالي ۽ ان جي پوئواري ۽ ساڌنا ڪري. جنهن کي جڏهن ان جو احساس ٿيو ۽ چڻنگ ڀڙڪي اٿي ۽ انهيءَ جي لهس لڳي، تڏهن هو عالم خوابيدگي مان ڇرڪ ڀري اٿي ٿو ۽ انهيءَ سان اهي ڏانوڻ ۽ پيد ٽٽي پون ٿا. هت اميد علي شاهه جي ڪافيءَ جو هڪ بند ڏيڻ بي مهل نه ٿيندو:
ورڇ ڪيائون وهه جي، عاشق ات عيد ڪئي،
وه ڏس تنهن ويل ۾، مانجهي مٽيا مجنن جيها.
*
سسئي سڄي سڪ، ته به سڪي سسئي،
ان تڙ منجهاران تڪ، پيتي سڪ وڌي ٿي.
سسئي انهيءَ سچي سڪ ۽ عشق جي الانڀن جو درد ڀريو داستان آهي.
”مون ڀانيو نينهن، پر ڄڀيون ڄيري سنديون“ واري ڪار آهي، جتي عقل جي ڪا حجت ڪا نه ٿي هلي، ڇو ته ”عقل مت شعور ٽيئي نينهن نهوڙيا“، ٿورو غور جو مقام آهي:
عقل استدلال آهي، عشق حال و قال آهي.
عقل تفڪر ۽ تحير آهي، عشق ترنم ۽ تبسم آهي.
عقل درايتي ۽ معقولات جو ميدان آهي، عشق روياتي ۽ منقولات جو سحر آهي.
عقل تنجبات ۽ مشاهدات جو سهارو آهي، عشق جذبات ۽ هيجانات جو گهوارو آهي.
عقل افسانه ۽ حڪايت جي بازار آهي، عشق اسرار و آيات جي دربار آهي.
عقل انديشه ۽ استفهام جي چاڙهي آهي، عشق وجدان ۽ محبت جو محل آهي.
عقل سنجيدگيءَ جو هڪ سنگين حصار آهي، عشق انهيءَ حصار مان نڪرڻ جي درخشنده شاهراه آهي.
عشق دنيا ۽ آخرت جي سڀني چنتائن، غمن کان آزاد ۽ آجو ڪرڻ وارو جذبو آهي، تلاش حق ۽ حقيقت جو سڄو مدار حضرت عشق تي آهي. جيئن ”مولانا رومي“ جن فرمائين ٿا ته:
مرحبا اي عشق خوش سودائين مان،
اي طبيب جمله علت هائي ما.
اي دوائي نخوت و ناموس ما،
اي تو افلاطون و جالينوس ما.
جسم خاڪ از عشق بر افلاڪ شد،
ڪوه در رقص آمد و چالاڪ شد.
عشق آن شعل است ڪوچون بر بروخت،
هر چه جُز معشوق باقي جمله سوخت.
در نگاههِ عشق در گفت و شنيد،
عشق دريائيست قعرش با پديد.
”اي عشق مرحبا، تون اسان جي شغل جو بهترين رفيق ۽ اسان جي سڀني بيمارين جو علاج آهين، اسان جي وڏائي ۽ فخر جي دوا مرحبا! تون اسان کي افلاطون ۽ جالينوس جيان آهين، جڏهن تو عشق جي ڪري خاڪي جسم افلاڪ تي پهچي وڃي ٿو ۽ جبل به جهومي ڀڙڪي اٿي ٿو ته سواءِ معشوق جي ٻي هر شيءِ کي رک ڪري ڇڏي ٿو. عشق گفت و شنيد ۾ سمائجي نٿو سهي. عشق اهو سمونڊ آهي جنهن جو ترو يا ڇيهه ڪنهن لڌو ئي نه آهي، جيڪڏهن آئون عشق جو تفسير ڪرڻ گهران ته سوين قيامتون گذري وڃن، ان جو تفسير مڪمل ٿي نٿو سگهي.“
سسئي ”حضرت روميءَ“ جي بيان ڪيل انهيءَ سوزو گداز جي مڪمل تصوير آهي، جيڪا عشق جي اولانڀن ۽ ڄيري هاڻن ڄڀين جي هر قدم تي آجيان ڪندي نظر اچي ٿي:
حضرت علامه اقبال چواڻي ته:
بي خطر ڪود پڙا آتشِ نمرود ۾ عشق
”هن ۾ حضرت ابراهيم خليل الله جي آڙاه ۾ ٽپي پوڻ واري واقعي ڏانهن اشارو آهي، جنهن کي معجزو تصور ڪيو وڃي ٿو، پر صوفيانه فڪر ۾ ان جي توجيهه ضروري آهي. حضرت ابراهيم عليه اسلام جن ذات جي تلاش ۽ عشق الاهيءَ ۾ ايترو مدغم ۽ تحليل ٿيل هئا، جو سندن وجود الاهي عشق جي آڙاه م پچي پختو ٿي چڪو هو. جڏهن نمرود حڪم ڪيو ته، ابراهيم کي آڙاهه ۾ وجهو، جنهن باهه جي مادي حيثيت هئي، اها انهيءَ وجود کي جيڪو ذات جي تجلي ۽ ان جي رنگ م ايترو ته هم رنگ ٿي چڪو هو، جنهن جي آڏو پنهنجي حيثيت وڃائي ويٺي.
عشق صرف انسان جو جوهر نه آهي، بلڪه حيات ۽ ڪائنات جي تخليق ۽ ارتقا عشق جي قوت جي مرهون منت آهي. ”سرمد شهيد“ خوب چيو آهي ته:
غم عشق بوالهوس را نه دهند.
سور پروا نه مگس را نه دهند....
*
سڌڙيا شراب جون ڪوهه پچارون ڪن،
پڪون سي پين، سر جنين جا سٽ ۾.
عشق جو تير بي پير آهي، هن جو درد بيدرد آهي، جيئن ”عطار رحه“ فرمائي ٿو ته:
قدسيان را عشق هست و درد نيست،
درد را جز آدمي در خور نيست.
”فرشتن کي به عشق آهي، پر درد نه آهي ۽ اهو درد انسان کان سواءِ ٻئي ڪنهن جي لائق نه آهي.“
عشق جي انتها بندي جي ڪماليت آهي، جتي وجود ۽ احديت ۾ سواءِ حق تعاليٰ جي ٻيو وجود نه هوندو آهي. لطيف چواڻي ته:
پنهون ٿيس پاڻهين، ويو سسئي جو سينگار،
”من عرف نفسھ فقد عرف ربھ“ اهو ئي آچار.
پنهون ٿيس پاڻهين، ويئي سسئي جي سونهن،
”خلق الادم عليٰ صورتھ، وڻن منجهه ورونهه.“
جيئن شيخ اڪبر محي الدين ابن العربي فرمائين ٿا ته:
فان ڪان عبدا ڪان بالحق واسعا،
وان ڪان رب ڪانَ في عشه ضَڪَ.
انهيءَ مصداق سسئي عشق جي انهيءَ رمز آفريني ۽ رمز آگهيءَ جي پيڪر هئي، هڪ مقام تي سسئي کي چوڻو پئجي ويو ته:
پري ٿي پنهوار، منهان ئي ٿو مچ ٻري،
سڻي سور تنوار، ڇيلا نه پونئي ڇپرين.
(شاهه).
سسئي عشق جي انهيءَ آڙاهه ۾ مجسمهءِ باهه هئي، جيڪا مچ مچايو اولانڀا ڏيو ۽ ڄڀيون ڄيري سنديون ڪڍي ٻري رهي هئي ۽ اهو به پئي چيائين ته:
مٿيان مٿي مچ، ٻريم ٻاروچل جو،
جيڪي چيو سو تئين، سو به سڀوئي سچ،
امڙا! اوري اچ، ته سٽ سڻايين سور جي
(شاهه)
لطيف جي ڪلام فڪري ۽ معنوي حيثيت سان شاعري ۽ تصوف جي دنيا ۾ پنهنجو هڪ عليحده مقام رکي ٿو. لطيفي فڪر تي هر صاحب قلم پنهنجي فڪري استعداد ۽ علمي مايه مطابق لکڻ جي ڪوشس ڪئي آهي، جيڪا ان جي علمي ڄاڻ مطابق حيثيت رکي ٿي. سرڪار ڀٽ ڌڻي عالمي طور نهايت وڏو نالو آهي. جيڏو سندس مقام مٿاهون آهي، اوتروئي سندس ڪلام ۽ فڪر اتاهون آهي. جڏهن به ورق ورائجن ٿا، ته نت نيون معنائون ۽ نوان فڪري ماڻ ۽ رخ روشن ٿين ٿا، احساس ۽ جذبن جي دنيا حسين نظر اچي ٿي، جيڪا متحير ڪريو ڇڏي، عقل ۽ عشق جي انهن اورڪن ۽ بهور جي بحر ۾ گهڙڻ جي سٽ ساري نٿي سگهجي.
لطيف جي هر ڪردار جي پنهنجي جاءِ ۽ حيثيت، انفراديت ۽ تشخص آهي. هر ڪردار جو انداز ۽ آچار، رويو ۽ رونق پنهنجي آهي. مومل هجي يا مارئي، ليلا هجي يا ڪونئرو، سورٺ هجي يا نوري، سهڻي هجي يا سسئي، هر ڪنهن جو پنهنجو انداز ۽ اعجاز آهي. هن عظيم شاعر جي فڪري اورڪ ۾ هر ڪومل ڪامڻي پنهنجي سيتلتا، سٻنڌ، حسن ۽ سچائيءَ سان نسري نروار ٿئي ٿي ۽ هر قدم تي متاثر ڪري ٿي.
[b]الف: وادي طلب:
[/b]اول آخر آه، هلڻ منهنجو هوت ڏي.
[b]ب: عشق:
[/b]العشق نارالله الموقد، کوريءَ جيئن کاڻي.
[b]ج: معرفت:
[/b]هوت تنهنجي هنج ۾، پڇين ڪوه پهي،
”وفي انفسڪم افلاتبصرون“ سوچي ڪر صحيح.
[b]د: وحدت:
[/b]والله بڪل شيءِ محيط، اي آرياڻيءَ اهڃاڻ،
سڀ ۾ پنهون پاڻ، ٻئو ناه ٻروچ ريءَ.
[b]و: فنا:
[/b]جان، جان هئي جيئري، ورچي نه ويٺي،
وڃي ڀونءِ پيٺي ساريندي کي سڄڻين،
*
مرته مڙين سسئي جيئڻ آڏو جت.
لطيف سسئي جهڙي سيتل ڪامڻيءَ کي انهن مهميز منزلن مان گذاري ٿو، نه صرف گذاري ٿو، پر پاڻ به ان سان گڏ نظر اچي ٿو.
تڏهن ته چيائين ته:
سسئي لنگهيو سو، مڙد جنهن مات ڪيا،
جبل جيڏو جو، نينهن مڙيئي نوڻ ڪئو.
ان جي پيڙا ۽ سورن جو ساٿي نظر اچي ٿو. سسئي سورن ۾ ڄائي، سورن ۾ سامائي ۽ سورن کي ساڻ کڻي ساٿي بنائي ڏونگر ڏوري ٿي. ”سر جي ته سور، سامائي ته سک وئا.“ سورن کي سسئي وار وٿي ڪا نه ڏني. ”سورن سانگهارو. ڪڏهن تان ڪين ڪئو.“ واري ڪار رهي. چوندي رهي ته، ”سور مَ وڃيجاهه سڄڻ جيئن سانگ ويا.“ ”اچو سورن واريون ڪريون سور پچار.“ سور سسئي جا ساٿي رهيا. ”سسئي ۽ سور، ويا پٽيندا پاڻ ۾.“ سسئي سورن کي ساڻ کڻي جڏهن ڀنڀوران نڪتي ته چيائين:
ڀنڀوران ٻاهر نڪري مون جي سڏ ڪيا،
تو جي هوند سُئا هوت نه ڇڏين ها هيڪلي.
*
الله الصمد! واري وري ويئي،
”ڏنءَ لڳو“ ڏونگر ٻريو ڀينر کاڻي ڀونءِ.
منان لاٿو مون سندو جيئن آسرو.
آهون ۽ دانهون ڪندي چيائين:
ماءُ وهاڻو وار، کڻ پٿراڻي پانهنجي
مادر جي نيڻن سان لڙڪن هاڻا نير وهندڙ، نيڻ ملائي چئي ڏنائين ته:
امان! سرتين سهج منجهان، ٿي ڪوڏو ورهايا ڪپڙا،
تڏهن منهنجي ماءُ، پهڻ آڇيا پٻ جا.
هاڻي هوتن بنا هت منهنجو ڇا، پنهونءَ جا پير ڪڙڻ لڳي.
ڪڙهي ۽ ڪڙي، پر ۾ پير پنهونءَ جو
لطيف جي سسئيءَ جو جڏهن اڀياس ڪجي ٿو ته، محسوس ائين ٿئي ٿو ته، لطيف سسئي جي سورن واري سفر جو نه صرف عيني شاهد پر سانڀيئڙو ۽ ساٿي آهي. جو ان جي حال کي ڏسندي چوي ٿو:
جي سورن سجهائي، توءِ چيلهه ٻڌيو چوٽئين چڙهي.
پڙهندڙ کي به انهيءَ راهه جي رمز سان آشنائي ڪرائي ٿو. هڪڙي رڃ ۽ رائو، ٻيو ڪرڙا ڏونگر، ڪهه گهڻي ۽ واٽن تي واري، نه سنگتي نه ساٿي، سواءِ سورن جي، جن کي چوي ٿي ته، ”سور نه مٽج ساءُ، آئون نه وڪڻي آهيان.“ ورهه جو مون وٽ وٿاڻ آهي، انهيءَ ڪري ته اوهين سور سلامي آهيو. اوهان کي خبر ٿي ڏيان، جو جهڙي تهڙي حال ۾ اوهان مون سان گهاريو آهي.
”تن سورن کي شاباس، جنين مون سين گهاريو.“
سسئيءَ جي بياض جي هر سور ۾ هن ڪونج جهڙي ڪامڻيءَ جي سورن جي سهٽ ۽ اندر جي آڳ ۽ اڌمن، درد ۽ فراق، ورهه ۽ وڇوڙي جي بيان جو عڪس هر بيت ۾ آهي. نماڻي نار، ٻانڀڻ ٻيٽي، پرٽ جي پاليل، وک وک ۽ قدم قدم تي پڪاري ۽ عشق ۾ آهون ڪري ٿي:
ڪو جو لڳو ٻاڻ، آريءَ عجي عشق جو!
انهيءَ عشق جي گهاءَ کيس گهوماٽي وڌو، سندس وجود وکري ويو.
ٻلر لڳس ٻا پسو جوءِ جرا ٿئي.
هر شيءِ سندس ويري بنيل آهي. ڏير ويري، ڏاگها ويري، ڏونگر ويري، سڄ ويري، جيڏانهن به نظر ٿي ڪيائين ته هر شيءِ سندس لاءِ الر ۽ انگڙو کنيو بيٺي هئي، انهيءَ ماجرا کي ڏسندي چيائين ته:
ويو سڄ وڻن تان، راسيون رتائين،
مون کي ماريائين، الــھ ! اونداهي ڪري.
درد فراق جي ماريل سونهن وندي سسئي جڏهن ور لاءِ ورلاپ، آهون ۽ دانهون ڪري ٿي ته. ڏونگر به ڏکارا ٿي پون ٿا. سڄي ڪيفيت ۽ احساس کي هن مهان شاعر جنهن انداز سان بيان ڪيو آهي، اهو ”الميه ادب“ جو هڪ عظيم باب آهي، جنهن ۾ شعر جي اظهاري قوت م هڪ قسم جي غم انگيزي ۽ رقت جو اٿاهه جذبو سمايل آهي، جنهن جي شدت ۾ هڪ ڀرپور تاثير سمايل آهي، جيڪو پڙهندڙ کي انهيءَ منظر کان ٻئي پاسي هٽڻ جو موقعو ئي نٿو ڏئي ۽ ان جي جيءَ کي جهوري وجهي ٿو. سُر معذوريءَ جي داستان ستين جا بيت انهيءَ غم انگيز داستان جي هڪ اهڙي تصوير آهن، جن جو ڪو بيان ڪري نٿو سگهجي، دنياءِ ادب ۾ ان جو مثال ملڻ محال آهي.
آئون نه گڏي پرينءَ کي، ٿورا ڏينهن ٿئا،
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، سسهسين سڄ وئا.
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، تون ٿو لوهين سڄ.
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، پويون ٿيم پساهه.
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، عيد تان ويئي.
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، جوڀن وئڙم جار.
انهيءَ ٻاڪارڻ ۽ دانهن ڪوڪن ۽ روڄ ۽ راڙي ۾ اهو ڏينهن به اچي پنهنجي پڄاڻيءَ تي پهتو، سسئيءَ کي چوڻو پئجي ويو:
آئون نه گڏي پرينءَ کي، هي پڻ ڏينهن وئو.
سندس آڏو موت جو منظر اچي ويو ۽ چئي ڏنائين ته:
آئون نه گڏي پرينءَ کي، مٿان آيو موت.
*
آئون نه گڏي پرينءَ کي، آيو عزرائيل.
محبت جي مجاز، وصل ۽ ڦوڙائي ۽ پرينءَ جي پچار ۾ ايترو غرق ۽ پهيل آهي، جو عزارائيل کي به چئي ڏنائين ته ڇا توکي پنهونءَ موڪليو آهي؟
هت هڪ نڪتو غور طلب آهي، جيڪو وري طلب ۽ عشق جي اعليٰ مقام تي پهچڻ بعد پيدا ٿئي ٿو. ان جو اظهار لطيف هن بيت ۾ ڪيو آهي، جنهن جو مفهوم مون مٿي ڏنو آهي:
اچي عزرائيل، ستي جاڳائي سسئي،
پئي ڊوڙائي دليل، ته پنهونءَ ماڻهو موڪليو.
”قوت عزرائيليه“ ڪائنات جي اندر اها قوت آهي، جيڪا هر ذري لاءِ وجهه انفسال آهي. قوت عزرائيليه جو سسئيءَ کي جاڳائڻ ”قبل ان تموتو“ جي مام مان کيس سجاڳ ڪرڻ آهي، ڇاڪاڻ ته عشق جي انتها ۽ تجليءَ حق جي انوار پاشيءَ ۾ سسئي نهايت اعليٰ مقام تي هئي. جنهن لطيف سائين فرمائي ٿو ته:
ولاڙيو وڻين چڙهي، ڪي جو ڏٺائين،
موت م ماريائين، پاڻ تنهنجي پٺ ۾.
ٻئي ڪنهن هنڌ فرمائي ٿو ته:
تو سامائي سسئي، مرڻ ڪئو مُردار.
سسئي جڏهن عشق جي اعليٰ مقام تي پهتي يا سامائي ته هن مرڻ کي، وڇوڙي کي، فصل ۽ جدائيءَ جي وجود کي ئي ختم ڪري ڇڏيو ۽ ان کي، پاڻ تي وارد ڪري يا نفاذ ڪري ان کان اڳتي نڪري چڪي هئي ۽ هن ”ڪي جو ڏٺو، “ ان ڏسڻ جي ڏس کيس انهيءَ کان آجو ڪري ڇڏيو هو ۽ هوءَ ذات احديت ۾ فنا ٿي چڪي هئي، جتي حق جو حسن ۽ ان جي نور جي تجليءَ جو تاب هو. لطيف چواڻي ته:
پسي جهاجهه جمال جي، جنين پيتي پڪ.
صوفي فڪر ۾ اهو فنائيت جو درجو آهي، جيڪو ”ان اولياءَ الله ولا خوف عليهم ولا هم يحزنون“ جو مقام آهي، جتي نه خوف آهي ۽ نه حزن ۽ ملال. عارف انهيءَ کي مقام ڪبريائي سان تعبير ڪن ٿا: جتي نه موت آهي، نه حيات، صرف ذات جو جلوو ۽ جمال آهي. هرسو سبحان آهي ۽ هر آن هن جو شان نرالو آهي. لطيف انهيءَ ماڳ جو، مقام جو سسئيءَ جي سمت ۾ اظهار ڪري ٿو، جيڪو ”ڪان الله ولم يڪن تمشي“ جي مصداق آهي، جيئن محي الدين اڪبر ابن العربي جن فرمائين ٿا ته:
فلم يبقيٰ الا الحق لم ڪان،
فهاتمه موصول وَما تمهه بائن.
”وجود احديت م سواءِ حق تعاليٰ جي ٻيو ڪو موجود نه آهي. هتي نه ڪو مليل آهي، نه وري ڪو جدا آهي، هتي ته هڪ ئي ذات آهي.“
سسئيءَ جي زباني لطيف جنهن اعليٰ مقام جو ذڪر ڪيو آهي، اهو صوفي فڪر م هن عارف جي روحاني منزل ۽ القاءِ جي ڪيفيت جو هڪ نرالو منظر آهي، جيڪو کيس عظيم صوفين جي سٿ ۾ بيهاري ٿو.
مٿي جن بيتن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، انهن م شاعريءَ جي ڪا لفظي نه آهي. (آئون نه گڏي پرينءَ کي) پر انهن بيتن ۾ ليطف هن عظيم ڪردار جي وجود، حال، قال ۽ ان جي اندر جي انهيءَ سڄي ڪيفيت کي لفظن ۾ سموهي پيش ڪيو آهي. محبت جي انهيءَ ميخ ۽ عشق جي ٻاڻ بظاهر سسئي کي معذور ڪري وڌو، پر ان ۾ حق ۽ حق جي تلاش ٻن صورتن سان سامهون اچي ٿي:
الف: پنهون، سسئيءَ جو شرعي حق هو، جنهن کي هن کان زوريءَ جدا ڪيو ويو، پنهنجي انهيءَ ناتي کي نڀائڻ هن فرض ڄاتو ۽ پنهونءَ پويان پيرا کڻي پنڌ پئي، وندر ووڙيائين ۽ جبل جهاڳيائين، جنهن جو مٿس حق هو، پنهنجي حق جي حاصلات لاءِ ڏونگر ڏوري هوءَ فرض نڀائي ٿي.
ب: ٻيو تصور آهي، ذات جي تلاش، جيڪا عارف آڏو آهي، جنهن کي لطيف سسئيءَ جي پيرهن ۽ يا ان جي التباس ۾ اوري ٿو، جنهن جي نڪتن سان پنج ئي سُر پُر ٿيا پيا آهن. صرف انهن ۾ پيهي پرجهڻ جي ضرورت آهي. اسان مٿي ڪن هنڌن تي قدري ذڪر پڻ ڪيو آهي. جيئن ته هي هڪ الڳ موضوع آهي، جيڪو وڏي وساتر ۽ ڳڻ جو محتاج آهي.
سسئي پنهنجي حق جي تالش ۾ جيڪي سور ۽ سختيون سٺيون، اهو الميه تاريخ جو غم انگيز باب آهي، لطيف سسئيءَ جي انهيءَ ماجرا ۽ حال کي نهايت منفرد انداز ۾ بيان ڪري ٿو. دنياءِ ادب ۾ ان جو مثال ملڻ مشڪل آهي. محبت جي ماري ۽ سورن جي ستايل جبل جي چوٽين ۽ دڙن تي ۽ وڻن تي چڙهي پنهون کي ڳولي ٿي ته متان ڪٿان ڪو انهيءَ ساٿ جو سرو ڏسڻ ۾ اچي. من هن جو ڪو دڦڪ يا دئو نظر پوي، جنهن لاءِ سِر جو ڪو سانگ نٿي ڪري.
لطيف چواڻي ته:
حسينيءَ جي هاڪ، مادر ماري آهيان.
يا
ميخون محبت سنديون هيئڙي منجهه هزار
جڙ جنين جي جان ۾، لڳڙي ريءَ لُهار،
لوڏيان لوهه نه نڪري، ڪڻڪئو منجهه ڪپار،
محبت جي انهيءَ ميخ کي اڳتي سوريندي سسئي پاڻان بيخودي واريءَ حالت ۾ بيان ڪندي فرمايائين ته:
والاڙيو وڻين چڙهي، ڳجهن ٿيندي ڳاه،
سسئي سوريءَ چاڙهيو، پنهونءَ لاءِ پساهه.
والاڙو وڻين چڙهي رائو پسيو روءِ.
*
ولايو وڻين چڙهي اونچن مٿي اڄ.
واڙيو ٿو ويڻين چڙهي. ڏيو پٽوري لانگ،
سسئي مور ٻچن جيئن، ٽاري ٽاريءَ ڇانگ،
ڪانڌي ٿينديس ڪانگ، هو جي روڏ وڃن جا.
غور ڪبوته هر بيت پنهنجي اندر مخصوص تصوير ۽ منظر رکي ٿو، جيڪو شاعر جي مشاهدي ۽ نازڪ خياليءَ جو عجيب منظر پيش ڪري ٿو، جنهن ۾ شاعر مشاهدي نگار جي حيثيت سان جيڪا چترڪاري ڪئي آهي، اها لک لهي. پوئين ڏنل بيت جي ڪجهه وضاحت ڪرڻ مناسب ٿو سمجهان. سسئي پنهنجي پٽوري (پٽ واري) گنديءَ کي ڪسابڙي جيئن ٻڌي ٿي، محبوب جي ڳولڻ لاءِ وڻن تي چڙهي ٿي، محبوب جي بيقراري ۽ بيتابيءَ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڏسي ٿي. انهيءَ غم انگيزيءَ ۽ ياسيت واري عالم ۾ لطيف کي سسئي مور جي ٻچن جيان سهڻي سون پري لڳي ٿي ۽ پري کان شاعر ائين ڏيکاري ٿو ته جهڙوڪر وڻن جي ٽاريءَ ٽاريءَ تي انهن جو جهڳٽو هجي، جيڪي پري کان سهڻا نظر اچن ٿا. انگريزي شاعري توڙي اردو يا فارسيءَ م به اهڙي حسن جي ڏيکاءَ جو مثال مشڪل سان ته پري، پر بنهه نه ملندو، اهو هن عارف جي انجام ڪار جو اظهار نظر اچي ٿو. انهيءَ احساس کي اڳتي وڌائيندي نه صرف هن جي اٽل ارادي، پر لڄ جي سنڀال جو پڻ ذڪر ڪري ٿو:
ولاڙيو وڻين چڙهي پسو سگهه سنديس
*
کڻئو لڄ لطيف چئي، لڪن منجهه لڇان.
شاعر سسئيءَ کي ورلاپ ڪندي ۽ پنهون پنهون پڪاريندي پڻ ڏسي ٿو ته هوءَ آهون ۽ دانهون ڪندي ڪندي وڻن تي چڙهي حد نظر تائين پنهنجي پرينءَ کي پسڻ لاءِ پئي جهوتون وجهي.
ولاريو وڻين چڙهي، ڏاڍو ڏوري ڏور،
سپريان جي سور، پري پڙاڏا ڪري.
سسئيءَ جي ڪوڪن ۽ ڪوڪارن جو، ريهن رڙين جو پري پري پڙاڏو پوي ٿو، جنهن جي رقت آميزيءَ کان جبل به ڪنبي وڃن ٿا ۽ ڏونگر ڏري پون ٿا. هن جي آهه و بقا م جيڪو درد ۽ تاثير آهي، ان کان پهڻ به پاڻي ٿيو پون. انهيءَ آهن ۽ دانهن جي آواز کي لطيف ڪوئل جي ڪوڪ، سارنگيءَ جي آواز، ڪونج جي ڪڻڪن سان تعبير ڪري ٿو، جنهن م هڪ قسم جو ميٺاڄ، ولولو ۽ واڪو آهي. اهو واڪو ۽ اها آهه سندس آڏو عشق جي آهه آهي:
رڃن ۾ رڙ ٿي ڪر ڪو ويل جي ڪوڪ،
ولولو ۽ ووڪ، اي تان آهه عشق جي.
سسئيءَ جو سڄو بياض اهڙن املهه موتين سان جنهجهيو پيو آهي، صرف ذوق نظر، غور ۽ خوص جي ضرورت آهي. منجهس جتي جمالياتي عنصر آهي، اتي رومانيت، الميه ۽ غم انگيزيءَ جي پالوٽ آهي. لطيف سائين سسئيءَ جي سٽاءَ م وهه ۽ وڇوڙي جي وڻاهه، عشق ۽ حقيقت جي رمز جا جيڪي گل ٽاڪيا آهن، معنيٰ جي موتين جي جيڪا پوچ ڪئي آهي، اها نهايت وڏي وستار واري آهي. هر سُر ۽ ان جو هر بيت منفرد انداز جو آهي ۽ تفصيلي تبصري، واکاڻ وينجهائڻ جو محتاج آهي. ڪٿي ته درد جا درياءَ اٿليا پيا آهن، جن ۾ ماڻهو غوطا پيو کائي، ڪٿي حسن ۽ منظر نگاريءَ جو اهڙو ته بيان آهي جو سڄي ڳالهه جهڙوڪر، اکين آڏو اچيو وڃي. ڪن هنڌن تي معنويت جو اهو وکر ونڌيل آهي، جو ابن العربيءَ کان وٺي مولانا روم، جنيد بغدادي، منصور بن حلاج، بايزيد بسطامي، شهاب الدين سهروردي، جامي، علامه قشيري ۽ شاهه ولي الله وغيره جن جي بيان ڪيل صوفيانه واردات، مشاهدات ۽ حقائق جي جهلڪ جو پرتوو نظر اچڻ لڳي ٿو. جيڪو هن مهان شاعر ۽ صوفيءَ جي باطن جي بصيرت کي ظاهر ڪري وجهي ٿو. لطيف جيڏو وڏو شاعر آهي، اوتروئي عظيم صوفي آهي. اسان کي لطيف کي انهيءَ روشنيءَ ۾ ڏسڻ گهرجي.