سر سريراڳ جي تمثيل جي تشريح : علي نواز جتوئي
مصور جڏن پننجي ڪنهن تخيل کي ظاهر ڪرڻ گهرندو آهي، تڏهن ان کي تصوير جو جسم ڏيندو آهي. انهيءَ جسماني جامي کان اڳ هو ان تصوير جو خاڪو پنهنجي ذهن ۾ قائم ڪندو آهي، جنهن کي ”تصور“ سڏيو ويندو آهي. اهو تصور باطن آهي انهيءَ تصوير جو، جنهن کي مصور پيدا ڪري ٻين اڳيان رکي ٿو. اهڙيءَ طرح سان تخيل ظاهر ٿئي ٿو. پهريائين تصور ۾ ۽ پوءِ تصوير ۾، جيڪڏهن ڪنهن شخص کي اهڙي ڏات حاصل هجي جو تصوير جي ظاهر ٿيڻ کان اڳ مصور جو تصور ڏسي سگهي جو ان جي ذهن م موجود آهي ته پوءِ پيشنگوئي ڪري سگهندو ته هن قسم جي تصوير مصور جي هٿان ظاهر ٿيڻ واري آهي. اهري شخص کي مذهبي لغت ۾ ”ڪشف جو صاحب“ سڏبو آهي. ڪشف جي ذريعي شين جو باطن ته معلوم ٿي سگهي ٿو مگر حقيقت حاصل ٿي نٿي سگهي. اها تڏهن حاصل ٿيندي جڏهن تخيل ۽ تصور جي وچ واري واسطي جي ڄاڻ هوندي ۽ ”علامتن“ (Symbols( جو علم هوندو. انهيءَ علم ۽ ڄاڻ کي ”علم معاني“ سڏبو آهي. روحاني، علامتن جي علم کي ”عرفان“ ، ۽ الاهي علامتن، آيتن ۽ اسمائن جي پروڙ کي ”معرفت“ چئبو آهي.
سچو شاعر به مصور وانگر پنهنجي تخيل کي لفظن جو پوش پهرائي پيش ڪري ٿو. هو ڪائنات جي ڪتاب کي پڙهي ان جي علامتن ۽ آيتن مان حقيقتون حاصل ڪري ٿو، جن کي پوءِ مناسب ۽ موزون لفظن جي ذريعي ظاهر ڪري ٿو. اُهي حقيقتون جيڪي سڌيءَ طرح سمجهائي نٿيون سگهجن، تن کي هو تمثيلن جي اوٽ ۾ بيان ڪندو آهي. دنيا ڀر جي سڀني اعليٰ ڪتابن ۾ اِهو طريقو اختيار ڪيو ويو آهي.
خوشتر آن باشد ڪه سِر دلبران.
گفت آيد در حديث، ديگران
(رومي)
شاه ڀٽائي رحمت الله عليه به اهو طريقو اختيار ڪيو.
سر سريراڳ ۾ تمثيل طور سامونڊي ملاحن جو ذڪر آيل آهي، جيڪي جهازن جي ذريعي وڻج واپار ڪن ٿا ۽ سمونڊ ۾ غوطا هڻي ان مان ماڻڪ، موتي، سپون ۽ لالون ڪڍن ٿا. انهن کي مال متاع ۽ وکر وهائي، سٽاڻو سمونڊ اُڪري، پار ”پُربندر“ پهچڻو آهي، جتي کين حساب ڪتاب ڏيڻو آهي.
صباح سڀيئي، پار پڇندءِ خبرون.
انهيءَ سمونڊ جو سفر نهايت خطرناڪ آهي.
وڏاندريون وَهَ سامهيون، جهجهي زور جُنبن،
وڏا ٻيڙا ٻوڙيا، سائر ڏيئي ساهه.
انهيءَ آب جو انت ناهي: منجهس لُڙ لهرون، لس ليٽ ۽ چڪڻ چاڙهه آهي:
لڙ، لهرون لس ليٽ، جتي انت نه آب جو.
--
آڏو چڪڻ چاڙهه، موج نه سهي مڪڙي.
سندس ڪپر وٽ ڪارونڀار ڪارا ڪُن آهن. سندس ويرون وڙهندڙ آهن، منجهس وهه تک وهڪرا آهن. مٿس دل دهلائيندڙ طوفان اٿن ٿا ۽ ڦورو ڦرندا رهن ٿا. اهڙيءَ حالت ۾ شاهه صاحب انهن ساموندي سوداگرن کي صلاح ٿو ڏئي ته:
وڻجارا ويٺي، تو نه سرندي شاهه ري،
مَک پنهنجي مڪڙي، چکي ڪر چيٺي،
پاسا پاکڙين جا، سمونڊ ٿو سيڪي،
جي لُنڊا ۾ ليکي، وير وڙهندي تن سين.
نه صرف ٻيڙيءَ کي مَکُ ڏئي، بلڪه سندس سوراخ ۽ جهيرون به بند ڪري، ڇو ته کيس هڪ ڏينهن اجهاڳ سمونڊ تي ضرور اچڻو آهي.
تُن تنيندو آءٌ، مک ڏهاڙي مڪڙي،
سانباهي سمونڊ جي، منان مور مَ لاهه،
اڄ ڪه سنجهه صباح، اُهرندين اجهاڳ اُتي.
ملاح کي ائين به ٻڌايو پيو وڃي ته غفلت ڇڏي سجاڳ ٿيءُ،
اوڙي پاڙي کي ڏس ته ڏيهه جا ماڻهو هن پتڻ تان هُن پار پيا وڃن:
غافلن کي وچ ۾ ئي لهرون لوڙهيو ڇڏين.
ويرم لاهي ويههُ، مٿي آر اوڙاهه جي،
پسي پاڙي واريون، ڪج انديشو ايههُ،
ويندو نه ڏسين ڏيهه، پتڻ هن پار مڻي.
--
سُتين ڪهڙي سار، وڄ کونديئي ويسرا!
تو جيڏا تو يار، لهرين لهوارا ڪيا.
تنهن ڪري اي ملاح! توکي گهرجي ته سامونڊي سفر جو اُلڪو اڳيان رک ۽ سجاڳ ٿيءُ، هاڻي ئي ٻيڙيءَ کي تاري وڃ.
ملاحظو مهراڻ جو، منان مور مَ لاهه،
سامونڊي سنڀال ڪي، سمهڻ ايٰ ساءُ،
جاڳي جَر مٿاءُ، تاري وانءُ تراز کي.
ٻيڙي کي سلامتيءَ سان تاري وڃڻ لاءِ ضروري آهي ته انهيءَ .ديواني درياءَ“ جا جيڪي سونهان آهن تن جي رهبري ۽ صلاح وٺ ته منجهائيندڙ موجن ۽ ويري ويرن مان لنگهي پار پئين.
تاري وانءُ تراز کي، منجهان موج ملاح،
دانهون ڪن درياءَ جون، اُنهي جا آگاهه،
سُونهن جي صلاح، وَٺُ ته ويرَ لنگهي وڃيين.
نه رڳو سونهن جي صلاح وٺي، پر پنهنجي ٻيڙيءَ کي اڪيلو نه مگر غوراب سان گڏيو نئي.
جُتون وانءُ جهاز، گڏيو غرابن سين،
پوريندي هُن پار ڏي، سڌر کڻج ساز،
اچن ٿا آواز، سِٽاڻي سمونڊ جا.
انهيءَ سان گڏوگڏ اهرو وکر وهائي ”دُنگيءَ“ ۾ ڌري، جو سدائين سُٺو رهي ۽ پراڻو نه ٿئي. اُن جي سببان ٻيءَ ولائت ۾ امن ۾ رهندو ۽ سمونڊ جي وير به کيس نه وڙهندي.
وٺي وجهه وکر جا، دنگيءَ ۾ داڻا،
وير وڙهندءِ ويسرا، ويهه مَ ويڳاڻا،
هيءَ ننڊ نه ڄاڻان، ڪڏهن هڻندءِ تار ۾.
*
وکر سو وهاءِ، جو پئي پراڻو نه ٿئي.
ويچيندي ولات ۾، ذرو ٿئي نه زياءِ.
سا ڪا هڙ هلاءِ، آڳهه جنهن جي اُبهين.
شاهه صاحب جي ملاحظي موجب ( ۽ ايها حقيقت آهي) هِنَ ڀر بندر تي وکر وهائڻ لاءِ گهڻو ئي پيو آهي؛ ڪي ساموندي سوداگر جوانيءَ ۾ وهائي حد ڪيو ڇڏين ته ڪي وري گهمڻ ڦرڻ ۾ وقت وڃايو ڇڏين ۽ بي ثمر رهجيو وڃن.
وهائيندڙ ويسرا، وکر ڍيرؤن ڍير،
ڪنين وهائي وس ڪيو، وکر وڏيءَ وير،
ڪنين گهمندي گهير، وکر وڪامي ويو.
سوداگرن کي نه صرف وکر وهائڻو آهي پر ڇولين کان بيپرواهه ٿي ڪري سمونڊ جي ”سيوا“ ڪرڻي آهي ۽ ان جي اونهي م غوطا هڻي ماڻڪ، موتي ۽ لالون وغيره هٿ ڪرڻيون آهن، جن جو ماسو به مالا مال ڪيو ڇڏي.
ويهه تون وساري، ڇنڊا جي ڇُلڻ جا،
جو لک لهرون ڏي، ڪر ساڃاهه تنهن سمونڊ جي.
--
سيوا ڪر سمونڊ جي، جت جَر وهي ٿو جال،
سئين سپجن سمونڊ ۾، ماڻڪ موتي لال،
جي ماسو مليئي مال، ته پڄارا پُر ٿين!.
--
اي گت غواصن، جئن سمونڊ سوجهيائون،
پيهي منجهه پاتار جي، ماڻڪ ميڙيائون،
آڻي ڏنائون، هيرا لال هٿن سين.
سمونڊ جي ”سيوا“ ۽ غوطه خوريءَ مان جڏهن ڪي ماڻڪ موتي ۽ لال لهجن تڏهن انهن جي پرک سچن صرافن ۽ وينجهارن وٽان ڪرائجي، جيڪي سچي ۽ ڪوڙي جي تميز رکن ٿا.
ٿا صراف سُڄن، پاڻ ڪوٺائين جوهري،
ماڻڪ ڪري مُٺ ۾، وانءُ وٺي وٽ تن،
سندس ئي سيد چئي، ڪهڙو قدر ڪن،
پاڻيٺ ئي پرکن، ڪه ڪئنچل گڏن ڪچ سين؟
--
امل آڇ مَ ان کي، جي نه پروڙن مَٺ،
جت گڏ جيئي جوهري، ماڻڪ تتهين مَٽ،
جنين سون سين سٽ، تن هڻي ريءُ رد ڪيو.
اها آهي تمثيل، جنهن کي شاهه صاحب پنهنجي ذاتي جذبات سان پيش ڪيو آهي. انهيءَ تمثيل جي تشريح گهڻي ڀاڱي خود سُر ۾ ڏني ويئي آهي. ساري سُر جو مول مقصد اهو ئي آهي جيڪو منڍ ۾ پهرئين بيت ۾ آيل آهي.
مان پُڇنئي سپرين، چتان لاهه مَ چُر،
اُنين جا اَمر، کڻ ته خالي نه ٿئين.
انهيءَ بيت ۾ انسان کي هيءَ تلقين ڪئي ويئي آهي ته اي انسان! جيڪڏهن تون چاهين ٿو ته تنهنجي زندگي حقيقت ۾ مالا مال ٿئي ته ٻه ڳالهيون ڪر، هڪ ته سچي سپرين رب تعاليٰ کي پنهنجي چت ۾ ياد رکندو اچ ته وٽس به تننجي يادگيري رهي، ٻيو ته سندس حڪمن جي بجا آوري آڻ. ان جا احڪام ٻن قسمن جا آهن. هڪڙا اُهي جن جي ڪرڻ جو حڪم آهي ۽ ٻيا اُهي جن جي نه ڪرڻ جو حڪم آهي. ٻنهي قسمن جا ڪم نيڪ عمل آهن: ”سچ جو سودو“ به ايهو ئي آهي. انهن احڪامن جي خلاف عمل ڪرڻ برا ڪم آهن، ڪوڙ ڪمائڻ جو تعلق به انهن سان آهي.
ڪچ ڪمايم ڪوڙ، ڀڳم عهد الله جا،
پڃرو جو پاپن جو، سو چوٽيءَ تائين چُور.
--
مان پڇنئي سپرين، چت ۾ چيتاريج،
ڪڍج ڪائي ڪچ کي، ڪوڙ مَ ڪمائيج،
وڻج وهائيج، سڀ سوداگر سچ جو.
--
ڪڍي ڇڏ تون قلب مان ماري ڪوڙو ڪور،
هن ڀر سندو هور، مٿان تو معاف ٿئي.
هنن بيتن مان صاف ظاهر آهي ته جيڪڏهن الله تعاليٰ کي دل ۾ ڌربو ۽ ان سان گڏوگڏ پاپن کان پري رهي نيڪ عمل ڪبا ته مرڻ کان پوءِ پڇاڻي ۽ جزا سزا سندو خوف ختم ٿيندو. ”هُن ڀر“ مان مراد مرڻ کان پوءِ وارو غير جسماني جهان آهي. شاهه صاحب اُن کي ”هُنَ پارِ“ به سڏيو آهي.
ويرمَ لاهي ويهه، مٿي آر اوڙاهه جي،
پسي پاري واريون، ڪج انديشو ايههُ،
ويندو نه ڏسين ڏيهه، پتڻ هُنَ پار مڻي.
جن تان ”هُن ڀر سندو هور“ معاف ٿئي ٿو تن کي قرآن پاڪ ”اولياءَ الله“ سڏي ٿو. ”الا ان اولياءَ الله لاخوف عليهم ولاهم يحزنون“ ٠خبردار! سچ ته اولياءَ الله تي نڪو خوف آهي ۽ نه وري مٿن حزن يعني غم آهي). انهيءَ آڌار تي خود شاهه صاحب چٽائيءَ سان چيو آهي ته:
”لاخوف عليهم ولاهم يحزنون“ سچن ڪونهي سور،
(سرڪلياڻ)
انهن لاءِ، قرآن پاڪ موجب اڳتي جون بشارتون آهن.
جنين سودي سچ جو، وکر وهايو،
بخرو ”لهم البشريٰ“ جو، اُنهن لئه آيو،
ان کي لالن لنگهايو، ساندارو سمونڊ جو.
هن سُر ۾ ”وکر“ مان مراد ”ٻانهپ“ ۽ وينتي آهي:
ٻانهپ جو ٻيڙين ۾، وکر وڌائون.
--
وکر وينتين جو، تنهن ۾ پاءِ توري.
برا ڪم ۽ بديون بار آهن، جيڪي وجود جي ٻيڙيءَ کي ٻوڙي سگهن ٿيون.
ميڙي مَٺايُن جا، بيحد چاڙهيم بار،
چوڻ چارو ناهه ڪو، بديون بيشمار.
هِن سُر ۾ ”سونهن“ جو به ذڪر آيل آهي، جن مان مراد ”روحاني رهبر“ آهن. سندن صفت شاهه صاحب هن ريت ڪئي آهي.
”سونهان سُڌيون ڏين، هن ديواني درياءَ جون،
ڪوڙ اوڏائي ڪينڪي، رڳو سچ سودين،
عجز جو اڌ رات کي، وکر وهائين،
ساٿ نباهيو نين، ثابت انهيءَ سير مان.
”موتين“ مان مراد معرفت جا راز آهن.
موتي معرفت جا، سچا سوديائون
موتين سان گڏ شاهه صاحب ماڻڪن ۽ لالن جو به ذڪر ڪيو آهي.
سيوا ڪر سمونڊ جي، جت جر وهي ٿو جال،
سَئين سپجن سمونڊ ۾، ماڻڪ موتي لال،
جي ماسو مليئي مال، ته پڄارا پُرِ ٿئين!
هن بيت مان صاف ظاهر آهي ته ”سيوا“ مان مراد ”رياضت“، ”سمونڊ“ مان مراد ”ملڪوت“ ۽ ”پڄاري“ مان مراد ”سالڪ“ آهي. اهي سالڪ جڏهن مراقبو ڪن ٿا تڏهن پنهنجي روح جي سمنڊ ۾ غوطا هڻن ٿا ۽ اتان عرفان جا جواهر، ماڻڪ، موتي ۽ لالون آڻين ٿا جيڪي اَملهه آهن!!
ويا جي عميق ڏي، مُنهن ڪائو ڏيئي،
تن سوجهي سِپون ڪڍيون، پاتاران پيهي،
پسندا سيئي، اَمُل اکرين سين.
--
ايءَ گت غواصن، جئن سمنڊ سوجهيائون،
پيهي منجهه پاتار جي، ماڻڪ ميڙيائون.
آڻي ڏنائون، هيرا لال هٿن سين.
هن سُر ۾ ”ٻيڙي“ يا ”جهاز“ مان مراد انسان جو پنهنجو وجود يا شخصيت آهي، جنهن لاءِ هيءُ بدن بنهه پوشاڪ آهي. مرڻ کان پوءِ به اهو وجود موجود هوندو، جنهن کي عالم ارواح طئه ڪرڻو پوندو. مرڻ کان اڳ به اهو عالم رياضت ۽ طريقت سان طئي ڪري سگهبو.
ساري رات سڄاڻ، سودو ڪن صاحبن سين،
ٻانهپ ڀري ٻيڙيون، هليا جوپ جوان،
پاڻي پهلوان، لحظي منجهه لنگهي ويا.
جيڪڏهن هِن جهان ۾ ملڪوت جو سمونڊ اُڪري پار نه پئبو ته مرڻ کان پوءِ انهيءَ سمونڊ جي ويرن وهڪرن، لهرن ۽ لوڏن مان لنگهڻو پوندو، پوءِ جي سٺن عملن جو ثمر ساڻ هوندو ته سلامتيءَ سان انهن مان اُڪري پار ”عدن“ وڃي پهچبو.
ناکئو نگهبان، معلم مُنجي خبرون
جن ساري کنيو سمونڊ تي، سفر جو سامان،
لطف ساڻ، لطيف چي، تن لنگهيو طوفان،
سنڀاري سبحان، وڃي عادنئون اُکتا.
شاهه صاحب پنهنجي رسالي ۾ جتي جتي پاڻيءَ وارن هنڌن جو ذڪر ڪيو آهي اُتي اُتي ان مان مراد ”ملڪوت“ يعني روحاني جهان آهي. سُر سريراڳ، سُر سامونڊي ۽ سُر گهاتو م ”سمونڊ“ مان مراد عالم ارواح آهي، سُر سهڻيءَ جي ”درياءَ“ مان مراد به روحاني جهان آهي. سُر مومل راڻي جي ”ڪاڪ“ مان مراد به اِهو عالم آهي.
تن باغنئون بس، جي ڪاڪ ڪنڌيءَ ڪڪوريا.
روحاني دنيا جي هُنَ پار بهشت جا باغ آهن، عاشق انهن جي به تمنا نٿو رکي. سُر ڪارايل ۽ سُر ڏهر جي ”سَرَ“(ڍنڍ) مان مراد انسان جو پنهنجو .”ملڪوت“ آهي. پاڻيءَ کي روحانيت سان انهيءَ ڪري تمثيل ڏني ويئي آهي، جو جيئن زندهه شين جو جياپو پاڻيءَ سان آهي، تيئن جسماني شين جي موجودگي، سندن ملڪوت سببان آهي. ”ملڪوتُ ڪُل شيءِ“ واري آيت ۾ ان حقيقت جو ثبوت آهي.