لطيفيات

شاهه جو فڪر ۽ فلسفو

ڪتاب ”شاهه لطيف جو فڪر ۽ فلسفو“ اوهان اڳيان پيش آهي. هن ڪتاب ۾ شاهه عبد اللطيف ڀٽائيءَ جي مختلف سُرن ۾ سمايل فڪر ۽ فلسفو - فرد ۽ سماج لاءِ سندس اخلاقي ۽ سڌارڪ تعليم جا چونڊ مضمون شامل آهن جنهن جو سهيڙيندڙ فضل الرحمٰن ميمڻ صاحب آهي.
Title Cover of book شاهه جو فڪر ۽ فلسفو

شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام ۾ ذات باري تعاليٰ : ڊاڪٽر عبدالرحمٰن جسڪاڻي

[b]الله جو ڪلام
[/b] جيئن ته قرآن ڪريم کي شاهه لطيف جي ڪلام ۽ فڪر لاءِ بنيادي ماخذ جي حيثيت حاصل آهي، ان ڪري سندس ڪلام ۾ قرآن ڪريم واري آفاقي فڪر جو رنگ چڙهيل آهي. جنهن جو اعلان شاهه سائينءَ خود وڏي واڪي فرمايو ته:
جي تو بيت ڀانئيا، سي آيتون آهين،
نِئو مَن لائين، پِريان سَندي پَار ڏي. (1)

شاهه لطيف ، جي سوانح حيات مان به اهو پتو پوي ٿو ته قرآن پاڪ، مثنوي مولانا روم ۽ شاهه عبدالڪريم بلڙي واري جو رسالو ساڻن سير ۽ سفر ۾ هر وقت گڏ هوندا هئا. جن جو سندن ڪلام تي گهرو اثر نمايان طورتي نظر اچي ٿو.
ڀٽائي ، پاران سندس ڪلام جي باري ۾ ”جي تو بيت ڀانئيا سي آيتون آهين“ وارو اعلان قرآن ڪريم جي هدايت ۽ رهنمائي واري سڌي رستي (صراط مستقيم) ڏانهن آهي، جيڪو انسان کي پريان سندي پار ڏي رهبري فرمائي ٿو، ليڪن ان اعلان کان سواءِ شاهه جي ڪلام ۾ ڪلامِ الاهيءَ جون هوبهو ڀلاريون آيتون، آيتن جو ترجمو، قرآني سورتن، قصن ۽ هدايتن جا حوالا اڪثر طور تي نظر اچن ٿا. جن مان شاهه سائينءَ جي ڪلامِ الاهي سان عشق ۽ محبت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
جهڙيءَ طرح حضرت مولانا جلال الدين رومي جي مثنويءَ متعلق حضرت مولانا جامي رحمت الله هڪ ڊگهو نظم لکيو آهي، جنهن ۾ مثنويءَ ۾ سمايل فڪر جي باري ۾ فرمايو آهي ته:
مَثْنَویءَ مُولوی مَعْنَوی،
ھَسْت قُرآن دَر زَبان پَھلوی۔ (2)

يعني حضرت مولانا رومي، جي معنائن سان ڀريل مثنوي ڄڻ پارسي ٻوليءَ ۾ قرآن شريف آهي.
ڀلاري ڀٽائي، جي مبارڪ ڪلام لاءِ به اسان کي مولانا جاميءَ وانگر سنڌ جي جامي حضرت مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي ، جي هيءَ دعويٰ ملي ٿي:
آهي عبداللطيف تي رضامندو رَحمان،
جوڙي جنهن قرآن، سنڌيءَ ۾ صحيح ڪيو.(3)

شاهه سائين، جي پنهنجي، ”جي تو بيت ڀانئيا سي آيتون آهين“ واري اعلان ۽ مخدوم گرهوڙي جي، آهي عبداللطيف تي رضامندو رحمان، جوڙي جنهن قرآن سنڌي ۾ صحيح ڪيو، واري تصديق هن تحقيقي مقالي جو مُک عنوان آهي، جنهن کي ثابت ڪرڻ لاءِ مختلف بابن ۾ ڀرپور ڪوشش ڪئي وئي آهي ۽ هيءُ پورو مقالو ئي شاهه جي شاعري تي قرآني ۽ اسلامي اثر جي جهلڪ جي حيثيت رکي ٿو. هتي شاهه سائينءَ جي ڪلام ۾ ڪلامِ الاهي جي عنوان تي سندس ڪلام ۾ آيل چند حوالا پيش ڪجن ٿا.
ڀٽائي، جي رب ڪريم جي پاڪ ڪلام سان محبت رڳو عمل ۽ پنهنجي ڪلام ۾ حوالن جي حدتائين نه بلڪه کيس ڪلام الله سان دلي لڳاءُ ۽ عقيدت به هئي جنهن جو اظهار هن ريت فرمايو اٿس:
مٺايان مٺو گهڻو، ڪَڙو ناهه ڪلام،
سُڪوت ئي سلام، پِريان سندي پار جو. (4)

يعني محبوب جو ڪلام مٺائيءَ کان به وڌيڪ ميٺاج وارو آهي ۽ سندس پار کان جيڪي ڪجهه اچي ٿو سو سراپا سلامتي آهي.
جڏهن ته رب ڪريم پاران قرآن ڪريم کي ايمان وارن لاءِ هدايت، رحمت ۽ ٻاجهه قرار ڏيندي ارشاد فرمايو آهي ته:
وَہُدًی وَّرَحْمَۃٌ لِّلْمُؤْمِنِیۡنَ ﴿۵۷﴾قُلْ بِفَضْلِ اللہِ وَبِرَحْمَتِہٖ فَبِذٰلِکَ فَلْیَفْرَحُوۡا ؕ
ہُوَ خَیۡرٌ مِّمَّا یَجْمَعُوۡنَ ﴿۵۸﴾ (5)
ترجمو: ۽ مؤمنن لاءِ هدايت ۽ رحمت آئي آهي چؤ ته الله جي فضل سان ۽ ٻاجهه سان (نازل ٿيو آهي) پوءِ ان سان خوش ٿيڻ گهرجي جو گڏ ڪندا آهن، تنهن کان اهو ڀلو آهي.
ڀٽائي، ڪلام الله جي باري ۾ اعلانِ خداوندي هدايت، رحمت، فضل ۽ ٻاجهه سبب کيس ”مٺايان مٺو گهڻو“ ۽ قرآني حڪم ”فَبِذَالِکَ یَفْرَحُوْا“ پوءِ ان سان خوش ٿيڻ گهرجي ۽ جيڪي ڪجهه گڏ ڪندا آهن ان کان اهو ڀلو آهي کيس شاهه ”سڪوت ئي سلام پريان سندي پار جو“ قرار ڏنو آهي.
شاهه صاحب ، رب ڪريم جي پار کان عنايت ڪيل ان هدايت ۽ رحمت لاءِ وڌيڪ وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته پرينءَ جي پار کان جيڪي ڪجهه نازل ٿيو آهي، سو مڙئي مٺائي آهي، ليڪن شرط اهو آهي ته تون محبت سان چکي ڏس ته پوءِ توکي خبر پوندي ته ان ڪلام ۾ ڪيترو نه مٺاڻ آهي:
پِريان سَندي پَار جي مِڙئي مِٺائي،
ڪانهي ڪڙائي، چَکِين جي چيت ڪري.

لطيفي فڪر موجب رب ڪريم جي پار کان جيڪو به امر اچي ٿو ان ۾ حڪمت ۽ راز سمايل آهي، جيڪو انسان جي سمجهه کان بالاتر آهي. يعني اصل ڳالهه آهي انسان جي پنهنجيءَ سوچ جي، اهڙي قسم جي وضاحت اسان کي قرآن ڪريم مان پڻ ملي ٿي، جنهن ۾ انسان جي پسند ناپسند بجاءِ الله تعاليٰ جي امر جي اهميت کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
وَعَسٰۤی اَنۡ تَكْرَہُوۡا شَیۡئًا وَّہُوَ خَیۡرٌ لَّكُمْ ۚ وَعَسٰۤی اَنۡ تُحِبُّوۡا شَیۡئًا وَّہُوَ شَرٌّ لَّكُمْ ؕ
وَاللہُ یَعْلَمُ وَ اَنۡتُمْ لَا تَعْلَمُوۡنَ (6)
ترجمو: ۽ شايد (اوهين) ڪنهن شيءِ کي ناخوش ڀانيو ۽ (حقيقت ڪري) اها اوهان لاءِ ڀلي هجي ۽ شايد ڪنهن شيءِ کي پيارو رکو ۽ اها اوهان لاءِ بڇڙي هجي ۽ الله ڄاڻندو آهي ۽ اوهين نه ڄاڻندا آهيو.
اهڙيءَ طرح قرآن ڪريم ۾ ڪجهه اهڙا حڪم موجود آهن، جن کي ظاهري طورتي انسان ناپسند ڪندو آهي يا اهي کيس ڏکيا لڳندا آهن، ليڪن انهن کي شاهه سائينءَ جي صلاح موجب اگر مڙئي مٺائي سمجهبو ته ڪڙائي يعني ڪا تڪليف محسوس ڪانه ٿيندي.
شاهه لطيف ، ڪلامِ الاهيءَ جي عظمت ۽ ان جي حق جي وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته قرآن ڪريم کي پڙهڻ سان گڏ ان کي ساهه سان سانڍڻ ۽ ان تي عمل به ڪرڻ گهرجي ۽ ائين نه ڪرڻ سان انسان وڌيڪ گنهگار ٿيندو:
پڙهيو ٿا پڙهن، ڪَڙهن ڪين قُلوب ۾،
پَاڻان ڏُوهه چَڙهن، جِئن وَرق وَارين وِترا. (7)

رب ڪريم پاران به قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته قرآن تي غور ۽ فڪر ڪرڻو آهي ۽ ان کي پنهنجي دل (قلب) ۾ اختيار ڪرڻو آهي:
اَفَلَا یَتَدَبَّرُوۡنَ الْقُرْاٰنَ اَمْ عَلٰی قُلُوۡبٍ اَقْفَالُہَا ﴿۲۴﴾ (8)
ترجمو: ڇا قرآن ۾ ڌيان نه ڪندا آهن يا سندين دلين تي انهن جا قفل (تالا) لڳل آهن.
ڀٽائيءَ جو ”پڙهيو ٿا پڙهن ڪڙهن ڪين قلوب“ ۾ وارو بيت هن آيت سڳوريءَ جو منظوم ترجمو محسوس ٿئي ٿو. جڏهن ته قرآن ڪريم ۾ غور ۽ فڪر نه ڪندڙن جي دلين تي قفل (تالن) جو ذڪر فرمايل آهي جنهن کي شاهه سائين ڪڙهين ڪين قلوب ۾ جي صورت ۾ بيان فرمايو آهي.
رب ڪريم پاران قرآن ڪريم جي حق ادا ڪندڙن ۽ ان کي نه مڃيندڙن جي باري ۾ نقصان جي خبر هن ريت ڏنل آهي:
اَلَّذِیۡنَ اٰتَیۡنٰہُمُ الْکِتٰبَ یَتْلُوۡنَہٗ حَقَّ تِلَاوَتِہٖ ؕ اُولٰٓئِکَ یُؤْمِنُوۡنَ بِہٖ ؕ وَمَنۡ یَّكْفُرْ بِہٖ
فَاُولٰٓئِکَ ہُمُ الْخٰسِرُوۡنَ ﴿۱۲۱﴾٪
ترجمو: جن کي ڪتاب ڏنو سون سي ان کي اهڙيءَ طرح پڙهندا جهڙو سندس پڙهڻ جو حق آهي، اهي ان کي مڃيندا آهن ۽ جيڪي ان کي نه مڃيندا سي ئي ڇيئي وارا آهن.
هن آيت مبارڪ ۾ قرآن ڪريم کي نه مڃيندڙن لاءِ جيڪو ڇيهي (نقصان) جو اعلان فرمايو آهي ان کي شاهه سائين  ”پاڻان ڏوهه چڙهن جئن ورق وارين وترا“ جي صورت ۾ بيان فرمائي قرآني فڪر جي ترجمانيءَ جو حق ادا ڪيو آهي.
شاهه سائين ، جي رسالي جا تمام سُر ظاهري يا روحاني طور تي معنيٰ ۽ مفهوم جي لحاظ سان ڪلامِ الاهي، اسلامي اقدار ۽ انساني اخلاق ۽ ڪردار سان سينگاريل آهن.
ان کان علاوه شاهه سائين ، قرآن ڪريم سان پنهنجي والهانه محبت جو اظهار ڪندي پنهنجي ڪلام ۾ هوبهو قرآني آيتون، آيتن جو ترجمو، حوالا، اشارا ۽ قرآن ڪريم جي چند سُورتن جا نالا به بيان ڪيا آهن، جن مان سندس قرآن دوستيءَ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو، جن جو تفصيل هن ريت آهي:
زُمُر، زُخرُف، سومرا حَمدُ جني جو هنڌ،
اِھدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيم، ايءُ پهنوارن پنڌ،
باري لاهي بند، ته ملان ماروئڙن کي. (9)

هن بيت ۾ جيڪي قرآني حوالا آيا آهن انهن جو تفصيل هن ريت آهي:
زُمر= قرآن شريف جي سورت نمبر 39 جو نالو آهي، جنهن جي لفظي معنيٰ ٽولو، جماعت يا ميڙ آهي.
زُخرف= قرآن شريف جي سورت نمبر 43 جو نالو آهي، جنهن جي معنيٰ سونو سينگار يا سونا ڳهه آهي.
حمد= قرآن شريف جي سورت نمبر 1 سورت الحمد (فاتحه) لفظي معنيٰ ساراهه، سڀ تعريف، الحمد شريف قرآن شريف جي پهرين سورت آهي.
اِہۡدِ نَا الصِّرَاطَ الۡمُسۡتَقِیۡمَ ۙ﴿۵﴾ (10)
ترجمو: اسان کي سڌي واٽ ڏيکار (سورت فاتحه)
زُمر، زُخرف، سومرا سَبح منهنجا سيڻ،
وَر ڏٿ ڏاڏاڻي ڏيھ جو، کوءِ تنهنجا کيڻ،
وَر ويڙيچاڻا ويڻ، کوءِ سون تنهنجو سومرا.(11)

سَبِح= مان مراد قرآن ڪريم جي سورت اعليٰ نمبر 87 آهي، جنهن جي پهرين آيت سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْاَعْلیٰ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ته (اي پيغمبر) انهيءَ پنهنجي تمام مٿاهين پالڻهار جي نالي جي پاڪائي بيان ڪر.
زُمر، زُخرف، سومرا، حدن ۾ حَجرَات،
سورن ڪارڻ سرتيون، رَعَد مڪائون رات،
هميشه حِجر ۾، لئن لطيفي لات،
مون تن تني جي تات، اورين جي احقافَ ۾.(12)

حُجرات= قرآن شريف جي سورت نمبر 49 جو نالو، لفظي معنيٰ: حُجرا يا ڪمرا.
رَعَدُ= قرآن شريف جي سورت نمبر 13 جو نالو، لفظي معنيٰ: ڪڪرن جي گجگوڙ (گوڙ)
حِجر= قرآن شريف جي سورت نمبر 15 جو نالو، لفظي معنيٰ: پٿرائون پيچرو جڏهن ته حجر علائقي جو نالو به آهي.
اَحقافَ= قرآن شريف جي سورت نمبر 46 جو نالو، لفظي معنيٰ: ڊگها ورن وڪڙن وارا پنڌ، پيچرا.
زُمر، زُخرف، سومرا، مارو مؤمن پاس،
اعرابي اَحقَاف ۾، رهي ويٺم راس. (13)

مُؤمن= قرآن شريف جي سورت نمبر 40 جو نالو، لفظي معنيٰ: ايمان وارا.
فَاتِحه، بَقر، سومرا وطن وپڙيچن،
نَحلَ، حِجر، بني اِسرائيل، اي پنڌ پَهنوارن،
سجده، اَحزاب، سَبا، منجهين رُوم رهن،
نيئي اڏيا اَمن ۾، پَکا پهنوارن،
مون کي منجهان تَن، پِئا لوه لطيف چئي. (14)

فَاتِحه= قرآن شريف جي پهرين سورت الحمد جو نالو لفظي معنيٰ: کوليندڙ، شروعات ڪندڙ.
بَقَره= قرآن شريف جي سورت نمبر 2 جو نالو لفظي معنيٰ: ڳئون.
بَنِي اسرائيل= قرآن شريف جي سورت نمبر 17 جو نالو لفظي معنيٰ: سامي قبيلي يا قوم جو نالو.
سَجده= قرآن شريف جي سورت نمبر 32 جو نالو، لفظي معنيٰ: سجدو.
اَحزاب= قرآن شريف جي سورت 33 جو نالو، لفظي معنيٰ: ٽولا.
سَبا= قرآن شريف جي سورت 34 جو نالو، لفظي معنيٰ: يمن جي سبا شهر جا ماڻهو.
رُوم= قرآن شريف جي سورت نمبر 30 جو نالو، لفظي معنيٰ: رومي سلطنت (رومن ايمپائر)
اَپَر آل عمران، سين، قرب ٿئو ڪيڻان،
هوءِ جي سخن سندان، سي ئي ويٺي ساريان. (15)

آل عِمران= قرآن شريف جي سورت نمبر 3 جو نالو، لفظي معنيٰ: عمران جو ڪٽنب يا عمران جو خاندان.
تُوبھ جني تن ۾، اندر ان اَنفَال،
يُونس رکي جان ۾، پئا حقيقت حال،
جي وڌا هُود وصال، سي سا نبي سَاريم سُومرا. (16)

تُوبھ= قرآن شريف جي سورت نمبر 9 جو نالو، لفظي معنيٰ: توبهه، پڇتاءُ گناهن کان هميشهه لاءِ بس ڪرڻ.
اَنفَال= قرآن شريف جي سورت نمبر 8 جو نالو، لفظي معنيٰ: جنگ ۾ هٿ آيل مالِ غنيمت.
يُونس= قرآن شريف جي سورت نمبر 10، پيغمبر حضرت يونس عليه السلام جو نالو.
هُود= قرآن شريف جي سورت نمبر 11 جو نالو، پيغمبر حضرت هُود عليه السلام جو نالو.
تُوبه، جن جي تن ۾ نَمل نهايت،
اِعراف، اباڻن کي، فاتحه ۾ فرحت،
لُقمان جاءِ لطيف چئي، سجده سان صحت،
نِساءَ نور، نيت، مون کي مارن ميڙين. (17)

نِمل= قرآن شريف جي سورت نمبر 27 جو نالو لفظي معنيٰ: ماڪوڙي.
اَعراف= قرآن شريف جي سورت نمبر 7 جو نالو لفظي معنيٰ: اسم خاص ماڳ جو نالو (بلند مقام)
لُقمان= قرآن شريف جي سورت نمبر 31 جو نالو، اسم خاص: اڳئين جڳ جي هڪ ڏاهي جو نالو.
نِسَاءَ= قرآن شريف جي سورت نمبر 4 جو نالو، لفظي معنيٰ: عورت.
نُور= قرآن شريف جي سورت نمبر 24 جو نالو، لفظي معنيٰ: روشني.
تُوبھ، جني تن ۾، سي نِمل نهارين،
قُل يا قَدسَمِع، جَاثِيھ، دل دخان، ڌرين،
تَبَارَ، تَبّت، اِذَا جَاءَ، اِذَازُل، سين اَورين،
جيڪين پهنوار پهرين، سو ميسر سڀ ملير ۾. (18)

قُل يَا= قرآن شريف جي سورت نمبر 109، ڪَافِرون جي پهرين آيت جو پهريون لفظ قُلْ یَااَیُّھَا الْکٰفِرُوْنَ= چئو ته اي ڪافرو!
قَدسَمِع= قَدْ سَمِعَ اللھُ= تحقيق الله ٻڌو، قرآن شريف جي سورت مُجادلھ نمبر 58 جا شروع وارا لفظ.
جَاثِيه= قرآن شريف جي سورت نمبر 45 جو نالو، لفظي معنيٰ: گوڏن ڀر.
دُخان= قرآن شريف جي سورت نمبر 44 جو نالو، لفظي معنيٰ: دُونهون، ڌُنڌ.
تَبَار= قرآن شريف جي سورت (الملڪ) نمبر 67 جو پهريون لفظ تَبَارَکَ الَّذِیْ بِیَدِہِ الْمُلْکُ ، وڏي برڪت وارو آهي اهو الله جنهن جي هٿ ۾ بادشاهي آهي.
تَبت= تَبَّتْ یَدَا اَبِیْ لَھَبْ= وڍجن ٻئي هٿ ابولهب جا. قرآن شريف جي سورت لهب نمبر 111، جو پهريون لفظ.
اِذَا جاءَ= قرآن شريف جي جي سورت نمبر 110، نَصرُ جا پهريان ٻه لفظ اِذَا جَاءَ نَصرُالله جڏهن الله جي مدد ٿي، اِذَا جاءَ معنيٰ مدد.
اِذَا زُل= قرآن شريف جي سورت نمبر 99 جو پهريون لفظ ۽ ٻئي جو ڀاڱو اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضِ= جڏهن ڌٻائي ويندي زمين.
شُوريٰ، شهر سومرا، اُني جو آهي،
لڏي وئا لطيف چئي، قَصَص ڏونھ ڪاهي،
واحد ورائي، ڪهي ”قاف“ وئام جي. (19)

شُوريٰ= قرآن شريف جي سورت نمبر 42 جو نالو، معنيٰ صلاح يا مشورو.
قَصَص= قرآن شريف جي سورت نمبر 28 جو نالو، لفظي معنيٰ: قصو يا ڳالهه.
قَاف= (ق) قرآن شريف جي سورت نمبر 50 جو نالو
توحيد ۽ اسماءُ الحسنيٰ
شاهه لطيف عقيدي ۽ عمل جي لحاظ کان هڪ پڪو مؤحد ۽ سچو صوفي هو. سندس ڪلام ۾ سمايل فڪر جو مرڪز ۽ محور پوري ڪائنات جي خالق ۽ جملي جهانن جي مالڪ هڪ الله پروردگار ۾ ايمان ۽ يقين جي پختگي آهي. سڄي جڳ جهان جي هڪ خالق جي احديت، ازليت، قدرت ۽ ربوبيت جي عقيدي ۽ يقين کان سواءِ هن جهان جي جنسار جي جدا جدا رنگن روپن ۽ انساني گروهن جي مختلف ويساهن ويچارن سببان ڪل ڪائنات توڙي انسان ذات جي وحدت واريءَ حقيقت کي سمجهڻ مشڪل آهي ۽ پڻ هن زميني زندگيءَ ۾ انساني گروهن توڙي فردن کي ڪاميابي ۽ ڪامراني واري سنئين واٽ توحيد جي عقيدي کان سواءِ هٿ اچڻ محال آهي. اهوئي سبب آهي جو شاهه سائينءَ توحيد جي عقيدي کي اسلامي فڪر جي روح طور اجاگر ڪيو آهي. توحيد جي عقيدي جون هي تندون سڄي رسالي جي متن ۾ تاڃي پيٽي وانگر اڻيل آهن، پر سرڪلياڻ ۾ الله تعاليٰ جي وحدانيت جو ذڪر وڌيڪ وضاحت سان ڪيل آهي. هن سُر جي پهرين داستان جي پهرين بيت ۾ شاهه سائينءَ الله تبارڪ وتعاليٰ جي تعريف ڪندي سندس وحدانيت جو ذڪر هن ريت فرمايو آهي:
اَوَلِ اللهُ عليم، اعليٰ عالَم جو ڌَڻِي،
قادرُ پنهنجيءَ قُدرت سين قائمُ آه قَدِيم،
وَالي وَاحدُ وَحده، رَازِقُ رَبُ رَحِيم،
سو ساراه سچو ڌَڻِي، چئي حَمد حَڪِيم،
ڪَري پاڻ ڪَريم، جُوڙئون جوڙ جَهان جِي. (20)

شاهه سائينءَ هن بيت ۾ الله تعاليٰ جي حمد ۽ اسماءُ الحسنيٰ مان سوّرهن نالا مبارڪ آندا آهن جن ۾ الله تعاليٰ جي ذات بابرڪات ۽ صفاتي شان جي جهلڪ نظر اچي ٿي، جيڪي هي آهن (1) اول (2) الله (3) عليم (4) اعليٰ (5) عالم جو ڌڻي (6) قادر (7) قائم (8) قديم (9) والي (10) واحد (11) وحده (12) رازق (13) رب (14) رحيم (15) حڪيم (16) ڪريم.
ڀلاري ڀٽائيءَ پاران الله تعاليٰ جي وحدانيت ۽ سندس ڪبريائي کي بيان ڪرڻ جو مقصد ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي، جيڪو حضرت آدم کان شروع ٿي ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد ﷺ تي ختم ٿيو هو ۽ ان بعد اها سعادت اُمتِ محمّديءَ جي حصي ۾ آئي هئي. هن ڪائنات ۾ جيڪي به نبي ۽ رسول آيا انهن جو مقصد صرف هيءُ هو ته مخلوق پنهنجي خالق کي سڃاڻي ۽ ان سان تعلق قائم ڪري، ان مقصد لاءِ انهن ڀلارن ڏک، ڏاکڙا ڏٺا، جان، مال، آل، اولاد ۽ وطن کان محروم ٿيا، ليڪن ”لاَ اِلٰھ اِلاَ اللھُ“ جي نعري تان نه هٽيا ۽ جن ”لاَاِلٰھ اِلاَاللھُ“ جو اقرار ڪيو اُهي ڪامياب ۽ جن انڪار ڪيو اُهي ناڪام ٿيا.
شاهه لطيف به انبياءَ ڪرام جي سنت ۽ سيرت تي عمل ڪندي سڀ کان پهريان سنڌ واسين سامهون الله رب العزت جي حمد ۽ ساراهه بيان ڪري صفاتِ ربانيءَ جو ذڪر فرمايو آهي. ته جيئن انسان جي دل ۾ الله تعاليٰ جي عظمت ۽ ڪبريائيءَ جو نور منور ٿئي. الله تعاليٰ پاران نبي ڪريم ﷺ جن تي انسانيت جي هدايت ۽ رهنمائيءَ لاءِ نازل ڪيل الهامي ڪتاب قرآن ڪريم جي ابتدا به رب ڪريم جي حمد ۽ ثنا سان فرمايل آهي. ساڳي وقت قرآن ڪريم مان اسان کي الله تعاليٰ جي ڀلارن نالن اسماءُ الحسنيٰ جي عظمت جي باري ۾ هن ريت پتو پوي ٿو:
وَلِلِّھ الاَسْمَآءُ الْحُسْنیٰ فَادْعُوْھ بِھَا (21)
ترجمو: ۽ الله جا نالا چڱا آهن انهن نالن سان کيس سڏيو.
جڏهن ته الله پاڪ جي ڀلارن نالن جي فضيلت جي باري ۾ حضور ﷺ جن جو بخاري شريف ۾ ارشاد مبارڪ آهي:
الله تعاليٰ جي اسماءُالحسنيٰ يعني (نوانوي نالن جن جي ذريعي اسان کي دعا ڪرڻ جو حڪم ڏنل آهي) جيڪو به شخص انهن نالن کي چڱيءَ طرح ياد ڪندو اهو جنت ۾ داخل ٿيندو.
شاهه لطيف قرآني حڪم ۽ حديث رسول مقبول ﷺ جي ترجماني ڪندي اَسماءُ الحسنيٰ کي سُرڪلياڻ ۾ جنهن انداز ۾ بيان فرمايو آهي ان جا قرآني حوالا هن ريت آهن:
اَوّل الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي،(22)

ھُوْالْاَوُلَ وَالْاٰخِرُ وَالْظَّاھِرُ وَالْبَاطِنُ وَھُوَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلَیْمٌ (23)
ترجمو: اهو (سڀ کان) پهريون ۽ (سڀ کان) پويون ۽ پڌرو ۽ ڳجهو آهي ۽ اهو سڀ ڪنهن شيءِ کي ڄاڻندڙ آهي.
الله رب ڪريم جو ذاتي نالو آهي. جنهن لاءِ قُلْ ھُوَاللھُ اَحَدُ چئو ته الله اڪيلو آهي جو اعلان فرمايل آهي.
عَلِيم مان مراد ڄاڻندڙ آهي، هيءُ رب ڪريم جو صفاتي نالو آهي، جنهن جي قرآني وضاحت هن ريت آهي:
وَاتَقُّوْا اللھَ وَاعْلَمُوْا اَنَّ اللھَ بِکُلِّ شِیءٍ عَلِیْمٌ
ترجمو: ۽ الله کان ڊڄو ۽ ڄاڻو ته الله سڀ ڪنهن شيءِ کي ڄاڻندڙ آهي.
اَعليٰ مان مراد مٿاهون ۽ وڏي شان وارو آهي ان خدائي صفت جو اعلان قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
فَتَعٰلَی اللھُ الْمَلِکُ الْحَقُ (24)
ترجمو: پوءِ الله سچو بادشاهه مٿاهون آهي.
عالم جي ڌڻيءَ مان مراد هن ڪائنات ۽ تمام جهانن جو مالڪ ۽ خالق آهي جنهن جي وضاحت اسان کي اَلْحَمْدُ للھِ رَبِّ الْعَالَمِیْنَ (25) ”سڀ ساراهه خاص جهانن جي پالڻهار کي جڳائي“ مان ملي ٿي.
قادر پنهنجي قدرت سين قائم آهه قديم، مان مراد قدرت وارو آهي جنهن جي قدرت جو ذڪر قرآن ۾ هن ريت ملي ٿو:
وَھُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ قَدِیْرُ (26)
ترجمو: ۽ اهو (الله) سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.
قادر جي قدرت بعد شاهه سائينءَ قائم آه قديم جو اعلان فرمائي ذات باري تعاليٰ جي هميشه قائم ۽ دائم رهڻ جو اعلان فرمايو آهي. اهو ساڳيو فڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت بيان فرمايو ويو آهي:
اَللھُ لَآ اِلٰھَ اَلاَّ ھُوَالْحَیُّ الْقَیُوْمُ (27)
ترجمو: الله (اهو آهي جو) ان کان سواءِ ڪوئي عبادت جي لائق نه آهي (جو سدائين) جيئرو (جڳ جي) بيهڪ ڏيڻ وارو (قائم) آهي.
جڏهن ته ھُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ ”يعني اهوئي سڀ کان پهريون ۽ سڀ کان آخري آهي“ جو قرآني اعلان رب ڪريم جي ذات جي قديم هجڻ جو دليل آهي.
وَالي وَاحد، وَحده، رَازِق رَبُ رَحِيم

واليءَ مان شاهه سائينءَ جي مراد هن پوري ڪائنات جو مالڪ ۽ خالق آهي جنهن جي وضاحت قرآن ڪريم ۾ هن ريت فرمايل آهي:
تَبٰرَکَ الَّذِیْ بِیَدِھِ الْمُلْکَ (28)
ترجمو: اهو الله وڏيءَ برڪت وارو آهي جنهن جي هٿ ۾ (ساري ملڪ جي) (جهان) جي بادشاهي آهي.
واحد ۽ وحده مان مراد اڪيلو يڪتا ۽ لاشريڪ آهي، الله رب العزت جي توحيد واريءَ ان صفت سان سڄو قرآن شريف ڀريل آهي:
وَاِلٰھُکُمْ اِلٰھٌ وَّاحِدٌ (29)
ترجمو: ۽ اوهان جو خدا اڪيلو خدا آهي.
رازق مان مراد رزق عطا ڪندڙ ذات آهي ۽ اها ذات به رب ذوالجلال جي ئي آهي:
وَمَا مِنْ دَآبَۃٍ فِیْ الْاَرْضِ اِلّاَ عَلَی اللھِ رِزْقُھَا (30)
ترجمو: ۽ ڪو چرندڙ زمين ۾ آهي ئي نه پر سندس روزي الله تي آهي.
رب مان مراد پالڻهار آهي ۽ لطيفي فڪر موجب الله رب العالمين آهي:
فَا للھِ الْحَمْدُ رَبِّ الْسَّمٰواتِ وَ رَبِّ الۡاَرۡضِ رَبِّ الْعَالَمِیْنَ (31)
ترجمو: پوءِ سڀ ساراهه خاص الله کي جُڳائي جو آسمانن جو پالڻهار ۽ زمين جو پالڻهار ۽ جهانن جو پالڻهار آهي.
رَحِيم مان مراد اهڙو مهربان آهي جنهن جي رحم ۽ ڪرم جي ڪا حد نه هجي ۽ اهڙو مهربان جيڪو مهربانين ڪرڻ ۾ ڪو حساب يا ليکو نه ڪري، بنا حساب و ڪتاب جي هر ڪنهن سان ڀلاين جا ڀال ڪندو رهي. شاهه سائينءَ جي بيان ڪيل رب رحيم جو ذڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
اِنَّ اللھ بِالنَّاسِ لَرَوءُفٌ رَّحِیْمِ (الحج۔65)
ترجمو: بيشڪل الله تبارڪ وتعاليٰ ماڻهن تي بخشڻهار مهربان آهي.
سو ساراهه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم.
شاهه سائين انسان ذات کي سچي ڌڻيءَ جي ساراهه تعريف حمد ڪرڻ جي صلاح ڏيندي هيٺين قرآني حڪم جي ترجمانيءَ جو حق ادا ڪندي نظر اچي ٿو:
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرُھْ (32)
ترجمو: تڏهن (تون) پنهنجي پالڻهار جي ساراهه سان گڏ پاڪائي بيان ڪر ۽ کائنس بخشش گُهر.
ساڳي وقت قرآن ڪريم ۾ اسان کي سچي ڌڻيءَ جي ساراهه جي باري ۾ ڪافي هنڌن تي تاڪيد ملي ٿو، ليڪن سورت بني اسرائيل ۾ ته الله رب العزت کي پاڪ ۽ ڀلارن نالن سان سڏڻ ۽ پڪارڻ جو حڪم ملي ٿو ۽ سرڪلياڻ جي ابتدا وارو الله تبارڪ وتعاليٰ جي پاڪ نالن سان حمديه ڪلام هن مبارڪ آيت جو تفسير نظر اچي ٿو:
قُلِ ادْعُوْا اللھَ اَوِادْعُوْا الرَّحْمٰنَ اَیَاماً تَدْعُوْا فَلَھُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنیٰ (33)
ترجمو: (اي پيغمبر) چئو ته (الله کي) الله (جي نالي سان) سڏيو يا رحمان (جي نالي سان) سڏيو جنهن نالي سان سڏيو انهيءَ جا (سڀ) نالا چڱا آهن.
حڪيم، مان مراد حڪمت ۽ دانائيءَ وارو آهي شاهه سائينءَ الله تبارڪ وتعاليٰ جي ان ڀلاري نالي جي حڪمتن کي مدِنظر رکندي ”چئي حمد حڪيم“ جو جيڪو اعلان فرمايو آهي اهو هن ڀلاريءَ آيت جي ترجمانيءَ جو حق ادا ڪندي نظر اچي ٿو:
وَلَھُ الْکِبْرِیَآءُ فِی السَّمٰواتِ وَالْاَرْضِ وَھُوَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ (34)
ترجمو: ۽ آسمانن ۽ زمينن ۾ سنديس وڏائي آهي ۽ اهو غالب حِڪمت وارو آهي.
ڪري پاڻ ڪريم، جوڙئون جوڙجهان جي

ڪريم، مان مراد سڳورو ۽ ڪرم ڪندڙ آهي. شاهه سائين انسان کي سڳوري پالڻهار کان پاسيري ٿيڻ تي ياد دهاني ٿو ڪرائي ته هن ڪائنات ۾ جيڪي ڪجهه ٿئي ٿو اهو رب ڪريم پاران ئي ٿئي ٿو. ان ڪري انسان کي ان سڳوري رب کي وسارڻ نه گهرجي جنهن جو تاڪيد اسان کي قرآن ڪريم مان پڻ ملي ٿو:
یٰاْیُّھَاالْاِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیْم (35)
ترجمو: اي انسان توکي تنهنجي (انهيءَ) سڳوري پالڻهار کان ڪهڙيءَ شيءِ ٺڳيو ؟ (آهي)
جوڙئون جوڙجهان جي واري لطيفيءَ اعلان مان هن جهان جي جوڙڻ جي نسبت به ڪري پاڻ ڪريم ڏانهن منسوب ٿيل آهي، جيڪو هن ڪائنات، زمين آسمان، انسان ۽ هرجهان جو جوڙيندڙ، خالق ۽ مالڪ آهي. شاهه سائينءَ رحمت الله عليه جو ”ڪري پاڻ ڪريم جوڙئون جوڙجهان جي“ وارو اعلان قرآن ڪريم جي هن ڀلاريءَ آيت جو تفسير نظر اچي ٿو، جنهن ۾ انسان ۽ جهانن جي جوڙڻ جي وضاحت ڪيل آهي:
اَللھُ الَّذِیْ جَعَلَ لَکُمْ الْاَرْضَ قَرَارًا وَالْسَّمَآءَ بِنَاءً وَصَوَرَکُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَرَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیبٰتِ ذَالِکُمُاللھَ رَبَّکُمْ فَتَبٰرَکَ اللھُ رَبُّ الْعَالَمِیْنَ (36)
ترجمو: الله اهو آهي جنهن اوهان لاءِ زمين کي آرام جو هنڌ ۽ آسمان کي ڇت بڻايو ۽ اوهان جي شڪل ٺاهيائين پوءِ اوهان جون شڪليون تمام چڱيون بڻايائين ۽ اوهان کي سٺين شين مان روزي ڏنائين، اهو الله اوهان جو پالڻهار آهي، پوءِ جهانن جو پالڻهار وڏيءَ برڪت وارو آهي.
شاهه لطيف توحيد جي عقيدي جو علمبردار آهي، سندس نوراني نظر هرهنڌ الله تعاليٰ جي وحدانيت جو جلوو پسي ٿي ۽ سندس تن ۽ من ۾ سدا سپرينءَ جي تنوار نظر اچي ٿي:
تون چئه الله هيڪڙو، وائي ٻي وسار“
تَن ۾ تَند تَوار، سدا سپرين جي (37)

جڏهن ته قرآن ڪريم مان به اسان کي الله رب العزت کي هڪ مڃي ٻي وائي وسارڻ جو حڪم هن ريت ملي ٿو:
وَلاَ تَدْعُ مَعَ اللھِ اِلٰھاً اٰخَرَ لاَاِلٰھَ اِلَّا ھُوَ (38)
ترجمو: ۽ الله سان گڏ ٻئي ڪنهن کي معبود سمجهي نه سڏ ان کان سواءِ ڪو عبادت جو لائق نه آهي.
شاهه سائينءَ کي هر هنڌ هر طرف الله رب العزت جي ذات بابرڪات نظر اچي ٿي ان ڪري سندس شان بيان ڪندي فرمائي ٿو:
سوهيءُ سوهُو، سو اَجَلُ سو الله
سو پرين، سو پساهه، سو ويري، سو واهرو . (39)

جڏهن ته قرآن ڪريم ۾ اسان کي توحيد سان گڏ دنيا ۽ آخرت ۾ هرهنڌ سندس بادشاهي ۽ هر انسان جو ڏانهس موٽڻ هن ريت معلوم ٿئي ٿو:
وَھُوَ اللھ لآاِلٰھَ اِلَّا ھُوَ لَھُ الْحَمْدُ فِی الْاُوْلٰی وَالْاٰخِرَۃِ وَلَھُ الْحُکُمُ وَاِلِیْھِ تُرْجَعُوْنَ (40)
ترجمو: ۽ اهو الله آهي ان کان سواءِ ڪو عبادت جي لائق نه آهي دنيا ۾ آخرت ۾ سندس ساراهه آهي ۽ سندس ئي حڪومت آهي ۽ ڏانهس اوهان کي موٽائبو.
ڀٽائي ، رب العزت جي توحيد ۾ ايترو ته يقين رکندڙ هو جو وڏي واڪي اعلان فرمايائين ته اي انسان پنهنجي اندر کي اجاري صرف الله جي وحدانيت جو اکر الف پڙهه، تون ڪاميابي ماڻي سگهين ٿو:
اَکر پڙه اَلف جو، ٻيا ورق سڀ وسار،
اندر کي اجار، پنا پڙهندين ڪيترا (41)

ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اها شاهدي ملي ٿي ته هڪ الله کان سواءِ ڪوبه عبادت جي لائق نه آهي:
شَھِدَاللھُ اَنَّھٗ لَآاِلٰھَ اِلَّا ھُوَ (42)
ترجمو: الله هيءَ گواهي ڏني آهي ته الله کان سواءِ ڪوئي عبادت جي لائق نه آهي.
شاهه سائينءَ الله ذوالجلال جي بادشاهي سلامتي ۽ نگهبانيءَ جو نعرو هن ريت بلند ڪيو آهي:
پاڻهين جَل جَلالھ، پاڻهين جان جمال،
پاڻهين صورت پرينءَ جي، پاڻهين حسن ڪمال،
پاڻهين پير مريد ٿئي، پاڻهين پاڻ خيال،
سڀ سڀوئي حال، منجهان ئي معلوم ٿيي. (43)

قرآن ڪريم مان به اسان کي الله تبارڪ وتعاليٰ جي بادشاهي ۽ شان جو به پتو پوي ٿو ته ڳجهه ۽ ظاهر جي ڄاڻ به ملي ٿي، جنهن لاءِ شاهه سائينءَ سڀوئي حال منجهان ئي معلوم ٿيڻ جو اشارو ڪيو آهي.
ھُوَاللھُ الَّذِیْ لاَاِلٰھَ اِلَّا ھُوَ عٰلِمُ الْغَیْبِ وَالْشَّھَادَۃ ھُوَالْرَّحْمٰنُ الرَّحِیْمُ ھُوَاللھُ الَّذِیْ لاَاِلٰھَ اِلَّا ھُوَ اَلْمَلِکُ الْقُدُوْسُ السَّلٰمُ الْمُوءمِنُ الْمُھَیْمِنُ الْعَزِیْزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحٰنَ اللھِ عَمَّا یُشْرِکُوْنَ (44)
ترجمو: الله اهو آهي جنهن کان سواءِ (ٻيو)ڪو عبادت جي لائق ڪونهي. (جو) ڳجهه ۽ ظاهر ڄاڻندڙ آهي. اهو ٻاجهارو مهربان آهي، الله اهو آهي جنهن کان سواءِ ٻيو ڪو عبادت جي لائق نه آهي. جو بادشاهه تمام پاڪ ذات، سلامت، امن ڏيڻ وارو، نگهبان، غالب، زبردست، وڏائيءَ جو سائين آهي. انهن جي شريڪ مقرر ڪرڻ کان پاڪ آهي.
شاهه سائين الله تعاليٰ جي حمد، ساراه، توحيد جو ايترو ته قائل هو جو سندس رسالو رب ڪريم جي وحدانيت جي ذڪر ۽ فڪر سان ٽمٽار آهي. سندس ڪلام ۾ جابجا توحيد باري تعاليٰ جا ثبوت ملن ٿا. سُر ڪاموڏ ۾ توحيد جي تمثيل کي قرآن ڪريم جي توحيدي سورت اخلاص (جنهن ۾ ذات باري تعاليٰ جي باري ۾ وضاحت فرمايل آهي) جي آيت جو حوالو ڏيندي ارشاد فرمايو آهي:
نه ڪنهن ڄائو ڄام کي، نڪو ڄام وياءُ،
ننڍي وڏي گندري ،سڀن آهه سياءُ،
”لَم يَلِد وَلَمَ يُولَد“ اي نجا نياءُ،(45)
ڪبر ڪبرياءُ، تخت تماچيءَ ڄام جو .(45)

لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُوْلَدُ، جو ترجمو نڪي ڄڻيائين ۽ نڪي ڄڻيو ويو آهي جيڪو شاهه سائين نه ڪنهن ڄائو ڄام کي نڪو ڄام وياءَ جي صوت ۾ اڳ ۾ ئي ڏيئي چڪو آهي.
شاهه لطيف الله تعاليٰ جي توحيد ۽ يڪتائيءَ جو ايترو ته قائل آهي جو کيس هن ڪائنات ۾ اهڙي ڪا شيءِ مثال يا همسر نظر نٿو اچي جهڙو سندس اڪيلو وحده لاشريڪ رب آهي:
چُرَن چُڻڪن چِت ۾، هنئڙي نِت هرن،
لَیْسَ کَمِثِلُھٗ شییءٌ ، پسڻ اي پرين،
پکا پنهوارن، نيئي اَڏيا نانهن ۾ (47)

مان مراد آهي ته ڪابه شيءِ الله پاڪ جهڙي يا ان جي برابر نه آهي، اهڙو اعلان خداوند پاران اسان کي سورت الاخلاص ۾ پڻ ملي ٿو:
وَ لَمْ یَكُنۡ لَّہٗ كُفُوًا اَحَدٌ ٪﴿۴﴾(48)
ترجمو: ۽ سندس برابر ڪوبه ڪونهي.
شاهه صاحب هن ڪائنات ۾ الله تعاليٰ جي وحدت مان جدا جدا شين نظارن، رنگن ۽ جنسارن جي ڪثرت جو مشاهدو ماڻي ٿو ۽ کيس هر هنڌ حق حقيقي جو هلاچو هل نظر اچي ٿو:
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻيءَ مَ ڀَل،
هُو هَلا چو هُل، بِالله سندو سڄڻين. (49)

ساڳي وقت هن جهان واري ڪارخاني زمين ۽ آسمان ۾ جيڪي ڪجهه آهي اهو سڀ ڪجهه خداوند ذوالجلال جو آهي ۽ ان جو ڪارساز به اهوئي رب العالمين آهي:
وَلِلہِ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَمَا فِی الۡاَرْضِ ؕ وَکَفٰی بِاللہِ وَکِیۡلًا ﴿۱۳۲﴾ (50)
ترجمو: جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي سو ان جو آهي ۽ الله سنڀاليندڙ بس (ڪافي) آهي.

[b]شرڪ جي نفي
[/b] شاهه لطيف پنهنجي ڪلام ۾ توحيد جي وضاحت بعد توحيد جي ضد يعني شرڪ جي نفيءَ جو نعرو به بلند ڪيو آهي. جيئن ته شاهه سائين پنهنجن بيتن کي آيتون سڏي ٿو ان ڪري سندن پيغام قرآن مجيد جي انقلابي فڪر هيٺ آهي ۽ اها به مڃيل حقيقت آهي ته جيڪڏهن مڙني آسماني ڪتابن کي غور سان پڙهبو ته اهي سڀ الله تعاليٰ جي توحيد جي اقرار ۽ شرڪ جي انڪار جا ترجمان نظر ايندا ۽ اهوئي سبب آهي جو ڀلارو ڀٽ ڌڻي الله رب العزت جي توحيد هيڪڙائيءَ کي حق چئي ٿو ۽ ٻيائيءَ کي ٻک وجهندڙن کي گمراهه قرار ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
وَحدَه لاَ شَرِيڪ لَھ، هيءُ هيڪڙائي حَقُ،
ٻِيائي کي ٻَک، جِن وِڌو سِي ورسيا. (51)

قرآن ڪريم مان به اسان کي (وحده لاشريڪ لھ) جو جيڪو حڪم ملي ٿو ان ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته الله سان ڪنهن کي به شريڪ ڪرڻو نه آهي ۽ صرف الله جي ئي عبادت ۽ بندگي ڪرڻي آهي جو ان ”هيڪڙائيءَ ۾ حق“ وارو دين سمايل آهي:
اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوۡۤا اِلَّا اِیَّاہُ ؕ ذٰلِکَ الدِّیۡنُ الْقَیِّمُ وَلٰکِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُوۡنَ ﴿۴۰﴾ (52)
ترجمو: حڪم ڪيائين ته خاص ان الله کان سواءِ ڪنهن جي عبادت نه ڪريو، اهو دين قائم آهي پر گهڻا ماڻهو نه ڄاڻندا آهن.
ٻيائيءَ کي ٻک جن وڌو ورسيا مان مراد آهي ته جن شرڪ ڪيو، اهي حق واري رستي کان گمراهه ٿيا، هي لطيفي فڪر جنهن ۾ شرڪ جي نفيءَ جو راز سمايل آهي اهو هن قرآني آيت جو تفسير نظر اچي ٿو:
اِنَّ اللہَ لَا یَغْفِرُ اَنۡ یُّشْرَکَ بِہٖ وَیَغْفِرُ مَا دُوۡنَ ذٰلِکَ لِمَنۡ یَّشَآءُ ؕ وَمَنۡ یُّشْرِكْ بِاللہِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلٰلًۢا بَعِیۡدًا ﴿۱۱۶﴾ (53)
ترجمو: بيشڪ الله هيءُ (ڏوهه) نه بخشيندو (جو ڪنهن کي) ساڻس شريڪ ڪيو وڃي ۽ ان کان سواءِ (ٻيو گناهه) جنهن لاءِ گهرندو تنهن کي بخشيندو ۽ جيڪو الله سان ڪنهن کي شريڪ بڻائيندو سو بيشڪ وڏيءَ ڀل ۾ ڀليو.
هن آيت ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ شرڪ ڪندڙ کي وڏيءَ ڀل ۾ ڀلجي ويندڙ ۽ شرڪ جي گناهه کي نه بخشڻ جو جيڪو اعلان فرمايو آهي اسان کي شاهه سائين ٻيائي کي ٻک جن وڌو سي ورسيا جي صورت ۾ بيان فرمائي شرڪ جي نفي واري قرآني فڪر جي ترجمانيءَ جو حق ادا فرمايو آهي.
شاهه صاحب انسان کي ٻيائي کي ٻن وجهڻ سان ئي محبوب حقيقي تائين پهچڻ جو پتو ٻڌائي ٿو ۽ ان سان گڏ اهو سبق به ڏئي ٿو ته انسان کي انانيت (آپو) ۽ پاڻپڻي واري غرور کان پري ٿي شرڪ کان بچڻ گهرجي:
آئون اوريان جهل تون، ڇڏيم پاڻ پچار،
شرڪ ساڻ ستار، گهڻا گهاريم ڏينهڙا،

ٻَن ٻِيائي سُپرين، پاڻاڻ اٿي پل،
آئون اوري جهل، ته توکي رسي تو ڌڻي. (54)

قرآن ڪريم مان به اسان کي شرڪ يعني ٻيائي کي ٻن وجهڻ جو سبق ملي ٿو ڇو ته قرآني تعليمات موجب الله تعاليٰ جي ذات يا صفات ۾ ڪنهن کي به شريڪ ڪرڻ سڀ کان وڏو ظلم آهي:
وَمَنۡ یُّشْرِكْ بِاللہِ فَقَدِ افْتَرٰۤی اِثْمًا عَظِیۡمًا ﴿۴۸﴾ (55)
ترجمو: ۽ جيڪو الله سان ڪنهن کي به شريڪ بڻائيندو تنهن بيشڪ وڏي گناهه جو بهتان ٻڌو.
شاهه لطيف جي ڪلام جو ابتدائي نصب العين خدا شناسي ۽ خدا پرستي آهي ۽ ان کان پوءِ خدائي فرمان مطابق ان ۾ دنيا ۽ آخرت جي ڪاميابي ۽ ڀلائيءَ جو راز سمايل آهي. پاڻ شرڪ جي عقيدي جي نفي جو سبق ڏيندي مشرڪن جي هڪ گروهه جي نشاندهي فرمائي اٿن، جن جو عقيدو هو ته خدا ٽي آهن، پر ڀٽائي  اهڙن بدعقيدن رکندڙ کي ”هَلج پاسي هيڪ“ هڪ طرفو ٿي هڪ الله ڏانهن هلڻ جي صلاح ڏيندي فرمائي ٿو ته:
ٻيون ڏيئي ٻَن کي، هلج پاسي هيڪ،
ورنهه سهي ويڪ، تون ٽريڏي ٽريڏايون ڪرين. (56)

ٽريڏي ٽريڏايون ڪرين، مان مراد هر ڀيري، هر وقت، هڪ جي بدران ٽي شيون ڏسڻ آهي. اڳتي هلي سر آسا ۾ شاهه سائين وڌيڪ وضاحت سان ارشاد فرمايو آهي ته اي ٽن خدائن جو عقيدو رکندڙ ٽيڏا ”هُو تان آهي هيڪڙو“ يعني رب ڪريم ته اڪيلو ۽ لاشريڪ آهي:
سڃ وسندي تن کي جوش جلايا جي،
طالب جي تحقيق جا، نيھ تني وٽ ني،
ٽيڏي پسي ٽي، هو تان آهي هيڪڙو. (57)

ساڳي وقت قرآن ڪريم جي مطالعي مان به ٽن خدائن جو اعتقاد رکندڙ طبقي جو پتو پوي ٿو جن کي بارگاهه الاهي مان ان باطل عقيدي کي ڇڏي اڪيلي خدا جي بندگيءَ جو حڪم ڏنو ويو آهي. ڀلاري ڀٽائيءَ به سُر ڪوهياري ۽ سُر آسا ۾ ٽريڏي جي ٽريڏاين ۽ هلج پاسي هيڪ جو جيڪو هوڪو ڏنو آهي اهو هيٺين آيت مبارڪ جي تشريح جو درجو رکي ٿو:
وَلَا تَقُوۡلُوۡا ثَلٰثَۃٌ ؕ اِنۡتَہُوۡا خَیۡرًا لَّكُمْ ؕ اِنَّمَا اللہُ اِلٰہٌ وَّاحِدٌ ؕ(58)
ترجمو: ۽ (اوهين) ٽي (خدا) نه چئو اهڙي چوڻ کان پاڻ کي جهليو اهو اوهان لاءِ ڀلو آهي هڪ الله کان سواءِ ڪوبه عبادت جي لائق نه آهي.
شاهه صاحب سنڌ واسين جي رهبريءَ جو حق ادا ڪندي کين محبوب حقيقي جي مشاهدي ماڻڻ لاءِ غير کي غرق ڪرڻ يعني هڪ الله کانسواءِ غيرالله ڏانهن ڌيان نه ڌرڻ جو سبق ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
هاري رکج حق، سانڀاران ساهڙ جو،
خواب خيال ۽ خطرا، تني ڏيج ترڪ،
ڪرين غير غرق، ته مشاهدو ماڻيين. (59)

ساڳي وقت قرآن ڪريم ۾ ساڳي عنوان تي آيت مبارڪ موجود آهي، جنهن ۾ انسان کي محبوب (رب ڪريم) جي مشاهدي ماڻڻ لاءِ جن عملن کي اختيار ڪرڻ جو حڪم ملي ٿو انهن ۾ شرڪ جي نفي يعني غير کي غرق ڪرڻ جو عمل به شامل آهي:
فَمَنۡ کَانَ یَرْجُوۡ لِقَآءَ رَبِّہٖ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَّ لَا یُشْرِكْ بِعِبَادَۃِ رَبِّہٖۤ اَحَدًا ﴿۱۱۰﴾٪ (60)
ترجمو: پوءِ جيڪو پنهنجي پالڻهار جي ملڻ جي اميد رکي تنهن کي جڳائي ته چڱا ڪم ڪري ۽ پنهنجي پالڻهار جي عبادت ۾ ڪنهن هڪڙي کي به شريڪ نه ڪري.
شاهه سائينءَ جو مٿيون بيت هن آيت جي تفسير جو درجو رکي ٿو.
شاهه سائينءَ رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي جملي جمال ۽ مشاهدي ماڻڻ لاءِ انسان کي شرڪ جي نفي ڪرڻ جي صلاح ڏيندي فرمائن ٿا:
توکي رسي تو ڌڻي، جُملوئي جمال،
ڪونهي ٻئو خيال، شارڪ شڪ وڃائيين. (61)

ساڳيوئي مفهوم اسان کي قرآن ڪريم ۾ به ملي ٿو جنهن ۾ رب ذوالجلال جي ذات بابرڪات کي شرڪ جي شڪ کان پاڪ ۽ سندس جلوي ۽ جمال کي مٿاهون، وڏي شان ۽ مقام وارو قرار ڏنو ويو آهي:
سُبْحٰنَہٗ وَ تَعٰلٰی عَمَّا یُشْرِكُوۡنَ ﴿۱۸﴾ (62)
ترجمو: اهو پاڪ آهي ۽ جنهن شيءِ کي ساڻس شريڪ ڪندا آهيون تنهن کان اهو مٿاهون آهي.
شاهه لطيف  شارڪ، شرڪ ڪندڙ کي اکين کان انڌو قرار ڏئي ٿو ۽ انسان کي اندر يعني دل وارين روحاني اکين سان هر شيءِ کي صحيح ڏسڻ جي صلاح ڏيندي فرمائي ٿو:
ڏسڻ ڏسين جي، ته هَمه کي حق چئين،
شارڪ شڪ مَ ني، انڌا انهين ڳالهه ۾. (63)

اسلامي تعليم جي روشنيءَ مان به اسان کي خبر پوي ٿي ته الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات برحق آهي ۽ گمراهه يعني شرڪ ڪندڙ اکين کان انڌا الله کان سواءِ ٻين کي سڏيندا آهن، حالانڪ الله تعاليٰ وڏي شان وارو آهي:
ذٰلِکَ بِاَنَّ اللہَ ہُوَ الْحَقُّ وَ اَنَّ مَا یَدْعُوۡنَ مِنۡ دُوۡنِہٖ ہُوَ الْبَاطِلُ وَ اَنَّ اللہَ ہُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیۡرُ ﴿۶۲﴾ (64)
ترجمو: اها (مدد) هن ڪري آهي ته الله پاڻ برحق آهي ۽ الله کان سواءِ جنهن کي سڏيندا آهن سو ڪوڙو آهي ۽ (هن ڪري) ته الله ئي مٿاهون وڏو آهي.
ڀٽائي ، الله رب العزت جي وحدانيت جو علمبردار آهي ۽ شرڪ ڪندڙ شارڪ جي نفي ڪندي الله وحده لاشريڪ جي بارگاهه ۾ هنجهون هارڻ، ڳوڙها ڳاڙڻ جي صلاح ڏيندي فرمائي ٿو:
آئون سين اُن پار، ڪڏهن تان ڪونه پِئو،
اِنَ الله وِترُ يُحِبُ الوِتُر، نيئي ٻيائي ٻار،
هيڪڙائيءَ وٽ هار، هنجون جي هُئڻ جون. (65)

اِنَ الله وتر، مان مراد تحقيق الله هڪ آهي يحب الوتر مان مراد آهي ته الله تعاليٰ هيڪڙائيءَ کي پسند ڪندو آهي.
قرآن ڪريم مان به اسان کي الله جي هيڪڙائيءَ واري حق، خاص اڪيلي الله جي عبادت ۽ ان کان ڊڄڻ يعني ان در هنجهون هارڻ جو سبق ملي ٿو:
وَقَالَ اللہُ لَا تَتَّخِذُوۡۤا اِلٰـہَیۡنِ اثْنَیۡنِ ۚ اِنَّمَا ہُوَ اِلٰہٌ وَّاحِدٌ ۚ فَاِیَّایَ فَارْہَبُوۡنِ ﴿۵۱﴾ (66)
ترجمو: ۽ الله فرمايو آهي ته ٻه خدا ڪري نه وٺو ان هڪ الله کان سواءِ ٻيو ڪو عبادت جو لائق نه آهي، تنهن ڪري اوهين خاص مون کان ڊڄندا رهو.
شاهه سائين سُر رامڪلي ۾ الله تعاليٰ جي توحيد ۽ ايڪائي واري عنوان کي سُر ڪلياڻ واري انداز ۾ هن ريت بيان فرمايو آهي:
هيڪائي هڪ ٿئا، ٻجهن تان نه ٻيائي،
اِنَّاللھ وِترَیُحِبُّ الْوِتُرَ، اُني لاءِ آئي. (67)

جيڪي هيڪائيءَ سان هيڪ ٿيا يعني الله جي توحيد جو اقرار ڪري ٻيائي (شرڪ) کان پاسيرا ٿيا انهن کي الله جي محبت ۽ قرب نصيب ٿيندو ۽ اهڙن ٻانهن کي ئي ”یُحِبُّ الْوِترَ“ جو اعلان فرمايل آهي. پوءِ جنهن کي هيڪڙائي حق جي اقرار ۽ شرڪ يعني ٻيائي جي انڪار جي توفيق ملي ته ان لاءِ قرآن ۾ دنيا ۽ آخرت ۾ يحب الوتر الله جي دوستي ۽ محبت جو اعلان هن ريت فرمايل آهي:
نَحْنُ اَوْلِیٰٓـؤُكُمْ فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا وَ فِی الْاٰخِرَۃِ ۚ وَ لَكُمْ فِیۡہَا مَا تَشْتَہِیۡۤ اَنۡفُسُكُمْ وَ لَكُمْ
فِیۡہَا مَا تَدَّعُوۡنَ ﴿ؕ۳۱﴾ (68)
ترجمو: اسين دنيا جي حياتي ۾ به اوهان جا دوست هئاسون ۽ آخرت ۾ به اوهان جا دوست آهيون ۽ جيڪي اوهان جو جيءُ خواهش ڪندو سو اوهان لاءِ منجهس آهي ۽ جيڪي اوهان گهرندءُ سو (پڻ) اوهان لاءِ منجهس آهي.
سائين هڪ هاديءَ کان سواءِ ٻئي ڪنهن ڏانهن ڏسڻ پسڻ يعني شرڪ ڪرڻ جو سخت مخالف آهي ۽ اَحد يعني الله تعاليٰ جي هيڪڙائي واري راز ۽ اسرار کي پوري وقت سان اختيار ڪرڻ جو اشارو هن ريت فرمائي ٿو:
اَحَد جي اسرار کي جنبي ڏٺو جن،
سي موٽي ڪين پَسن، ڌاران هاديءَ هيڪڙي. (69)

اَحد جي اسرار کي مڃيندڙن لاءِ اَحد (الله) جي شان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت فرمايو ويو آهي.
فَتَعٰلَی اللہُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ۚ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ ۚ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیۡمِ ﴿۱۱۶﴾ (70)
ترجمو: پوءِ الله سچو بادشاهه تمام مٿاهون آهي ان کان سواءِ ڪو عبادت جي لائق نه آهي اهو سڳوري عرش جو پالڻهار آهي.
ڀٽائي حق جي حقيقت لاءِ شرڪ ۽ شڪ ختم ڪرڻ جو قائل آهي:
آڏو اثبات کي، سو شرڪ لاهي شڪ،
هئي جنھ ۾ حق، تنھ نفيءَ جهڙو ناه ڪين. (71)

حق جي حقيقت ماڻڻ ۽ شرڪ ۽ شڪ لاهڻ لاءِ اسان کي قرآن ڪريم مان به اها وضاحت ملي ٿي ته الله تعاليٰ جي ذات کان سواءِ ٻيو ڪو معبود يا مسجود نه آهي ۽ منڪر يعني الله رب العزت جي توحيد جو انڪار ڪندڙ جيڪو شرڪ ڪندا آهن ذات باري ان کان تمام گهڻو اعليٰ ۽ (ارفع) بلند درجي تي فائز آهي:
ءَاِلٰہٌ مَّعَ اللہِ ؕ تَعٰلَی اللہُ عَمَّا یُشْرِكُوۡنَ ﴿ؕ۶۳﴾ (72)
ترجمو: الله کان سواءِ ڪو ٻيو معبود آهي ڇا؟
ڪافر جيڪي شريڪ مقرر ڪندا آهن، تن کان الله تعاليٰ تمام مٿاهون آهي.
الله تعاليٰ تي ايمان
اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ؓ شريعت جو پورو پابند ۽ اسلامي نظرين۽ عقيدن جو وڏو شارح ٿي گذريو آهي. سندس ڪلام جي هر بيت ۾ توحيد، رسالت، روحانيت ۽ انسان ذات جي فلاح ۽ ڪاميابيءَ جو راز سمايل آهي. جيئن ته دين جو تعلق عقائد ۽ ارڪانِ اسلام سان آهي، ان ڪري شاهه سائين دين جي بنيادي عقيدي يعني الله تعاليٰ جي ذات بابرڪت تي ايمان ۽ ان بعد رسالت ۽ ٻين تمام اسلامي عقيدن ۽ ارڪانن جو نه رڳو پابند هو، بلڪه سندس ڪلام جو مقصد اهو ساڳيو هو جنهن لاءِ رب ذوالجلال تقريباً سوا لک مقرب پيغمبر ۽ رسول موڪليا. جن سڀ کان پهريان گمراهه انسانيت کي ”لَا اِلٰھَ اِلاَّ اللھُ“ جي ايماني ڪلمي جي دعوت ڏيئي سنئين واٽ تي آڻڻ جي ڪوشس ڪئي، ڇو ته ايمان جي لذت کان آشنا ٿيڻ لاءِ سڀ کان پهريان لا جي ضرب لڳائي اِلاّالله جو اقرار ڪرڻو پوندو تڏهن وڃي انسان ايمان وارو مومن ٿي سگهندو. ڀٽائي به سنڌ واسين کي الله رب العزت جي ذات بابرڪت تي ايمان آڻڻ سان گڏ ٻين اسلامي عقيدن کي اختيار ڪرڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
جي ڀانئين کاڙو کيڙيان ته اُٿي بُونب بڻاءِ،
قُلْ ھُوَالْرَّحَمٰن آمَنَّا بِہٖ (73) ساڄا سِڙهه سباءِ،
پنج پڳهه، ٽريهه اوليون، لاڄو سڀ لڳاءِ،
وَحده لا شريڪ لھ، کوها خوب کڻاءِ،
ته سامونڊري سندياءِ، سچي ساک اُبهي. (74)

شاهه سائين هتي سامونڊري ڪندڙن جي واٽ وٺندي قرآني آيت هوبهو نقل ڪئي آهي جنهن جي معنيٰ آهي ته: ”چئو ته اهوئي رحمان (الله) آهي جنهن تي اسان ايمان آندو.“
ڀٽائي هن دنيا واري سمنڊ ۾ هل چل لاءِ جي ڀانئين کارو کيڙيان.... اهڙي قسم جي سِڙهه سبائڻ جي صلاح ٿو ڏئي جن ۾ الله تعاليٰ تي ايمان جو رنگ چڙهيل هجي، جڏهن ته قرآن ڪريم ۾ مومن جي جيڪا تعريف بيان ڪيل آهي ان ۾ سڀ کان پهريان الله تعاليٰ ۽ ان بعد رسول ﷺ الله جي ذات گراميءَ تي ايمان آڻڻ واري کي مومن قرار ڏنو ويو آهي:
اِنَّمَا الْمُؤْمِنُوۡنَ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا بِاللہِ وَ رَسُوۡلِہٖ (75)
ترجمو: مؤمن رڳا اهي آهن جن الله ۽ سندس پيغمبر تي ايمان آندو آهي.
پنج پڳهه، ٽريهه اوليون، لاڄو سڀ لڳاءِ.

هن سٽ ۾ شاهه سائين سامونڊي مسافرن کي سمنڊ جي لهرن ۽ لوڏن کان بچڻ لاءِ جنهن ساز ۽ سامان کي ساڻ ڪرڻ لاءِ صلاح ڏني آهي، اهي به ايمان واري عقيدي سان تعلق رکن ٿا. پنج پڳهه، مان مراد پڳهه جا پنج رسا آهن، ليڪن، روحاني معنيٰ ۾ پنجن (5) وقتن واري نماز ڏانهن اشارو فرمايل آهي. اهڙي قسم جو ساڳيو حڪم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿو، جنهن ۾ مؤمن جي فلاح ۽ ڪاميابيءَ جو راز نماز ۾ ئي قرار ڏنو ويو آهي:
قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُوۡنَ ۙ﴿۱﴾ الَّذِیۡنَ ہُمْ فِیۡ صَلَاتِہِمْ خٰشِعُوۡنَ ۙ﴿۲﴾ (76)
ترجمو: بيشڪ اهي مؤمن ڇٽا جيڪي پنهنجيءَ نماز ۾ عاجزي ڪندڙ آهن.
شاهه جي ٽيهن اولين، مان مراد ٿوريون نه پر سڄيون ساريون ٽيهه اوليون يعني ٽيهه چپا آهي، ليڪن معنوي لحاظ سان ٽيهه روزا آهن، اهي ايمان ۽ اسلام جي بنيادي ارڪان ۾ شامل آهن، جن لاءِ قرآن ڪريم ۾ ارشاد رباني آهي:
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا كُتِبَ عَلَیۡكُمُ الصِّیَامُ کَمَا كُتِبَ عَلَی الَّذِیۡنَ مِنۡ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُوۡنَ ﴿۱۸۳﴾ۙ (77)
ترجمو: اي مؤمنو جيئن اوهان کان اڳين تي روزا فرض ڪيا ويا تيئن اوهان تي به روزا فرض ڪيا ويا ته جيئن متقي ٿيو.
وحده لاشريڪ لھ کوها خوب کڻاءِ.

هن سٽ ۾ شاهه سائين الله تعاليٰ جي وحدانيت جي عقيدي وارا کوها اُڀا ڪرڻ جي صلاح ڏني آهي، جن ذريعي سامونڊين جي ساک پت قائم رهي سگهي ٿي. اهو ساڳيو فڪر اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
وَ مَاۤ اُمِرُوۡۤا اِلَّا لِیَعْبُدُوۡۤا اِلٰـہًا وَّاحِدًا ۚ لَاۤ اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ ؕ سُبْحٰنَہٗ عَمَّا یُشْرِكُوۡنَ ﴿۳۱﴾ (78)
ترجمو: ۽ هڪ الله جي عبادت ڪرڻ کان سواءِ کين ٻيو حڪم نه ڪيو ويو آهي ان کان سواءِ ڪو عبادت جو لائق نه آهي جيڪي ساڻس شريڪ ڪندا آهن تنهن کان هو پاڪ آهي.
ايمان ان قرار جو نالو آهي جنهن ذريعي انسان پنهنجو عقيدو درست ڪري ”اِقرَار بِلِسَانِ وَتَصْدِیْقُ بِقَلۡبٌ“ يعني زبان سان اقرار ۽ دل سان ان حقيقت کي تسليم ڪري جنهن جو اظهار ڪلمه طيبه، پاڪ ڪلمي ذريعي ڪرايو ويندو آهي ۽ اهو ڪلمو ايمان جو پهريون ڏاڪو آهي، جنهن ۾ انسان الله تعاليٰ جي هيڪڙائي ۽ رسول الله ﷺ جي رسالت کي مڃڻ جو اقرار ڪندو آهي. اسلام ۾ ڪلمي طيب کي اولين اهميت حاصل آهي. هيءُ ڪلمو اسلام جو منشور آهي. هن مبارڪ ڪلمي جي اقرار سان انسان ڪفر جي برادريءَ مان نڪري اسلام جي برادريءَ ۾ داخل ٿي وڃي ٿو ۽ غلط ڪار انسان جون سڀ غلطيون ۽ خطائون ميسارجي وڃن ٿيون ۽ سندس نالو خدائي جماعت ”حِزْبُ اللھ“ ۾ داخل ٿي وڃي ٿو کيس قرآن ڪريم جي اها خوشخبري ٻڌائي وڃي ٿي ته:
فَاِنَّ حِزْبَ اللہِ ہُمُ الْغٰلِبُوۡنَ ﴿٪۵۶﴾ (79)
ترجمو: ڇو ته الله جي ٽولي ئي غالب آهي.
شاهه صاحب جي نزديڪ ايمان لاءِ ڪلمه طيب کي بنيادي حيثيت حاصل آهي ۽ ٻيجل ٻاڪار ۾ به ان ڪلمي کي سرندي جي تندن ۾ سمائڻ ۽ سردار کي ان جي وڻڻ جو ذڪر هن ريت فرمايو اٿس:
الله جي آس، ٻيجل ڪئي ٻاڪار،
لاَاِلٰھَ اِلاَّاللھُ مُحَمَّدٌ رَسُوْلُ اللھ، تندن منجهه توار،
ماڙيءَ ۾ ملوڪ جي، سيباڻي سردار
جيڪو خلقيو خلقڻهار، سو مڙوئي ڏنائين مڱڻي.(80)

شاهه سائينءَ هتي وضاحت فرمائي آهي ته جنهن (سوالي) هڪ الله ۾ آس ڪري ۽ اميد رکي پنهنجي ساز ۽ آواز ۾ توحيد ۽ رسالت يعني پاڪ ڪلمي جا سُر ڀريا تنهن جي سدا سائينءَ کي وڻي ۽ جيڪي خلقيو خالقڻهار سو مڙوئي ڏنائين مڱڻي، يعني رب ڪريم جيڪي ڪجهه بهتر خلقيو اهو سڀ ڪجهه کيس عطا ڪيائين. ان جو اصل مقصد آهي ته جنهن طيب ڪلمي جي تندتوار اختيار ڪئي ان کي رب ڪريم جي رضا ٻاجهه ۽ رحمت نصيب ٿي.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي مؤمن جو جيڪو تعارف ملي ٿو ان ۾ اها به وضاحت فرمايل آهي ته مومن اهو آهي جيڪو الله تعاليٰ ۽ سندس رسول ڪريم ﷺ تي ايمان آڻي:
اِنَّمَا الْمُؤْمِنُوۡنَ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا بِاللہِ وَ رَسُوۡلِہٖ (81)
ترجمو: مؤمن رڳو اهي آهن جن الله ۽ سندس پيغمبر تي ايمان آندو.
ايمان واري پاڪ (طيب) ڪلمي جي قرار بعد شاهه سائين سيباڻي سردار پاران جيڪو (جيڪو خلقيو خلقڻهار سو مڙوئي ڏنائين مڱڻي.“ جو اعلان فرمايو آهي، ان جي تصديق به اسان کي قرآن ڪريم مان ايمان وارن لاءِ الله تعاليٰ جي جنت جي صورت ۾ ملي ٿي:
وَالَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَعَمِلُوا الصّٰلِحٰتِ سَنُدْخِلُہُمْ جَنّٰتٍ تَجْرِیۡ مِنۡ تَحْتِہَا الۡاَنْہٰرُ خٰلِدِیۡنَ فِیۡہَاۤ اَبَدًا ؕ وَعْدَ اللہِ حَقًّا ؕ(82)
ترجمو: ۽ جن ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا تن کي سگهوئي (اهڙن) باغن ۾ داخل ڪنداسين، جن جي هيٺيان واهيون وهنديون آهن منجهن سدائين، هميشان رهڻ وارا آهن، اهو الله جو پڪو انجام آهي.
لطيفي ۽ قرآني فڪر مان ثابت ٿيو خدائي جماعت حزب الله، جنهن طيب ڪلمو پڙهي ايمان آندو، اهائي جماعت دنيا ۽ آخرت ۾ ڪاميابي ماڻيندي، اهڙيءَ جماعت جي باري ۾ قرآن ڪريم ۾ ارشاد رباني آهي ته:
وَلَا تَہِنُوۡا وَلَا تَحْزَنُوۡا وَاَنۡتُمُ الۡاَعْلَوْنَ اِنۡ كُنۡتُمۡ مُّؤْمِنِیۡنَ ﴿۱۳۹﴾ (83)
ترجمو: ۽ نڪي سست ٿيو ۽ نڪي غمگين ٿيو ۽ جيڪڏهن مؤمن آهيو ته (رڳو) اوهين غالب ٿيڻ وارا آهيو.
ڀٽائي، سُر رامڪلي جي وائي ۾ ايمان وارن لاءِ الله تعاليٰ جي محبت ۽ دوستيءَ واري قرآني آيت هوبهو نقل ڪري مؤمنن جي عزت ۽ مرتبي کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
اَللہُ وَلِیُّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ۙ یُخْرِجُہُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوُرِ۬ؕ(84)
اهڙيءَ پَرپَرنِ، وخَرِ مُوسيٰ صعقاّ، ٿا جوڳي جنگ جلن.
ترجمو: الله مومنن جو سنڀاليندڙ آهي کين اونداهين مان سوجهري ڏانهن ڪڍندو آهي.
ان کان سواءِ شاهه سائين سر پورب ۾ جوڳيءَ پاران هيءُ جَڳُ ڇڏي الله جي سلامتي واري گهر ڏانهن وڃڻ ۾ هن دنيا جي طمع ۽ حرص کي ڇڏڻ جي صلاح ڏني آهي. الله تعاليٰ جي سلامتيءَ واري گهر مان مراد ايمان ۽ اسلام جي سلامتيءَ وارو هنڌ آهي:
جوڳي جُڳ ڇڏي، پُرئا پُورب پار ڏي،
لاهوتي لطيف چئي، هَليا لال لَڏي،
وَاللھ یَدْعُوْا اِلیٰ دَّارَالسَّلٰمِ • صاحب سَڀن سَڏي،
هئي هئي هن هڏي، همه کي حيران ڪئو. (85)

مٿين وائيءَ ۾ شاهه، الله تعاليٰ جي مؤمنن تي مهربانيءَ جو ذڪر فرمايو هو، جنهن ۾ مؤمنن کي اونداهيءَ مان سوجهري ڏانهن ڪڍڻ جو ذڪر هو ۽ هن بيت ۾ الله تعاليٰ پاران سلامتيءَ واري گهر ڏانهن سڏڻ جو ذڪر آهي، انهن حوالن مان ثابت ٿيو ته الله تعاليٰ ايمان وارن تي ڪيڏو نه مهربان آهي.
شاهه سائين ايمان وارن لاءِ الله تعاليٰ جي هدايت ۽ مؤمنن لاءِ بنيادي شرطن کي بيان ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته:
وحده لاشريڪ لھ، جن اُتو سين ايمان،
تن مڃيو محمّد ڪارڻي، قلب ساڻ لسان،
اُوءِ فائق ۾ فرمان، اَوتَڙ ڪنھ نه اولئا. (86)

يعني الله تعاليٰ جي وحدانيت تي ايمان سان گڏ نبي ڪريم ﷺ کي دل ۽ زبان سان مڃڻو پوندو تڏهن اهو عقيدي وارو ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم ۾ به سڌي واٽ لهڻ لاءِ، الله ۽ سندس رسول تي ايمان آڻڻ جو حڪم ملي ٿو:
فَاٰمِنُوۡا بِاللہِ وَرَسُوۡلِہِ النَّبِیِّ الۡاُمِّیِّ الَّذِیۡ یُؤْمِنُ بِاللہِ وَکَلِمٰتِہٖ وَاتَّبِعُوۡہُ لَعَلَّكُمْ تَہۡتَدُوۡنَ ﴿۱۵۸﴾ (87)
ترجمو: تنهن ڪري الله ۽ سندس انهيءَ اُمي نبيءَ تي ايمان آڻيو جيڪو الله ۽ سندس حڪمن کي مڃيندو آهي ۽ ان جي تابعداري ڪريو مَن اوهين سڌي واٽ لهو.
شاهه سائين وحده جي وحدت، الالله ۽ محمد رسول الله جي اقرار بعد مسلمان ٿيڻ جو اعلان فرمايو آهي ڇو ته ايمان آڻڻ سان مؤمن ۽ دين اسلام کي مڃڻ سان انسان مسلمان ٿي سگهي ٿو:
وحده جي وڍئا، اِلاَّ الله“ اڌ ڪئا،
محمد رسول الله ﷺچئي، مُسلمان ٿئا،
عاشق عبداللطيف چئي، انهين پھ پئا،
جيلاه ڌڻي ڌئا، تي وئا وحدت گڏجي. (88)

جڏهن ته الله تبارڪ وتعاليٰ پاران نبي ڪريم ﷺ جي رسالت کي مڃڻ لاءِ حڪم اڳ ۾ ئي بيان ڪري چڪا آهيون، هاڻي ڀٽائي پاران اسلام ۽ مسلمان ڏانهن اشارو فرمايو ويو آهي. محمد رسول الله ﷺ چئي مسلمان ٿيا يعني محمد ﷺ جي رسالت جي اقرار بعد انسان مسلمان ٿي سگهي ٿو. مسلمان جو لفظ عربي زبان جي لفظ سَلَم مان نڪتل آهي. جنهن مان مراد امن ۽ سلامتي آهي، اهڙيءَ طرح مُسلم (مسلمان) مان مراد اهو فرد آهي، جيڪو پنهنجو سِر الله تعاليٰ جي دينِ اسلام لاءِ جهڪائي، ان ڪري ڀٽائي اعلان فرمايو ته:
وحده جي وڍئا، اِلالله اڌ ڪئا،
محمد رسول الله ﷺ چئي، مُسلمان ٿئا،

جو اعلان فرمائي مسلمان ٿيڻ جو طريقو بيان فرمايو آهي، ساڳئي وقت بارگاه الاهيءَ مان به الله رب العزت اسلام کي پسنديده دين قرار ڏنو آهي ۽ اسلام کي قبول ڪندڙن لاءِ سڌيءَ واٽ جي خوشخبري ڏنل آهي:
فَاِنْ حَآجُّوۡکَ فَقُلْ اَسْلَمْتُ وَجْہِیَ لِلہِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ ؕ وَقُلۡ لِّلَّذِیۡنَ اُوْتُوا الْکِتٰبَ وَالۡاُمِّیّٖنَ ءَاَسْلَمْتُمْ فَاِنْ اَسْلَمُوۡا فَقَدِ اہۡتَدَوۡا ۚ وَ اِنۡ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَیۡکَ الْبَلٰغُ ؕ وَاللہُ بَصِیۡرٌۢ بِالْعِبَادِ ﴿٪۲۰﴾(89)
ترجمو: پوءِ جڏهن توسان جهيڙين ته چئُه پنهنجو مُنهن (يعني سر) مون ۽ جنهن منهنجي تابعداري ڪئي تنهن الله لاءِ نوايو آهي ۽ اي پيغمبر جن کي ڪتاب ڏنو ويو تن کي ۽ اڻ پڙهيلن کي چئو ته اسلام آندو اٿو (يا نه) پوءِ جيڪڏهن اسلام آڻين ته بيشڪ سڌي ءَ واٽ وارا ٿيا ۽ جيڪڏهن ڦري وڃن ته توتي رڳو پيغام پهچائڻ آهي.
اسلام جي بنيادي عقيدن ۾ (ايمان مجمل) يعني الله تعاليٰ جي ذات تي پاڪ نالن ۽ سونهارين صفتن سميت ايمان آڻڻ ۽ تمام حڪمن کي قبول ڪرڻ سان گڏ (ايمان مفصل) جو به اقرار ڪرڻو آهي. جنهن ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ ان جي ملائڪن، ڪتابن، رسولن، آخرت جي ڏينهن خير ۽ شر الله طرفان ۽ موت کان بعد زندگيءَ تي ايمان آڻڻ بعد ئي انسان ايمان ۽ اسلام ۾ داخل ٿي مسلمانيءَ جو منصب ماڻي سگهي ٿو. (89)
شاهه لطيف به ايمان مفصل مان خير ۽ شر واري ايماني اقرار کي هوبهو نقل ڪندي وضاحت فرمائي آهي ته هن جهان ۾ جيڪي ڪجهه ٿئي ٿو اهو سڀ ڪجهه (چڱائي ۽ برائي) الله تعاليٰ جي علم ۽ اندازي مطابق ٿئي ٿو:
ايءٌ پاڻ نه ٿيي پاڻ کان، پاڻان ٿيي پاڻ،
وَالْقَدْرِ خَیْرھٖ وَشَرِھٖ مِنَ اللھ تَعالیٰ (90)•ڄُولي ڏسج ڄاڻ،
ڄاڻي ڏسج ڄاڻ کي، ڄاڻي منجهان ڄاڻ،
جئن مَ سمهين سسئي، پئج پنڌ پرياڻ،
ٿيڻ هيڪاندي هاڻ، لالڻ لاءِ لطيف چئي. (91)

شاهه لطيف ايمان ۽ اسلام (مؤمن ۽ مسلمان) جي باري ۾ مٿين بيتن ۾ تفصيل سان وضاحت فرمائي آهي ته وحده جي وحدت جو الاالله سان ۽ نبي ﷺ جي رسالت تي ”محمد رسول الله ﷺ چئي مسلمان ٿيا“ جي اقرار سان انسان ايمان ۽ اسلام ۾ داخل ٿي سگهي ٿو.
شاهه سائين پنهنجي ڪلام ۾ قرآن ڪريم ۽ اسلامي تعليم مان به حوالا ڏيئي ايمان ۽ اسلام جي حقيقت کي واضح فرمايو آهي، ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته شاهه سائينءَ جي ڪلام تي عمل ڪري ڪاميابي حاصل ڪجي.

[b]الست وارو واعدو
[/b] الست واري واعدي مان مراد الله تعاليٰ پاران عالم ارواح ۾ روحن کان توحيد ۽ ربوبيت جي باري ۾ پڇيل سوال آهي ته الست بربڪم؟ ڇا مان توهان جو پالڻهار نه آهيان؟ ته جواب ۾ سڀني روحن گڏجي چيو ته:
قَالُوۡا بَلٰی ۚۛ شَہِدْنَا ۚۛ (92)
ترجمو: چيائون ته هائو آهين، گواهه ٿيا آهيون.
شاهه سائينءَ انسان کي عالم ارواح ۾ الله تعاليٰ سان ڪيل عهد ۽ گواهيءَ کي ياد ڏياريندي پنهنجي ڪلام ۾ ڪيترن ئي هنڌن تي ان واعدي کي پوري ڪرڻ جو تاڪيد فرمايو آهي:
پهرين تون پاريج، پارڻ پوءِ پُنهونءَ تي،
ٻُول مَ وِساريج، هو جو ڪيو هوت سين. (93)

هتي شاهه سائين الست واري قول ڏانهن اشارو فرمايو آهي، ليڪن سُر مارئيءَ ۾ قرآني آيت جي حوالي سان وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو اٿن:
اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ جڏهن ڪَن پيومِ،
قَالُوا بَلیٰ قلب سين تت چيومِ،
تهين وير ڪيومِ، وچن ويڙيچن سين (94)

پَاٻوهي هيڪار، مون کي پڇئو سڄڻين،
”اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ“چيائون جنھ وار،
سندي سور ڪنار، تن تڏهانڪون نه لهي. (95)

الست واري عهد جو ذڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنۡۢ بَنِیۡۤ اٰدَمَ مِنۡ ظُہُوۡرِہِمْ ذُرِّیَّتَہُمْ وَاَشْہَدَہُمْ عَلٰۤی اَنۡفُسِہِمْ ۚ اَلَسْتَ بِرَبِّكُمْ ؕ قَالُوۡا بَلٰی ۚۛ شَہِدْنَا ۚۛ اَنۡ تَقُوۡلُوۡا یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ اِنَّا كُنَّا عَنْ ہٰذَا غٰفِلِیۡنَ ﴿۱۷۲﴾ۙ (96)
ترجمو: ۽ (اي پيغمبر ياد ڪر) جڏهن تنهنجي پالڻهار آدم جي اولاد مان يعني پٺين مان سندن اولاد کي پيدا ڪيو ۽ سندن وجود کي مٿن شاهد ڪيائين (۽ پڇيائين) ته آءٌ اوهان جو پالڻهار نه آهيان ڇا؟ چيائون ته هائو آهين گواهه ٿيا آهيون اها گواهي هن لاءِ وٺڻي هئي ته متان قيامت جي ڏينهن چئو ته اسين هن (ڳالهه) کان بي خبر هئاسون.
لطيف سائين، سُهڻيءَ پاران محبوب حقيقي سان ميثاق واري انجام پاڙڻ جو ذڪر هن ريت فرمائي ٿو:
گهيڙ لنگهي گهاري، ميثاقان ميهار ڏي،
”اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوْا بَلیٰ“ پر اها پاري،
ڏسئو ڏيکاري، پرت پريان جو پيچرو. (97)

ساڳي وقت رب ڪريم پاران اسان کي الست واري عهد کي پاڙڻ جو حڪم هن ريت ملي ٿو.
وَ مَا لَكُمْ لَا تُؤْمِنُوۡنَ بِاللہِ ۚ وَ الرَّسُوۡلُ یَدْعُوۡكُمْ لِتُؤْمِنُوۡا بِرَبِّكُمْ وَ قَدْ اَخَذَ مِیۡثَاقَكُمْ
اِنۡ كُنۡتُمۡ مُّؤْمِنِیۡنَ ﴿۸﴾ (98)
ترجمو: ۽ اوهان کي ڇا ٿيو آهي جو الله تي ايمان نٿا آڻيو؟ حالانڪ پيغمبر اوهان کي سڏي ٿو ته اوهين پنهنجي پالڻهار تي ايمان آڻيو ۽ بيشڪ الله اوهان کان انجام ورتو آهي جيڪڏهن مڃڻ وارا آهيو.
شاهه سائين هڪ ٻئي هنڌ الست واري انجام پاڙڻ جي باري ۾ ارشاد فرمايو آهي:
الست ارواحن کي جڏهن فرمايو فائق،
هو مَن ڪاڍو ميهار ڏي، سهڻيءَ سڪڻ سِڪَ،
جيڪين آيس ڏهون حق، سو ٿي پاري مُنڌ پاتار ۾. (99)

قرآن ڪريم ۾ اسان کي الله تعاليٰ سان انجام عهد يعني واعدي پاڙيندڙن جو ذڪر هن ريت ملي ٿو:
الَّذِیۡنَ یُوۡفُوۡنَ بِعَہۡدِ اللہِ وَلَا یُنۡقُضُوۡنَ الْمِیۡثَاقَ ﴿ۙ۲۰﴾ وَالَّذِیۡنَ یَصِلُوۡنَ مَاۤ اَمَرَ اللہُ بِہٖۤ اَنۡ یُّوۡصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّہُمْ وَیَخَافُوۡنَ سُوۡٓءَ الۡحِسَابِ ﴿ؕ۲۱﴾ وَ الَّذِیۡنَ صَبَرُوا ابْتِغَآءَ وَجْہِ رَبِّہِمْ وَ اَقَامُوۡا الصَّلٰوۃَ وَ اَنۡفَقُوۡا مِمَّا رَزَقْنٰہُمْ سِرًّا وَّعَلَانِیَۃً وَّیَدْرَءُوۡنَ بِالْحَسَنَۃِ السَّیِّئَۃَ
اُولٰٓئِکَ لَہُمْ عُقْبَی الدَّارِ ﴿ۙ۲۲﴾ (100)
ترجمو: جيڪي الله جو انجام پاڙيندا آهن ۽ انجام نه ڀڃندا آهن تن لاءِ آخرت جو گهر آهي.

[b]مشڪلڪشائي ڪندڙ ۽ حاجت روا
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي ڪلام ذريعي وڇڙيل انسان کي ورائي پنهنجي محبوب حقيقيءَ سان ملائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته انسان الله تعاليٰ جو نائب ۽ نمائندو آهي. سندس مشن اها آهي ته انسان جي عقيدن ۽ نظرين کي مضبوط بنائي ته جيئن خالق ۽ مخلوق جي وچ ۾ جيڪو رشتو آهي، تنهن کي ڇڄڻ کان بچائي قائم رکجي ائين نه ٿئي ته ٻانهو دنيا جي لذتن عيش ۽ عشرتن ۾ محو ٿي پاند پسائي ويهي رهي ۽ پوءِ پنهنجي محبوب حقيقيءَ کي منهن ڏيارڻ جهڙو به نه رهي. هن مقصد لاءِ شاهه سائين انسان کي پنهنجو مشڪلڪشا ۽ حاجت روا هڪ الله وحده لاشريڪ کي سمجهڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
سڀيئي سبحان جي، ڪَر حوالي ڪم،
ٿيءُ تحقيق تسليم ۾ لاهي غَم وَهم،
قادر ساڻ ڪرم، حاصل ڪري حاج تو. (101)

يعني اي انسان تون پنهنجا سڀ ڪم ڪار ۽ حاجتون هڪ الله سبحانھ وتعاليٰ جي حوالي ڪر ۽ ان جي رضا کي مڃي ان تي راضي رهه پوءِ قادر تو سان ڪرم ڪري تنهنجي طلب توکي پوري ڪري ڏيندو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي الله جي نيڪ ٻانهن جي ان صفت ۽ عقيدي جو پتو پوي ٿو ته اهي پنهنجا ڪم ڪار ۽ حاجتون الله تبارڪ وتعاليٰ جي حوالي ڪندا آهن:
وَ اُفَوِّضُ اَمْرِیۡۤ اِلَی اللہِ ؕ اِنَّ اللہَ بَصِیۡرٌۢ بِالْعِبَادِ ﴿۴۴﴾ (102)
ترجمو: ۽ (آءٌ) پنهنجو ڪم الله کي سونپيان ٿو ڇو ته الله (ٻانهن جي حال) کي ڏسندڙ آهي.)
شاهه سائين هن آيت مبارڪ مطابق پنهنجا ڪم الله تعاليٰ جي حوالي ڪرڻ واري مفهوم کي ”سڀيئي سُبحان جي ڪر حوالي ڪَم“ جي صورت ۾ بيان فرمائي ڄڻ مٿينءَ آيت جو مفهوم ترجمو فرمايو آهي.
ٿي تحقيق تسليم ۾ لاهي غم وهم، مان مراد يقيني طورتي پاڻ کي الله تعاليٰ جي حوالي ڪرڻ ۽ رب جي رضا تي راضي رهڻ آهي، اهو ساڳيو مفهوم اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو ته جن کي خدا وند تعاليٰ جي رضامندي نصيب ٿي ته اها سڀ کان وڏي نعمت آهي:
وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللہِ اَكْبَرُ ؕ ذٰلِکَ ہُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیۡمُ ﴿٪۷۲﴾ (سوره توبه -72)
ترجمو: ۽ الله جو راضپو (سڀ کان) تمام وڏو آهي اها وڏي مراد ماڻڻ آهي، هن سڳوريءَ آيت مطابق جن الله جي رضا تي پاڻ کي راضي رکيو ته انهن وڏي مراد ماڻي يعني انهن جا غم ۽ وهم لهي ويا. ساڳي وقت انهن کي قادر جو ڪرم به نصيب ٿيو ۽ انهن جون حاجتون ۽ مرادون به سڀ پوريون ٿيون.
شاهه لطيف هر حال ۾ رب ڪريم جي مدد جو محتاج آهي ۽ سُر سهڻيءَ ۾ مهيار جي مدد کان سواءِ سڀ گناهه ٿو سمجهي:
گهڙي گهڙو هٿ ڪري، سانگو ڇڏي ساهه،
ويچاريءَ وڏيون ڪيون دانهون منجهه درياهه،
ٻَر ٻانهن ڇڏئو، وييس چڪي وَاهه،
مدد رءَ ميهار جي، غَرض سڀ گناهه،
نوري ڪرنگاهه، ته ساهڙ لنگهيان سير کي. (103)

هتي شاهه سائينءَ جنهن نور واري ساهڙ کي مشڪلشڪا سمجهي سير مان پار اُڪارڻ ۽ مدد لاءِ پڪاريو آهي، سو الله رب العزت ئي آهي، ڇو ته قرآني فڪر موجب مشڪلڪشائي ۽ حاجت روائي ڪندڙ ذات صرف ۽ صرف الله تبارڪ وتعاليٰ جي ئي آهي:
لَہٗ دَعْوَۃُ الْحَقِّ ؕ وَالَّذِیۡنَ یَدْعُوۡنَ مِنۡ دُوۡنِہٖ لَا یَسْتَجِیۡبُوۡنَ لَہُمۡ بِشَیۡءٍ اِلَّا (104)
ترجمو: کيس هر حال ۾ سڏڻ حق آهي ۽ الله کان سواءِ جن کي سڏيندا آهن سي کين (ٻي) ڪنهن به طرح ورندي ڏئي نه سگهندا.
هن ڀلاريءَ آيت موجب مدد ۽ حاجت روائي لاءِ الله رب العزت کي سڏڻ جو سبق ملي ٿو ته سندس ذات کان سواءِ ڪوبه مدد ته ڇا پر پڪاريندڙ يا سڏيندڙ کي ورندي جواب به نه ڏيئي سگهندو آهي ۽ اهوئي سبب آهي جو شاهه سائين سير مان لنگهڻ لاءِ نور واري جي نگاهه لاءِ پڪاريندي فرمائي ٿو ته:
مدد رءَ ميهار جي، غرض سڀ گناهه،
نوري ڪر نگاهه، ته ساهڙ لنگهيان سير کي.

شاهه لطيف سُر سهڻيءَ ۾ درياهه جي خطرن، بلائن ۽ هيبتناڪ منظر کي بيان ڪندي انسان کي سبق ٿو ڏئي ته توفيق ۽ طاقت ڏيڻ واري ذات الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات بابرڪات آهي، ان ڪري سير ۾ سڻائي ڪرڻ لاءِ به ستار کي پڪارڻ گهرجي:
دهشت دم درياه ۾، جت سٽاڻا سينسار،
بيحد باڳو بحر ۾، هيبتناڪ هزار،
ساريان ڪا نه سرير ۾، طاقت توهان ڌار،
ساهڙ ڄام ستار، سگهو رسج سير ۾. (105)

شاهه سائينءَ جو ساهڙ ڄام ستار کي سير ۾ رسڻ لاءِ پڪارڻ وارو فلسفو هيٺينءَ قرآني آيت جي تشريح نظر اچي ٿو:
قُلِ ادْعُوا الَّذِیۡنَ زَعَمْتُمۡ مِّنۡ دُوۡنِہٖ فَلَا یَمْلِكُوۡنَ کَشْفَ الضُّرِّعَنۡكُمْ وَ لَا تَحْوِیۡلًا ﴿۵۶﴾ (106)
ترجمو: (اي پيغمبر) چئو ته الله کان سواءِ ٻين جن کي الله جهڙو ڀائيندا آهيو تن کي سڏيو پوءِ اهي اوهان کي نڪي ڪنهن اهنج لاهڻ جو ۽ نڪي ڦيرائڻ جو اختيار رکندا آهن.
هن قرآني آيت مطابق پيغمبرﷺ ذريعي الله تبارڪ وتعاليٰ اها وضاحت فرمائي آهي ته الله تعاليٰ جي ذات کان سواءِ جن ٻين کي الله جهڙو سمجهي مدد يا ڪنهن ڏک سور لاهڻ لاءِ پڪاريندا آهيو، انهن کي ڪنهن به قسم جو ڪو اختيار نه آهي ڇو ته اهي خود محتاج آهن. انهيءَ ڪري شاهه سائينءَ هي اعلان فرمايو:
ساريان ڪا نه سرير ۾ طاقت توهان ڌار،
ساهڙ ڄام ستار، سگهو رسج سير ۾.

ڀٽائي اڳتي هلي دنيا واري هن درياءَ جي تکي وهڪري، لڙلهرين ۽ واءَ کان بچڻ جو به هڪ ئي رستو ٻڌايو آهي اهو آهي الله رب العزت جي ذات بابرڪات:
سانڀاران سڏ ڪئو، اُڀا چُونم آءُ،
هڪ تکوئي تار وهي، ٻئو لڙلهريون ۽ واءُ،
ساڻي جن الله، ٻُجهان سي نه ٻڏنديون. (107)

يعني جن جو ساڻي الله هوندو تن کي ڪو لهر لوڏو ڪونه ايندو اهي هن دنيا واري درياءَ مان سلامتيءَ سان سرخرو ٿي پار ٿيندا.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها خبر پوي ٿي ته مدد ڪندڙ ۽ پناهه ڏيندڙ صرف ۽ صرف الله تبارڪ وتعاليٰ آهي ۽ ان جو ڪوبه مَٽ يا ثاني نه آهي:
قُلْ مَنۡۢ بِیَدِہٖ مَلَكُوۡتُ كُلِّ شَیۡءٍ وَّ ہُوَ یُجِیۡرُ وَ لَا یُجَارُ عَلَیۡہِ اِنۡ كُنۡتُمْ تَعْلَمُوۡنَ ﴿۸۸﴾ (108)
ترجمو: کين چئو ته اهو ڪير آهي جنهن جي هٿ ۾ سڀ ڪنهن شيءِ جي حڪومت آهي ۽ اهو پناهه ڏيندو آهي ۽ ان جي عذاب کان ڪنهن کي پناهه نه ڏيئي سگهبي آهي. جيڪڏهن ڄاڻندا آهيو (ته ڏسيو).
شاهه سائين انسانيت جي رهبري ۽ رهنمائيءَ جو حق ادا ڪندي خبردار ٿو ڪري ته دنيا ۽ آخرت ۾ ڪامياب ۽ ناڪام ڪندڙ، ٻوڙيندڙ ۽ چاڙهيندڙ صرف الله رب العزت ئي آهي، ان کان سواءِ ٻئي ڪنهن جي مجال نه آهي جو ڪجهه به ڪري سگهي. ان ڪري ڀٽائي بارگاهه الاهيءَ ۾ ڏکي وهڪري واري اونهي پاڻي مان ڀيلي (اڻ پڪل ڪچي ٺڪر جي ٿانو ”دلي“) جي ڀَرم رکڻ لاءِ هن ريت ٻاڏائي ٿو:
ٻوڙين چاڙهين تون ڌڻي، ٻئي جي دعويٰ رسي نه دَم،
هن منهنجي حال جو، ميهر ئي معلم،
رک ڀيلي جو ڀرم، جو اوتڙ پئو اجهور ۾. (109)

شاهه سائين پاران ڌڻي تعاليٰ کي ڪارساز قرار ڏيندي ڀيلي جي ڀرم رکڻ لاءِ درخواست ڪئي وئي آهي، ان جي تصديق اسان کي قرآن ڪريم مان ملي ٿي جنهن ۾ وضاحت فرمائي وئي آهي ته مؤمن جو ڪارساز صرف الله تعاليٰ ئي آهي:
اَمِ اتَّخَذُوۡا مِنۡ دُوۡنِہٖۤ اَوْلِیۡآءَ ۚ فَاللہُ ہُوَ الْوَلِیُّ وَ ہُوَ یُحْیِ المَوْتٰی ۫ وَ ہُوَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرٌ ٪﴿۹﴾ (110)
ترجمو: الله کان سواءِ ٻيا ڪارساز ڪري ورتا اٿن ڇا؟ ڇو ته الله ئي ڪارساز آهي ۽ اهوئي مُئن کي جياريندو آهي ۽ اهو سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.
شاهه سائين سمنڊ ۾ هلندڙ ڪمزور ٻيڙيءَ جو مثال ڏيندي فرمائي ٿو ته پاڻي ايترو ته اونهو آهي جو اتي ونجهه به نٿو لڳي يعني انسان هن دنيا جي سمنڊ ۾ گناهن ۽ بداعمالن جو بار هڪ ڪمزور ڪشتيءَ تي وڌو آهي، سو ان جي ڀرم رکڻ لاءِ هن ريت ڌڻيءَ در ٻاڏائي ٿو:
جتي ونجهه نه واهه، چپاچرن ڪين ڪين،
ڪشتي ڪاغذ ڪچ جي، چاڙهيم منجها چاهه،
پَسي سختي سمنڊر جي ماندا ٿيا ملاح،
شرم رکين تون شاهه، لائق لاڳي جا ڌڻي! (111)

قرآن ڪريم ۾ به انسان جي ان نفسياتي ڪيفيت کي هن ريت بيان فرمايو ويو آهي ته جڏهن ڪنهن مصيبت ۾ مبتلا ٿيندو آهي ته پوءِ الله کي پڪاريندو آهي:
بَلْ اِیَّاہُ تَدْعُوۡنَ فَیَكْشِفُ مَا تَدْعُوۡنَ اِلَیۡہِ اِنْ شَآءَ وَتَنۡسَوْنَ مَا تُشْرِكُوۡنَ (112)
ترجمو: نه بلڪه خاص ان کي سڏيندا پوءِ جيڪڏهن گهري ته جنهن (مصيبت جي لاهڻ) لاءِ اوهين کيس سڏيندا آهيو سا لاهي ڇڏي ۽ جنهن کي الله سان شريڪ ڪندا آهيو (سو انهيءَ مهل) وساريندا آهيو.
پسي سمنڊر جي سختي، ماندا ٿيا ملاح،
شرم رکين تون شاهه، لائق لاڳي جا ڌڻي!

شاهه لطيف حاجت روائي ۽ مشڪلڪشائي لاءِ الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات بابرڪات تي پڪو ۽ پختو يقين رکندو هو، ان ڪري هر مشڪل ۽ مصيبت مان نڪرڻ لاءِ بارگاهه الاهيءَ ۾ ٻاڏائيندي نظر اچي ٿو:
مولو ڪندو ماڙ
منهنجي الله ڪندو ماڙ،
هادي ڏيئي هٿڙا، اچي چڪڻ مان چاڙ. (112)

هن وائيءَ ۾ شاهه سائين الله تبارڪ وتعاليٰ جي مدد ۽ مهرباني لاءِ چڪڻ مان چاڙهڻ يعني مصيبت ۽ مشڪل مان نڪرڻ لاءِ دعا گهرندي نظر اچي ٿو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اهو حڪم ملي ٿو ته الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات کان سواءِ حاجت روائي ۽ مشڪلڪشائي لاءِ ڪنهن کي به نه پڪارڻ گهرجي ڇو ته انهن مان ڪنهن کي به ڏک يا سُک پهچائڻ جو ڪوبه اختيار ڪونهي:
وَلَا تَدْعُ مِنۡ دُوۡنِ اللہِ مَا لَا یَنۡفَعُکَ وَلَا یَضُرُّکَ ۚ فَاِنۡ فَعَلْتَ فَاِنَّکَ اِذًا مِّنَ الظّٰلِمِیۡنَ ﴿۱۰۶﴾ (114)
ترجمو: ۽ الله کان سواءِ انهيءَ جي عبادت نه ڪر (نه پڪار) جيڪو توکي نڪي سُک پهچائي نڪي ڏک پهچائي پوءِ جيڪڏهن (ايئن) ڪندين ته انهيءَ مهل تون ظالمن مان ٿيندين.
هن آيت مبارڪ ۾ ته غيرالله جي عبادت ڪندڙ ۽ ان کي پڪاريندڙ کي ظالمن جي طبقي مان هجڻ جي پڻ خبر ڏنل آهي.
شاهه لطيف الله تعاليٰ جي در کان سواءِ ٻين سڀني درن کي ٻن ڏيڻ ۽ دور ڪرڻ جي صلاح ڏيندي فرمائي ٿو ته:
تو در آيس راڄيا، ٻئا در ڏيئي ٻَن،
ڪهان جو ڪماچ سين، سوسڻ سٻاجهي ڪَن،
جا منگ منهنجي مَن، سا توکي معلم سڀ ڪا.(115)

ڀٽائي هن بيت ۾ ٻين درن کي ٻن ڏيڻ جو جيڪو اعلان فرمايو آهي، اهو سندس توحيد جي عقيدي جي ترجماني ڪندي نظر اچي ٿو. اهو ساڳيو مفهوم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿو. جنهن ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته جيڪي الله کان سواءِ جن ٻين کي پڪاريندا آهن اهي نفعي يا نقصان جو ڪوبه اختيار نه رکندا آهن ۽ سندن اهو عمل انتهائي گمراهيءَ وارو عمل آهي، اهوئي سبب آهي جو شاهه سائين ٻين درن کي ٻن ڏيڻ جو اعلان فرمايو آهي:
یَدْعُوۡا مِنۡ دُوۡنِ اللہِ مَا لَا یَضُرُّہٗ وَمَا لَا یَنۡفَعُہٗ ؕ ذٰلِکَ ہُوَ الضَّلٰلُ الْبَعِیۡدُ ﴿ۚ۱۲﴾ (116)
ترجمو: اهو الله کان سواءِ انهيءَ کي سڏيندو آهي جيڪو کيس نڪي نقصان لائيندو آهي ۽ نڪي کيس نفعو ڏيندو آهي اهائي وڏي گمراهي آهي.
لطيفي فڪر ۽ قرآني تعليم مان ثابت ٿيو ته انسان لاءِ دنيا ۽ آخرت ۾ مشڪلڪشا ۽ حاجت روا صرف ۽ صرف الله تبارڪ وتعاليٰ ئي آهي، ان ڪري انسان کي جڳائي ته مدد ۽ حاجت روائي لاءِ ڌڻيءَ در ٻاڏائي جنهن کان سواءِ انسان جو ڪوبه واهر وسيلو نه آهي.
ان ڪري ڀٽائي بارگاهه الاهيءَ ۾ هن ريت ٻاڏائيندي نظر اچي ٿو:
مَ ڪَر ڍول ڍلو، ناتو نماڻيءَ سين،
ڪونهي ڪميڻيءَ جو بگر تو بلو،
تنهنجو نانءُ نلو، وٺيو ويٺي آهيان.

ساڳي وقت قرآن ڪريم جي سورت آل عمران جي آيت نمبر 160 مان به اها نصيحت ملي ٿي ته، ”جيڪڏهن الله توهان جو مددگار آهي ته پوءِ اوهان تي ڪوبه غالب نه ٿيندو ۽ اگر الله اوهان کي ڇڏي ڏئي ته پوءِ ڪير آهي جيڪو اوهان جي مدد ڪري.“ ان سان گڏ اسان کي قرآن ڪريم ۾ الله جي عبادت ڪرڻ ۽ کيس ئي سڏڻ جو حڪم هن ريت ملي ٿو:
فَادْعُوا اللہَ مُخْلِصِیۡنَ لَہُ الدِّیۡنَ (آيت المومن آيت14)
ترجمو: پوءِ الله لاءِ پنهنجيءَ عبادت کي خالص ڪري سڏيو، جو حڪم پڻ ملي ٿو.

[b]قادر ۽ قدير
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي ڪلام ذريعي انسان ذات جي رهبري ۽ رهنمائي فرمائيندي اها وضاحت فرمائي آهي ته هن پوري ڪائنات جو نظام قادر مطلق جي قبضي ۽ قدرت ۾ آهي. هر هنڌ هر شيءِ ۾ سندس قدرت جو جلوو نظر اچي ٿو. شاهه صاحب به پنهنجي ڪلام ۾ قادر جي قدرت جي ڪرشمن ۽ نظارن کي بيان ڪندي نظر اچي ٿو:
جيڪي منجهه جهان، سو سڀ صفت تنهنجي،
قادر تنهنجي قدرت جا مڙيئي مَڪان،
پَد مان ئي پري ٿئا، آگي جا احسان،
ظاهر ساڻ زبان، ڳڻي ڳڻيان ڪيترا. (117)

هتي شاهه سائين رب ڪريم جي صفت ۽ ساراهه بعد قادر جي قدرت جي نظارن کي بيان فرمايو آهي. اهڙي قسم جو بيان اسان کي قرآن ڪريم ۾ به ملي ٿو جنهن ۾ الله تعاليٰ جي بادشاهي ۽ قدرت جو ذڪر فرمايو آهي:
تَبٰرَکَ الَّذِیۡ بِیَدِہِ الْمُلْكُ ۫ وَ ہُوَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرُۨ ۙ﴿۱﴾ (118)
ترجمو: اهو الله وڏيءَ برڪت وارو آهي جنهن جي هٿ ۾ (ساري ملڪ جي) بادشاهي آهي ۽ اهو سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.
ڀٽائي رب ڪريم جي بادشاهي ۽ سندس جلال کي وڏيءَ حيرت ۽ عجب ۾ وجهندڙ طاقت وارو قرار ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
صاحب تنهنجي صاحبي عجب جهڙي آه،
وڏي سگهه سندياءِ، پاڻ وهيڻو آهيين. (119)

رب ڪريم جي عجب جهڙي جنهن بادشاهيءَ جو ذڪر شاهه سائينءَ فرمايو آهي ان جي تصديق اسان کي قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
وَلِلہِ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَمَا فِی الۡاَرْضِ ؕ وَ اِلَی اللہِ تُرْجَعُ الۡاُمُوۡرُ ﴿۱۰۹﴾ (120)
ترجمو: ۽ جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي (سو خاص) الله جو آهي ۽ سڀ ڪم الله ڏانهن موٽايا ويندا.
شاهه لطيف، الله تعاليٰ جي جنهن قوت ۽ قدرت جو ذڪر جيڪو ”وڏي سگهه سندياءِ پاڻ وهيڻو آهيين“ جي صورت ۾ فرمايو آهي ان جو قرآني حوالو هن ريت ملي ٿو:
یَخْلُقُ اللہُ مَا یَشَآءُ ؕ اِنَّ اللہَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرٌ ﴿۴۵﴾ (121)
ترجمو: الله جيڪي گهرندو آهي سو پيدا ڪندو آهي ڇو ته الله سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.
شاهه سائين ساڳي سر ۾ اڳتي هلي رب ذوالجلال جي قدرت جي هڪ ڪرشمي پَن کي ٻوڙڻ ۽ پاهڻ (پٿر) کي تارڻ جو ذڪر فرمائي انسان جي ذهن ۾ خالق ڪائنات جي قوت ۽ قدرت کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
صاحب تنهنجي صاحبي عجب ڏٺي سون،
پَن ٻوڙين پاتار ۾ پَهڻ تارين تون،
جي گهر اچين مون، ته ميريائي مانُ لهان. (122)

رب ڪريم جي بادشاهي (صاحبي) جو ذڪر قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو:
فَسُبْحٰنَ الَّذِیۡ بِیَدِہٖ مَلَكُوۡتُ كُلِّ شَیۡءٍ وَّ اِلَیۡہِ تُرْجَعُوۡنَ ﴿٪۸۳﴾ (123)
ترجمو: پوءِ اهو پاڪ آهي جنهن جي هٿ ۾ هر شيءِ جي حڪومت آهي ۽ ڏانهس اوهين موٽايا ويندؤ.
شاهه سائينءَ جي ”پن ٻوڙين پاتار ۾ ۽ پاهڻ تارين تون“ وارو فڪر به سمنڊ ۽ دريائن ۾ قدرت جي نعمتن ۽ نظارن سان تعلق رکي ٿو جنهن جو ذڪر به اسان کي قرآن ڪريم ۾ هن ريت ملي ٿو ته سمنڊ ۽ درياءَ الله تبارڪ وتعاليٰ انسان جي تابع ڪيا جنهن ۾ هلڪي شيءِ ته ٻڏي وڃي ٿي ليڪن وڏا وزني جهاز ۽ ٻيڙا ترندا رهن ٿا:
وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِاَمْرِہٖ ۚ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الۡاَنْہٰرَ ﴿ۚ۳۲﴾ (124)
ترجمو: ۽ اوهان کي ٻيڙيون هن لاءِ نوائي ڏنائين ته سندس حڪم سان سمنڊ ۾ ترنديون رهن ۽ اوهان کي نديون به نوائي ڏنائين.
شاهه صاحب هن دنيا جي سڀني شين جي اصلي ۽ نقلي حقيقت کي بيان ڪندي فرمايو آهي ته قادر جي قدرت جي نظارن منهنجي جان يعني ساهه کي به مون کان جدا ڪري ڇڏيو آهي، جو اهو پساهه به پرين کان سواءِ محبوب حقيقي الله تعاليٰ جي حڪم کان سواءِ کڻي نٿو سگهان، اهو ڌڻي اچي روح ۾ رهيو آهي:
حقيقت هڻي، منهنجي جان جدا ڪئي،
هڪ پساه پرينءَ ري سگهان تان نه کڻي،
ڌڻي ۽ ڌڻي، رهيو آهم روح ۾. (125)

يعني هن ازلي حقيقت قادر جي قدرت واري جلوي ۽ جمال جو مون تي اهڙو ته اثر ٿيو آهي جو هڪ ساهه به سندس امر کان سواءِ نٿو کڻي سگهان، مقصد ته بندي جي هٿ وس ۾ ڪجهه به نه آهي، جيڪو عام طور تي نظر اچي ٿو سو به حقيقت ۾ سندس وس ۾ نه آهي، ان حقيقت کي سمجهائڻ لاءِ ڀٽائي ساهه جو مثال ڏيندي فرمايو ته:
هڪ پساهه پرينءَ ري سگهان تان نه کڻي.

ساهه جنهن سان هر جاندار ۽ انسان جو واسطو آهي ۽ ان کان سواءِ انسان هڪ لمحو به زنده نٿو رهي سگهي اهو به سندس اختيار ۾ نه آهي، انسان کي اگر چئجي ته تون اڄ ساهه نه کڻ صبحاڻي کنڻجان ته هو ايترو وقت ساهه روڪي نٿو سگهي، وري جڏهن الله تعاليٰ جي حڪم سان انسان جو ساهه روڪيو وڃي ته پوءِ هو مِٽن، مائٽن، دوستن ۽ حڪيمن جي مدد سان ساهه نٿو کڻي سگهي. حالانڪ ساهه کڻڻ لاءِ جيڪا هوا استعمال ٿئي ٿي اها بنا قيمت جي عام جام آهي ۽ ڪنهن جي به ملڪيت نه آهي. زمين ۽ آسمان جو وچ ان نعمتِ خداونديءَ سان ڀريل آهي، ليڪن ان جي باوجود به انسان پنهنجي مرضيءَ سان ايتريءَ هوا مان هڪ پساهه جيتري هوا پرينءَ کان سواءِ نٿو کڻي سگهي.
شاهه سائين قادر جي ان قدرت واري راز ڏانهن اشارو ڪندي فرمايو:
حقيقت هڻي منهنجي جان جدا ڪئي.

جان يعني ساهه جي حقيقت ڏي خيال ٿو ڪجي ته منهنجي وس يا اختيار کان هو جدا آهي ۽ جدا وري اهڙو آهي جو:
هڪ پساهه پرين ري سگهان تان نه کڻي،

انهيءَ حقيقت کي الله تبارڪ وتعاليٰ قرآن ڪريم ۾ هن ريت بيان فرمايو آهي:
وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیۡہِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیۡدِ ﴿۱۶﴾ (سورت ق آيت 16 پ 26)
ترجمو: ۽ اسين ڏانهس سندس ساهه جي رڳ کان وڌيڪ ويجها آهيون.
يعني الله تعاليٰ انسان کي ساهه پساهه کان به ويجهو آهي، مقصد ته پرين پاڻ پساهه مثل گڏ آهي. ليڪن جيئن پساهه نٿو ڏسي سگهجي تيئن پرينءَ (الله) کي نٿو ڏسي سگهجي. ان جو ثبوت اسان کي شاهه سائينءَ جي هن فڪر مان ملي ٿو:
هڪ پساهه پرين ري سگهان تان نه کڻي.

شاهه سائين هن بيت جي آخري سٽ ۾ اها وضاحت فرمائي آهي ته مون کي فقط هڪ ڌڻي ئي روح ۾ رهيو آهي:
ڌڻي ۽ ڌڻي رهيو آ هم روح ۾،

جڏهن ته قرآن ڪريم ۾الله تبارڪ وتعاليٰ پاران هر شيءِ جي احاطي ڪرڻ جي باري ۾ ارشاد رباني آهي: ”اللھ بِکُلِّ شَیءٍ مُحِیْطُ“ يعني الله تبارڪ وتعاليٰ سڀ شيءِ کي ويڙهيندڙ آهي. ان مان ثابت ٿيو ته انسان هجي يا روح ڪائنات جي ڪا ننڍي ۾ ننڍي شيءِ هجي يا وري ڪا وڏي شيءِ هر هڪ شيءِ سندس قبضي ۽ قدرت ۾ آهي ۽ هر هنڌ، هر جاءِ سندس نور جو جلوو ۽ جمال نظر اچي ٿو.
معرفت وارن عارفن کي هر وقت هر شيءِ ۾ جانب جو جلوو نظر اچي ٿو، جنهن جو اظهار هن ريت فرمايو ويو آهي:
مَا رَأیۡتَ شَیأً اِلَّا وَرَاَیۡتُ اللہ فِیۡہ (حديث)
يعني مون اهڙي ڪا به شيءِ نه ڏٺي آهي، جنهن ۾ الله تعاليٰ نظر نه آيو هجي. مقصد ته هن ڪائنات ۾ جيڪي ڪجهه ٿئي ٿو اهو قادرِ مطلق جي امر سان ٿئي ٿو.
شاهه لطيف الله جي قدرت جي نظارن ۽ حڪمتن کي بيان ڪندي وضاحت ٿو فرمائي ته رب ڪريم جي اهڙي ته ريت آهي جو اهڙي نه ٻڌي ۽ نه وري ڏٺي آهي.
سندس قدرت جا راز اهڙا آهن جو انسان جو عقل حيران رهجي وڃي ٿو.
ڪاجا پَر پِرينءَ، نه سا سُئي نه ٻڌي،
متيون سڀ مُنجهن، اهڙي ڏٺي قضيي. (126)

مطلب ته الله تبارڪ وتعاليٰ جي (پر) ريت يا رسم اهڙي ته آهي جو دوستن ۽ پيارن کي ڏک ڏاکڙا ۽ تڪليفون ۽ دشمنن ۽ ڪافرن کي فرحتون ۽ سک ايئن اسان ڪونه ڏٺيون ۽ ٻڌيون ته ڪو به ماڻهو دوستن کي ڏک ۽ دشمنن کي سک ڏيندو هجي، پيارن ٻانهن، نبين، صحابه ڪرام، امامن ۽ ولين لاءِ امتحان ۽ آزمائشون ته مشرڪن ۽ بدڪارن لاءِ آرام ۽ نعمتون ميسر هجن انهن ڪيفيتن کي سامهون رکندي شاهه سائينءَ فرمايو ته:
ڪاجا پَر پِرينءَ، نه سا سُئي نه ٻُڌي.

قادر جي قدرت جا اهڙا ته عجيب رنگ ۽ منظر آهن جو انسان جو عقل دنگ رهجيو وڃي، پنهنجي دشمن ۽ بُت پرست آذر جي پُٺ مان پنهنجو پيارو دوست ۽ پيغمبر حضرت ابراهيم جهڙو خليل الله پيدا ڪرڻ، نبي نوح جي گهر مان ڪنعان جهڙو ڪافر، حضرت آدم جي پٺ مان هڪڙو قابيل جهڙو ڪافر ۽ هابيل جهڙو هڪڙو مسلمان پيدا ڪيائين. ڪن کي سهڻي صورت ۽ ايمان وارو ته ڪن کي ڪوجهو ۽ اندر جو به ڪارو بنايائين، ڪن کي سچو ته ڪن کي ڪوڙو، ڪي سوار ته ڪي پيادا، ڪن جا ڍڪ ڍڪي ته ڪن کي خوار ڪري، ڪي اگها ته ڪي سگها، ڪي چور ته ڪي ساڌ، ڪي آرام وارا ته ڪي بي قرار بنايائين، مطلب ته هن جملي جهان کي اهڙو ته جوڙيائين جو سوال ۽ جواب جي جاءِ نه آهي. ڪڇڻ ۽ پڇڻ جي ڪابه واهه نه آهي. هن پوري جڳ جهان جو نظام اهڙو ته جوڙيائين ۽ رکيائين جو اهي سڀ راز انسان جي سوچ ۽ سمجهه کان مٿي آهن، هيءُ حيرت ۽ عبرت جو مڪان آهي، عقل جي جاءِ نه آهي انهيءَ ڪري شاهه لطيف فرمايو ته:
مَتيون سَڀ مُنجهن اهڙي ڏٺي قَضيي.

ساڳي وقت قرآن ڪريم مان اسان کي الله تعاليٰ جي قدرت ۽ هن ڪائنات جي نظام متعلق نشانيون ۽ عبرت جو احوال هن ريت نظر اچي ٿو:
اِنَّ فِی السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ لَاٰیٰتٍ لِّلْمُؤْمِنِیۡنَ ؕ﴿۳﴾ وَفِیۡ خَلْقِكُمْ وَمَا یَبُثُّ مِنۡ دَآبَّۃٍ اٰیٰتٌ لِّقَوْمٍ یُّوۡقِنُوۡنَ ۙ﴿۴﴾ وَاخْتِلَافِ الَّیۡلِ وَ النَّہَارِ وَمَاۤ اَنۡزَلَ اللہُ مِنَ السَّمَآءِ مِنۡ رِّزْقٍ فَاَحْیَا بِہِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِہَا وَ تَصْرِیۡفِ الرِّیٰحِ اٰیٰتٌ لِّقَوْمٍ یَّعْقِلُوۡنَ ﴿۵﴾ (127)
ترجمو: بيشڪ آسمانن ۽ زمين ۾ ايمان وارن لاءِ پڪيون نشانيون (عبرت) آهن ۽ اوهان جي بڻائڻ ۾ ۽ جيڪي چرندڙن مان پکيڙي ٿو تنهن (جي بڻائڻ) ۾ انهن ماڻهن لاءِ نشانيون (عبرت) آهن جيڪي يقين رکندا آهن ۽ رات ۽ ڏينهن جي ڦيرگهير ۾ جيڪي الله آسمان کان روزي نازل ڪئي پوءِ ان سببان زمين کي سندس غيرآباديءَ کان سواءِ آباد ڪيائين تنهن ۾ وائن جي هلائڻ ۽ انهن ماڻهن لاءِ نشانيون آهن جيڪي سمجهه رکندا آهن.
هن مبارڪ قرآني آيت ۾ الله تعاليٰ جي قدرت جا اهڙا ته ڪرشما بيان فرمايا ويا آهن جن کي ٻڌي ۽ ڏسي انساني عقل حيران ٿيو وڃي، انسان جون متيون ۽ حوصلا گم ٿي وڃن ٿا ته اهو نظامِ ڪائنات ڪيئن ٿو هلي ۽ ڪيتري نه خوبصورت طريقي سان قائم ۽ دائم آهي.
قرآن ڪريم ۾ هڪ ٻئي هنڌ الله تعاليٰ ارشاد فرمايو آهي ته هن ڪائنات جي نظام ۾ وڏا راز ۽ عبرتون آهن، فڪرڪندڙن لاءِ پوءِ جيڪو قدرت جي ان ڪارخاني ۾ غور ۽ فڪر ڪندو ته ان کي اها پروڙ پوندي:
وَ سَخَّرَ لَكُمۡ مَّا فِی السَّمٰوٰتِ وَمَا فِی الْاَرْضِ جَمِیۡعًا مِّنْہُ ؕ اِنَّ فِیۡ ذٰلِکَ لَاٰیٰتٍ لِّقَوْمٍ یَّتَفَکَّرُوۡنَ ﴿۱۳﴾(128)
ترجمو: ۽ جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي سو سڀيئي پنهنجي پار کان اوهان جي ڪم ۾ لڳايائين، بيشڪ ان ۾ انهن ماڻهن لاءِ نشانيون آهن جيڪي فڪر ڪندا آهن.
هنن ڀلارين آيتن مان پڻ صاف ظاهر آهي ته هن جهان ۾ الله تعاليٰ جيڪي ڪجهه بڻايو آهي ان ۾ سندس عجب راز ۽ حڪمتون رکيل آهن، جن ۾ ايمان وارا غور ڪري عبرتون حاصل ڪندا آهن، جن لاءِ شاهه فرمايو:
مَتيون سڀ مُنجهن، اهڙي ڏٺي قضيي.

[b]خالق ۽ مالڪ
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات ۾ پڪو ۽ پختو يقين رکندڙ هو، توحيد، رسالت، انساني اخلاق ۽ اسلامي قدر سندس ڪلام جا خاص عنوان رهيا آهن.
ڀٽائي هن ڪائنات ۽ جيڪي ڪجهه هن ۾ ظاهر ۽ لڪل آهي، ان جو خالق ۽ مالڪ (وحده لاشريڪ) اڪيلي الله رب العزت کي مڃيندڙ آهي. سندس ڪلام مان ان فڪر ۽ فلسفي جي تصديق ٿئي ٿي.
شاهه سائين سرڪلياڻ جي شروعات ۾ رب ڪريم جي ساراهه بعد آخر ۾ هن جهان جي تخليق ڪندڙ خالق ڪائنات جو ذڪر هن ريت فرمايو آهي:
سو ساراهه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم،
ڪري پاڻ ڪريم، جوڙئون جوڙ جهان جي. 129)

يعني هن سموري جهان جي جوڙ ڪندڙ (خالق) پاڻ ڪريم، خاص اڪيلو الله آهي ۽ ان عمل ۾ سندس ڪوبه شريڪ نه آهي. ”ڪري پاڻ ڪريم“، مان مراد آهي ته هن جهان جي جوڙڻ ۽ ان نظام کي روان ۽ دوان رکڻ ۾ ڪريم رب جو ڪوبه مددگار نه آهي.
هن جهان جي جوڙيندڙ جي تخليقي صفت جي شاهدي قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي ته سڀني کان وڏو (خلاق) بڻائيندڙ آهي ۽ ان خلقڻهار کي تخليقي عمل لاءِ صرف ارادي ۽ حڪم جي دير هوندي آهي:
اِنَّمَاۤ اَمْرُہٗۤ اِذَاۤ اَرَادَ شَیۡئًا اَنْ یَّقُوۡلَ لَہٗ كُنْ فَیَكُوۡنُ ﴿۸۲﴾ (130)
ترجمو: سندس حڪم هن کان سواءِ (ٻيو) ڪونه آهي ته جڏهن ڪا شيءِ بڻائڻ گهرندو آهي تڏهن ان لاءِ رڳو چوندو آهي ته ٿيءُ ته (اها شيءِ) ٿي پوندي آهي.
يعني رب ڪريم اهڙو ته خالق ۽ مالڪ آهي جو جنهن شيءِ کي بڻائڻ يا هن جهان جي نظام کي هلائڻ لاءِ کيس نه ته ڪنهن معاون يا مددگار جي ضرورت ۽ نه ئي وري کيس اسباب جي گهرج آهي، ڪنهن به عمل لاءِ سندس ارادو ۽ امر ڪافي هوندو آهي.
شاهه سائين سرآبريءَ ۾ هن جهان جي سڀ کان اهم ۽ محترم هستي حضرت انسان جي پيدائش ۽ ان جي مقام ۽ مرتبي کي هن ريت بيان ڪيو آهي:
پُنهون ٿيس پاڻهين،ويئي سَسئيءَ جي سُونهن،
خَلَقَ آدم عَليٰ صُورتَھ • وڻن منجهه ورونھ،
چري منجهان چونھ، کڻي هوت هنجهه ڪئي. (131)

يعني وڻن ۾ به اها وائي ٿي وئي ته سسئي پاڻ الاهي صورت آهي ۽ آخر ۾ کيس هوت پنهون جي هنج يعني قرب ۽ محبت پڻ نصيب ٿي. ڀٽائي رحمت الله عليه ”خَلَقَ آدَمَ عَليٰ صُورَتھ“ جو اعلان فرمائي انساني عزت ۽ عظمت کي مٿاهون ڪري ڇڏيو آهي.
انساني تخليق ۽ سندس عزت واري لطيفي فڪر بعد اسان کي قرآن ڪريم جي گلشن مان به انسان جي پيدائش واري خوبصورت انداز جو پتو پوي ٿو:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنۡسَانَ فِیۡۤ اَحْسَنِ تَقْوِیۡمٍ ۫﴿۴﴾ (132)
ترجمو: ته بيشڪ ماڻهوءَ کي تمام سهڻي انداز ۾ پيدا ڪيو سون.
هن ڀلاريءَ آيت ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ انسان جي پيدائش واري احسان جي وضاحت فرمائي ته اسان انسان کي تمام خوبصورت انداز ۾ بڻايو آهي.
شاهه سائين انسان جي پيدائش بعد کيس خوديءَ واري خام خيال کي ڪڍڻ جي صلاح ڏيندي هر شيءِ ۾ خلقڻهار جو تخليقي جلوو پسي ٿو:
هئڻ هڏهن ڇڏ، ته اوڏي ٿئين عجيب کي،
”مَا رَاَیْتَ شَیْئا اِلاَّ وَرَاَیْتُ اللھِ فِیْہِ“•نيئي اجها اوڏاهين اڏ،
ته هوت توکان هڏ، پرين پَراهون نه ٿئي. (133)

مقصد ته هر شيءِ خالق اڪبر جي وجود تي شاهد آهي.
قرآن ڪريم مان به اسان کي اها شاهدي ملي ٿي ته هن ساري جڳ جو خلقيندڙ صرف ۽ صرف الله رب العزت آهي.
بلڪ ان عقيدي جي ايتري ته اهميت آهي جو الله تبارڪ وتعاليٰ پاران ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد ﷺ تي جڏهن قرآن ڪريم جي نازل ٿيڻ جو سلسلو شروع ٿيو ته غارِ حرا ۾ حضرت جبرائيل جيڪي سورت العلق جون ابتدائي آيتون پيش فرمايون، انهن ۾ سڀ کان پهرين آيت به پالڻهار ۽ خلقيندڙ جي باري ۾ آهي:
اِقْرَاۡ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِیۡ خَلَقَ ۚ﴿۱﴾ خَلَقَ الْاِنۡسَانَ مِنْ عَلَقٍ ۚ﴿۲﴾ (134)
ترجمو: (اي پيغمبر) پنهنجي پالڻهار جي نالي سان پڙهه جنهن (سارو جڳ) خلقيو ماڻهوءَ کي رت جي دڳ مان بڻايائين.
وحي الاهيءَ جي ابتدا ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ جي نالي سان پڙهڻ يعني علم جي اهميت ۽ الله تعاليٰ جي تخليقي صفت کي بيان فرمائي انساني ذهن ۾ خالق ۽ مالڪ واري عقيدي کي ذهن نشين ڪرايو ويو آهي ته هن سموري جهان جو خالق ۽ مالڪ الله تعاليٰ ئي آهي.
شاهه لطيف ، الله تعاليٰ جي انسان (اشرف المخلوقات) سان محبت جو مشاهدو ماڻيندي اعلان فرمائي ٿو:
پاڻهين پسي پاڻ کي، پاڻهين ئي محبوب،
پاڻهين خلقي خوب، پاڻهين طالب تنھ جو. (135)

يعني رب ڪريم خلقيندڙ به پاڻ آهي ته وري پنهنجي مخلوق جو طالب به پاڻ ئي آهي، ان جو مقصد اهو آهي ته جنهن خالق محبت ۽ ٻاجهه واري خوبصورت انداز ۾ انسان کي بڻايو آهي ان لاءِ مخلوق کي گهرجي ته پنهنجي خالقِ حقيقيءَ سان محبت ۽ اطاعت جو ناتو قائم رکي.
شاهه سائين اڳتي هلي خالق جي مخلوق سان محبت واري انداز کي عارفن جي نظر سان ڏسندي وضاحت فرمائي آهي ته انسان رب ذوالجلال جو نه رڳو نائب آهي بلڪ سندس ڳجهه به آهي:
هو پڻ آهي هن سين، هيءُ نه هنئان ڌار،
اَلْاِنْسَانُ سِرِی وَاَناَ سَرھٗ • پروڙج پچار،
ڪندا وئا توار، عالم عارف اهڙي. (136)

هن وائيءَ مان خالق جي مخلوق سان محبت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
ڀٽائي خالق جي مخلوق سان تعلق واري ڪيفيت کي هڪ راز قرار ڏيندي ارشاد فرمايو آهي ته ان محبت واري تعلق کي هر ڪو ماڻهو پروڙي ڪين سگهندو ۽ انهن مان چند ان راز ۽ رمز کي سمجهي سگهندا:
ڪني ڪني ماڙهوئين پيئي ڪَل ڪَائي،
رسئا جي رمز کي، تن پارسي پائي،
اَلْاِنْسَان سِرْی وَاَنا سرہٗ، ورتي ايءَ وائي،
رَاجا رَاڳائي، هردوئي هيڪ ٿئا. (137)

مقصد ته هن سموري جهان جو خالق ۽ مالڪ الله تبارڪ وتعاليٰ آهي، ساڳي وقت ڪائنات جي نظام کي قائم ۽ دائم رکڻ، مخلوق کي نئين سر بڻائڻ، سڀ ڪجهه سندس وس ۾ آهي:
قُلْ سِیۡرُوۡا فِی الْاَرْضِ فَانۡظُرُوۡا کَیۡفَ بَدَاَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللہُ یُنۡشِئُ النَّشْاَۃَ الْاٰخِرَۃَ ؕ اِنَّ اللہَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرٌ ﴿ۚ۲۰﴾ (138)
ترجمو: (کين) چئو ته ملڪ ۾ گهمو پوءِ نظر ڪريو ته الله ڪيئن نئين سر خلق کي پيدا ڪيو، وري ان پيدا ڪيل کي ٻيهر پيدا ڪندو ڇو ته الله سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.

[b]رزق ڏيندڙ (رزّاق)
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، پنهنجي ڪلام ۾ جيڪو فڪر ۽ فلسفو بيان فرمايو آهي، ان ۾ توحيد جي عقيدي کي مضبوط ۽ مستحڪم ڪرڻ جو راز سمايل آهي. جنهن ذريعي انسان پنهنجي خالق حقيقيءَ تائين رسائي حاصل ڪري سگهي ٿو. شاهه انساني ذهن ۾ ان يقين کي به پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته رزق ۽ روزي عطا ڪندڙ داتا ۽ ڏاتار به صرف ۽ صرف هڪ الله رب العزت ئي آهي، ان ڪري انسان کي رزق ۽ روزي لاءِ هميشه ڌڻيءَ در ٻاڏائڻ گهرجي.
شاهه لطيف سُر ڪلياڻ جي پهرين داستان ۾ الله تعاليٰ جي حمد ۽ ثنا سان گڏ ”وَالي وَاحِد وَحده رازق رب رحيم“(139) جو اعلان فرمائي اها وضاحت ڪري چڪو آهي ته رزق عطا ڪندڙ رب رحيم، وحده لاشريڪ آهي. جنهن جي تصديق قرآن ڪريم مان به ٿئي ٿي ته رزق جا تمام خزانا الله تعاليٰ جي قبضي ۾ آهن جنهن کي چاهيندو آهي ان کي بيشمار رزق عطا ڪندو آهي:
وَاللہُ یَرْزُقُ مَنۡ یَّشَآءُ بِغَیۡرِ حِسَابٍ (140)
ترجمو: ۽ الله جنهن کي گهرندو آهي تنهن کي اڻ ڳڻي روزي ڏيندو آهي.
شاهه لطيف بارگاهه الاهيءَ ۾ ان ايمان ۽ يقين واري عقيدي جو اظهار ڪندي نظر اچي ٿو جنهن ۾ ڏاتار صرف ۽ صرف هڪ الله رب العزت ئي آهي ۽ ٻيا سڀ سندس محتاج ۽ مڱڻا آهن:
ڏاتار ته تون، ٻئا مڙيئي مڱڻا،
مينھ مندائتا وسڻا، سدا وسين تون،
جي گهر اچين مون، ته ميريائي مان لهان. (141)

ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها خبر پوي ٿي ته زمين ۽ آسمان ۾ جيڪي به آهن اهي سڀ الله (ڏاتار) جا محتاج آهن:
یَسْـَٔلُہٗ مَنۡ فِی السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ ؕ كُلَّ یَوْمٍ ہُوَ فِیۡ شَاۡنٍ ﴿ۚ۲۹﴾ (142)
ترجمو: جيڪو به آسمانن ۽زمين ۾ آهي سو سڀ ڪو الله کان گهرندو آهي سڀ ڪنهن ڏينهن اهو ڪم ۾ آهي.
هن آيت مبارڪ مان الله تبارڪ وتعاليٰ جي ز مين ۽ آسمان وارن لاءِ ڏاتار هجڻ ۽ ٻين سڀني جي ڏاتار اڳيان محتاج هجڻ جو پتو پوي ٿو. جنهن کي شاهه سائين ”ڏاتار ته تون ٻئا مڙيئي مڱڻا“ جي صورت ۾ بيان فرمائي، هن آيت جي تشريح جو حق ادا ڪيو آهي.
ڀٽائي انسان کي صلاح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته بند ٿيل دروزان تي بيهي صدائون نه هڻ، بلڪه هن ڏيهه ۾ جيڪو اڪيلو وحده لاشريڪ ڏاتار آهي ان جو نالو وٺي ان جي دروازي تان گهر ته توکي رزق ۽ سڀ ڪجهه عطا فرمائيندو:
پورئا در مَ پِن، جن پنئي پورت نه ٿيي،
ڏيهه ۾ ڏاتر هيڪڙو، نانءُ تهين جوڳن،
جو رين رَساڻي دِن، ڏيئي ڏرمائي ڪينڪين. (143)
اهڙي قسم جو ساڳيو بيان اسان کي قرآن ڪريم ۾ به ملي ٿو جنهن ۾ الله تعاليٰ جي نعمتن، رحمتن، ٻاجهه ۽ رزق رسائڻ جو پتو پوي ٿو ته اهي تمام نعمتون سندس قبضي ۽ قدرت ۾ آهن ۽ الله ئي اڪيلو معبود آهي:
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اذْكُرُوۡا نِعْمَتَ اللہِ عَلَیۡكُمْ ؕ ہَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیۡرُ اللہِ یَرْزُقُكُمۡ مِّنَ السَّمَآءِ وَ الْاَرْضِ ؕ لَا اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ ۫ۖ فَاَنّٰی تُؤْفَكُوۡنَ ﴿۳﴾ (144)
ترجمو: اي انسان پاڻ تي الله جون نعمتون ياد ڪريو الله کان سواءِ ڪو بڻائيندڙ آهي ڇا؟ جو آسمانن ۽ زمين مان اوهان کي روزي ڏئي ٿو. ان (الله) کان سواءِ ڪو عبادت جو لائق نه آهي پوءِ ڪيڏانهن ڦيرايا ويندا آهيو.
شاهه لطيف ڀٽائي رب ڪريم جي ذات بابرڪات پاران مخلوق کي روزانو رزق رسائڻ واري احسان ۽ دنيا جي ٻين ڪوڙن دروازن تان گهرڻ جي نفي ڪندي هڪ الله کان رزق وغيره گهرڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد فرمايو آهي ته:
منگ تنهين کي مڱڻا جو ڏينهاڻي ٿو ڏي،
ڪوڙا در دنيا جا، جا جڪ منگين جي،
سڀان توهي کي، موٽي ڏيندا مُنھ ۾. (145)

ڀٽائي ڏيهاڙي يعني روزانو رزق عطا ڪندڙ الله تعاليٰ جي مقابلي ۾ دنيا جي ڪوڙن درن تان رزق لاءِ ٻاڏائيندڙن کي نصيحت فرمائي آهي ته الله تعاليٰ سڀني کان بهترين رزق عطا ڪندڙ آهي ۽ دنيا وارا ته موٽي ڏيندا مُنهن ۾ سامهون مهڻا ڏيندا ته اسان توکي رزق وغيره ڏنو. ان ڪري انسان کي هميشه رزاق (الله تعاليٰ) کان رزق گهرڻ گهرجي.
ساڳئي وقت قرآني تعليم مان به اسان کي اهو سبق ٿو ملي ته سڀ کان بهترين روزي عطا ڪندڙ رب ڪريم ئي آهي:
وَ اِنَّ اللہَ لَہُوَ خَیۡرُ الرّٰزِقِیۡنَ ﴿۵۸﴾ (146)
ترجمو: ۽ بيشڪ الله چڱو روزي ڏيندڙ آهي.
يعني رب ڪريم نه رڳو بهترين روزي ڏيندڙ آهي بلڪ سندس رزق جا خزانا ايترا ته وسيع آهن جو اهي ڪڏهن به ختم نه ٿيندا:
اِنَّ ہٰذَا لَرِزْقُنَا مَا لَہٗ مِنۡ نَّفَادٍ ﴿ۚۖ۵۴﴾ (147)
ترجمو: بيشڪ اهو اسان جو رزق آهي جنهن کي ڪا کوٽ نه هوندي.
اهوئي سبب آهي جو شاهه سائين بهترين رزق عطا ڪندڙ ۽ رزق جي لامحدود خزانن جي مالڪ الله جي در تان گهرڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد فرمايو ته:
مَنگ تنهين کي مڱڻا جو ڏينهاڻي ٿو ڏي.

شاهه صاحب هر وقت انسان ذات جي رهبريءَ جو حق ادا ڪندي نظر اچي ٿو. سُر پرڀاتي جي وائيءَ ۾ انسان کي اها نصيحت ٿو فرمائي ته در در تي ٺوڪرن کائڻ ۽ صدا هڻڻ بجاءِ هڪ در تي صدا هڻ سوال ڪر ته توکي سخي ڄام کان ڏان ملندو ڇو ته اهو سڀني جو داتا ۽ ڏاتار آهي:
ٻئي در ونءَ مَ ڪيڏانهن،
جو تون ڄام منڱندين مڱڻا!
ڦير مَ هينيون ڪنڌ ڪيڏهين، ٿينديئي حاج هيائين،
ورچي تون وهاڳ کان، متان ڏئين پاهين،
تنبو مَ کڻ تيڏهين، جيفو آهه جيڏانهن،
در داتا منگ منگتا، ادا هوئج ايڏاهين. (148)

اسان کي اهڙي قسم جي رهنمائي قرآن ڪريم مان پڻ ملي ٿي جنهن ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته خلقڻهار، رزاق يعني پالڻهار ۽ عبادت لائق اڪيلو خداوند عالم ئي آهي. ان ڪري ئي ڀٽائي ”ٻئي دروَنءُ ڪيڏانهن“ ۽ ”در داتا منگ منڱتا“ جهڙيون صلاحون ڏيندو نظر اچي ٿو.
اَمَّنۡ یَّبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیۡدُہٗ وَ مَنۡ یَّرْزُقُكُمۡ مِّنَ السَّمَآءِ وَ الْاَرْضِ ؕ ءَاِلٰہٌ مَّعَ اللہِ ؕ قُلْ ہَاتُوۡا بُرْہَانَكُمْ اِنۡ كُنۡتُمْ صٰدِقِیۡنَ ﴿۶۴﴾ (149)
ترجمو: ڀلا نئين سر مخلوق ڪير بڻائيندو آهي وري ٻيهر ان کي بڻائيندو؟ ۽ اوهان کي آسمان ۽ زمين مان ڪير روزي ڏيندو آهي؟ الله سان ٻيو معبود آهي ڇا؟ (اي پيغمبر کين) چئو ته جيڪڏهن اوهين سچا آهيو ته پنهنجي حجت آڻيو.
شاهه سائين پنهنجي ڪلام ذريعي ان ڳالهه جي وضاحت فرمائي آهي ته جانورن، پکين ۽ انسانن سڀني کي رزق رسائيندڙ الله تبارڪ وتعاليٰ ئي آهي:
مرون ڪين وَلن، پکي ڪن نه پورهئو،
جان تون ڏيندڙ تن، تان آس اسانهين نه لَهي.

الله تبارڪ وتعاليٰ پاران قرآن عظيم ۾ به اها وضاحت فرمائي وئي آهي ته تمام جاندار، جانور ۽ پکي پنهنجو رزق کڻي نه هلندا آهن، بلڪه انهن سڀني کي روزي رزق عطا ڪندڙ الله رب العزت ئي آهي:
وَکَاَیِّنۡ مِنۡ دَآبَّۃٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَہَا ٭ۖ اَللہُ یَرْزُقُہَا وَ اِیَّاكُمْ ۫ۖ وَ ہُوَ السَّمِیۡعُ الْعَلِیۡمُ ﴿۶۰﴾ (150)
ترجمو: ۽ ڪيترائي جانور پنهنجي روزي ساڻ نه کڻندا آهن الله تعاليٰ انهن کي ۽ اوهان کي روزي ڏيندو آهي ۽ اهوئي ٻڌندڙ ۽ ڄاڻندڙ آهي.
شاهه لطيف پنهنجي ڪلام ۾ الله تعاليٰ جي نعمتن رحمتن ۽ ٻاجهه جو تمام گهڻو ذڪر ڪيو آهي، سُرمارئيءَ ۾ سمنڊ جي نعمتن ۽ ان مان حاصل ٿيندڙ رزق ڏانهن اشارو ڪندي هڪ قرآني آيت هوبهو نقل فرمائي آهي:
ورئو ورق وصال جو، موڪل جڙي مون،
لَحْمًا طَرِیاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَۃً تَلْبِسُوْنَھَا،
مَن مونجهارا مون، آهي مارو ڄام ملير جو. (151)

هيءَ آيت مبارڪ قرآن ڪريم ۾ ٻن مختلف هنڌن تي آيل آهي جنهن ۾ سامونڊي نعمتن جي وضاحت هن ريت فرمايل آهي:
وَہُوَ الَّذِیۡ سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَاۡكُلُوۡا مِنْہُ لَحْمًا طَرِیًّا وَّ تَسْتَخْرِجُوۡا مِنْہُ حِلْیَۃً تَلْبَسُوۡنَہَا ۚ وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیۡہِ وَ لِتَبْتَغُوۡا مِنۡ فَضْلِہٖ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُوۡنَ ﴿۱۴﴾ (152)
ترجمو: ۽ اهو (الله) آهي جنهن درياءَ کي هن لاءِ تابع ڪيو ته اوهين منجهائنس تازو گوشت (يعني مڇي) کائو ۽ منجهائنس اهي زيور (يعني موتي) ڪڍو جيڪي اوهين ڍڪيندا آهيو ۽ منجهس ترندڙ ٻيڙيون ڏسندو آهين ۽ انهيءَ لاءِ ته اوهين سندس فضل ڳوليو ۽ ته مان اوهين شڪر ڪريو.
شاهه جي ڪلام جي انهن حوالن ۽ قرآني تعليم مان ثابت ٿيو ته هن جهان جي تمام مخلوقات جو رازق صرف ۽ صرف الله تبارڪ وتعاليٰ ئي آهي.

[b]رهبر ۽ رهنما
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو شمار دنيا جي انهن ڀلارين هستين ۾ ٿئي ٿو. جن کي الله تبارڪ وتعاليٰ انسانيت جي رهبري ۽ رهنمائيءَ لاءِ مبعوث فرمايو هو. ڀٽائي ان خدائي فرض کي تمام سهڻي انداز ۾ نڀايو، سندس محبت ڀريي ڪلام ۾ اها وضاحت فرمائي وئي آهي ته دنيا ۾ انسان لاءِ رهبر رهنما ۽ مرشد ضروري آهي. جيڪو سڌيءَ واٽ ڏانهن رهبري ۽ رهنمائي ڪري سگهي. لطيفي فڪر موجب سڀ کان وڏو رهبر ۽ رهنما هادي ۽ حبيب، رب ڪريم ئي آهي. جيڪو انسان جي رهبري ۽ رهنمائي خود به فرمائي ٿو ته هن دنيا جي عملي زندگيءَ ۾ رهبريءَ لاءِ پيغمبر ۽ ولي به مبعوث فرمايا اٿس.
ڀٽائي سُر يمن ۾ اها وضاحت ٿو فرمائي ته جنهن کي هدايت ڪندڙ (هادي) حبيب ملي وڃي ته پوءِ ان کي دنيا وارن طبيبن مان تِر جيترو به تفاوت نه پوندو ڇو ته اهوئي رهنما رقيب به آهي ته ساڳي وقت ساٿر سُپرين به:
اور ڏکندو او ٿيي هادي جنھ حبيب،
تر تفاوت نه ڪري، تنھ کي ڪو طبيب،
رهنما رقيب، ساٿر آهي سُپرين. (153)

ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اها وضاحت ملي ٿي ته هدايت ۽ گمراهي الله رب العزت جي هٿ ۾ ئي آهي جنهن کي الله ڀلائي ته ان کي ڪوبه هدايت نه ڪري سگهندو ۽ جنهن کي هادي، الله هدايت فرمائي ته ان کي ڪوبه گمراهه نه ڪري سگهندو:
وَ مَنۡ یَّہۡدِ اللہُ فَمَا لَہٗ مِنۡ مُّضِلٍّ ؕ(154)
ترجمو: ۽ جنهن کي الله ڀلائي تنهن کي ڪو هدايت ڪرڻ وارو نه آهي ۽ جنهن کي الله هدايت ڪري تنهن کي ڪو ڀلائڻ وارو نه آهي.
هن ڀلاريءَ آيت مان ثابت ٿيو ته هدايت ۽ گمراهي رب ڪريم جي وس ۾ آهي جنهن کي چاهيندو تنهن کي هدايت ۽ معرفت الاهيءَ جا ماڻڪ موتي عطا ڪندو ۽ جنهن کي چاهيندو ان کي گمراهيءَ جو گس ڏسيندو. ليڪن ان جو مطلب هرگز اهو نه آهي ته انسان هدايت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪا جستجو ۽ جدوجهد نه ڪري، الله تعاليٰ هدايت لاءِ قاعدو مقرر فرمايو آهي ته جنهن جي دل ۾ الله تعاليٰ جي محبت، خوفِ خدا ۽ پرهيزگاري هوندي ان کي هدايت واري واٽ نصيب ٿي سگهندي. جنهن جي شاهدي اسان کي سورت البقره جي ٻيءَ آيت مان هن ريت ملي ٿي:
ذٰلِکَ الْکِتٰبُ لَا رَیۡبَ ۚۖۛ فِیۡہِ ۚۛ ہُدًی لِّلْمُتَّقِیۡنَ ۙ﴿۲﴾ (155)
ترجمو: هيءُ ڪتاب (قرآن) جنهن ۾ ڪو شڪ ڪونهي انهن (پرهيزگارن) خدا ترسن کي سڌو رستو ڏيکاريندڙ آهي.
شاهه سائين خداوند عالم جي صفتن جي ثنا خواني ڪندي رب ڪريم جي ذات بابرڪات کي ئي هادي رب يعني هدايت جو رب قرار ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
حبيب تون، طبيب تون، تون هين ڊرٺن ڊرب،
تون ڏيين، تون لاهيين، تون هين هادي رب،
آهم ايءُ عجب! جئن وارئو ويڄ وهاريين! (156)

ڀٽائي جي ”تون هين هادي رب“ واري اعلان جي تصديق اسان کي قرآن عظيم مان پڻ ملي ٿي ته رب ڪريم پنهنجي هدايت واري نور سان جنهن کي چاهيندو آهي ان کي سڌو رستو ڏيکاريندو آهي:
یَہۡدِی اللہُ لِنُوۡرِہٖ مَنۡ یَّشَآءُ ؕ (157)
ترجمو: الله جنهن کي گهرندو آهي، تنهن کي پنهنجي نور سان سڌو رستو ڏيکاريندو آهي.
شاهه لطيف ، سڌي رستي کان گمراهه ۽ ڀليل انسان کي خبردار ڪندي ارشاد فرمائي ٿو ته تون سڌيءَ واٽ کان ڀليل آهين؟ سنئين واٽ وٺڻ لاءِ دل مان دڳ لَهه، يعني جنهن دل ۾ تقويٰ، خدا پرستي هوندي اها دل ئي هدايت الاهيءَ مان رهنمائي حاصل ڪري سگهندي:
اَڃا تون اَواٽ، واٽان پاسي ويسري،
سونهين ٿيءُ سواٽ، ته منجهان دل دڳ لهين.

بارگاهه الاهي مان به انسان جي رهنمائي ۽ سنئين واٽ ڏانهن سونهين ٿيڻ لاءِ سورت فاتحه (الحمد شريف) ۾ هڪ دعا عطا فرمايل آهي ۽ اها دعا يعني سورت فاتحه هر نماز ۾ ايمان وارن لاءِ لازمي قرار ڏنل آهي جيڪا هن ريت آهي:
اِہۡدِ نَا الصِّرَاطَ الۡمُسۡتَقِیۡمَ ۙ﴿۵﴾ صِرَاطَ الَّذِیۡنَ اَنعَمۡتَ عَلَیۡہِمۡ ۬ۙ۬ غَیۡرِ الۡمَغۡضُوۡبِ عَلَیۡہِمْ
وَلَا الضَّآ لِّیۡنَ ٪﴿۷﴾ (158)
ترجمو: (اي الله) اسان کي سڌي واٽ ڏيکار جا انهن جي واٽ آهي جن تي فضل ڪيو اٿيئي نه انهن جي (واٽ) جن تي تنهنجو ڏمر ٿيل آهي ۽ نه ڀليلن جي واٽ.
ڀٽائي جنهن واٽ ڏانهن سونهين ٿيڻ جي صلاح ڏني آهي اها هيءَ صراط مستقيم واري سنئين واٽ آهي.
شاهه هن دنيا واري سفر کي تڪليف وارو سفر قرار ڏيندي هن دنيا ۾ ئي صراط مستقيم تي هلڻ جي صلاح ٿو ڏئي ڇو ته سڌيءَ واٽ وارو جوڙ اڳيان نه هوندو:
مڙي منڌ ڏي آئيون، ساهيڙيون سهجا،
اَلسَّفَرْ قَطْعُۃ مِنَّ النَارِ، هاري موٽ هتا،
سگ صراط مستقيم، اٿئي تان نه اڳئا،
ڪيچي نيندءِ ڪئا، جئن تنهنجو نيھ نفاق سين. (159)

جڏهن ته رب ڪريم پاران قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته سڌي واٽ ڏانهن رستو انهن کي ڏيکاريو ويندو جيڪي الله جي دين کي اختيار ڪندا. هن کان اڳ ۾ تقويٰ يعني پرهيزگاري ۽ خدا ترسي کي اختيار ڪندڙن لاءِ هدايت ۽ رهنمائي جي خوشخبري ڏنل هئي ۽ هاڻي دين الاهي اختيار ڪندڙن لاءِ صراط مستقيم جو اعلان فرمايو ويو آهي:
وَمَنۡ یَّعْتَصِمۡ بِاللہِ فَقَدْ ہُدِیَ اِلٰی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیۡمٍ ﴿۱۰۱﴾٪ (160)
ترجمو: ۽ جيڪو الله جي دين کي چنبڙي وٺندو تنهن کي بيشڪ سڌيءَ واٽ ڏانهن رستو ڏيکاريو ويندو.
شاهه صاحب موجب هاديءَ جي هدايت بعد روحاني رهبر ۽ مرشد ڪامل ڪريم پاران متقين، مومنن ۽ خدا ترسن لاءِ هدايت واري صراط مستقيم تي هلڻ لاءِ سونهون (رهبر) به ضروري آهي:
اَوجهڙا اَسونهن، ڏيھ گهڻو ئي ڏورئو،
سڳر رِءَ سونهن، پهتي ڪا نه پنڌ ڪري. (161)

يعني ڏکيءَ واٽ ۾ جيڪي سونهيون نه هيون تن سونهن کان سواءِ ڪابه منزل نه پهتي ان ڪري دنيا واري هن ڏکيءَ واٽ ۾ ڪو سونهون رهبر يا رهنما ضروري آهي. اهو سونهون ٻنهي جهانن جو سردار ٿي سگهي ٿو جنهن ڀٽڪيل انسان کي صراط مستقيم وارو سڌو رستو ڏيکاريو جنهن جي شاهدي اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿي:
وَ اِنَّکَ لَتَہۡدِیۡۤ اِلٰی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیۡمٍ ﴿ۙ۵۲﴾ (162)
ترجمو: ۽ بيشڪ تون (اي محمد ﷺ) سڌي رستي ڏانهن هدايت ڪندو آهين.
يعني نبي ڪريم ﷺسڌي رستي ڏانهن رهبري ڪندڙ ۽ الله تعاليٰ هادي هدايت ڏيندڙ آهي.
ڀلارو ڀٽائي انسانيت جي رهنمائي لاءِ ڪابه ڪسر نٿو ڇڏي. سندس خيال موجب جنهن جو ڪو مرشد ۽ رهبر نه آهي ڄڻ ته ان لاءِ اونداهي آهي، بلڪ اڃا به وضاحت سان ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪو روحاني رهبر کان محروم آهي، تنهن جو رهبر شيطان آهي. اڳتي هلي وڌيڪ وضاحت ڪندي مرشد يا رهبر کان محروم شخص کي بنا ٻيڙيءَ جي سمنڊ ۾ هلندڙ قرار ڏنو اٿن:
سڀا سياهي آهي آريءَ ڄام ري،
ڪڏهن پسبي ڪا نه ڪا رءَ لالڻ لالائي،
دود دل تان دور ڪري، ساجن صفائي،
”مَنْ لاَ شیْخَ لَہٗ فَشَیْخَھٗ الشَیْطَانَ“ ان رءَ اُونداهي،
هوءَ جا هلي هيڪلي سا گيرب گمائي
مَنْ یَمْشِیْ فِیْ الطَرِیْق بِلّا شیخ کَمَنْ یَمْشِیْ
فِی الْبحْر بِلاَ سَفِینَہ، اهڙي اوائي،
تنھ رِءَ توائي، ڪوڙين ٿين ڪيتريون. (163)

جڏهن ته قرآن ڪريم مان به اسان کي حضور ﷺ جي واٽ نه وٺندڙن يعني کين پنهنجو رهبر ۽ مرشد ڪامل نه مڃيندڙن جي قيامت ڏينهن ڪيفيت جو جيڪو پتو پوي ٿو ان ۾ افسوس ۽ ارمان کان سواءِ کيس ٻيو ڪجهه به نه حاصل ٿيندو ۽ شيطان جي دغا ۽ گمراهيءَ تي پنهنجا هٿ چٻيندو رهندو:
وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰی یَدَیۡہِ یَقُوۡلُ یٰلَیۡتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُوۡلِ سَبِیۡلًا ﴿۲۷﴾ یٰوَیۡلَتٰی لَیۡتَنِیۡ لَمْ اَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیۡلًا ﴿۲۸﴾ لَقَدْ اَضَلَّنِیۡ عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَآءَنِیۡ ؕ وَکَانَ الشَّیۡطٰنُ
لِلْاِنۡسَانِ خَذُوۡلًا ﴿۲۹﴾ (164)
ترجمو: ۽ جنهن ڏينهن ظالم پنهنجا ٻئي هٿ چٻيندو چوندو ته هي ارمان (جيڪر) پيغمبر سان گڏ واٽ وٺان ها (ته چڱو هو) هئي هئي ارمان جيڪر فلاڻي کي دوست نه وٺان ها، بيشڪ مون وٽ جڏهن نصيحت آئي تنهن پڄاڻا هن مون کي ان کان گمراهه ڪيو ۽ شيطان ماڻهوءَ کي وقت تي دغا ڏيندڙ آهي.
ڀٽائي جو ”سڀا سياهي آهي آريءَ ڄام ري ۽ مَن لاشيخ لھ فشيخھ الشيطان“ وارو اعلان هن ڀلاريءَ آيت جو تفسير نظر اچي ٿو. جنهن ۾ نبي ڪريم ﷺ جي واٽ نه وٺندڙ ۽ شيطان جي گمراهي ۽ اونداهي واري واٽ اختيار ڪندڙ لاءِ وعيد بيان ٿيل آهي.

[b]تقدير[/b]
تقدير مان مراد قضا ۽ قدر آهي. الله رب العزت هن ڪائنات ۽ هر انسان متعلق سندس مُقدر لکي ڇڏيو آهي، دنيا جو نظام ۽ انساني زندگي ان خدائي امر مطابق هلي ٿي.
تقدير کي مڃڻ ايمان جو حصو آهي، جنهن جو اقرار ايمان مفصل ۾ هن ريت آهي:
وَالۡقَدۡرِ خَیۡرِہٖ وَ شَرِّہٖ مِنَ اللّٰہِ تَعَالیٰ (165)
ترجمو: ۽ قدر (يعني قضا) خير ۽ شر سڀ الله طرفان آهي.
ڀٽائيﷺ به ايمان جي ٻين عقيدن وانگر تقدير جي عقيدي تي به پڪو پختو يقين رکندڙ هو. سندس ڪلام ۾ تقدير جي عقيدي متعلق ڪافي هنڌن تي وضاحت فرمايل آهي، جن مان چند بيت هن ريت آهن:
انهين جو اڀاڳ ڪونهي قَادرُ ڪو ٻئو،
قُل لَنْ یُصِیْبَنَا اِلَّا مَا کَتَبَ اللھ لَنَا ھُوَ مَوْلٰنا•(166) ايءُ معذرت ماڳ،
سڀوئي سڀاڳ، مارئي مساوِي ٿئو. (167)

شاهه، ڪريم جي قضا متعلق ارشاد ٿو فرمائي ته:
آءٌ ڪه نه ڄاڻان ايئن، ته جر گِهڙيي جو کو ٿيي،
قضا جا ڪريم جي، تنھ کان ڪنڌ ڪڍيو ڪيئن،
هڪ لکيي ٻئي نيهن، آڻي اوليس اول ۾. (168)

قضا جا ڪريم جي ڪَنھ کان ڪيئن ٽري،
جيڪين لکيو لوح ۾، پاريان سُوپري (169)

رب ڪريم پاران به اسان کي هر شيءِ جي لکت ۽ ڳاڻيٽي جو پتو هن ريت پوي ٿو:
وَكُلَّ شَیۡءٍ اَحْصَیۡنٰہُ فِیۡۤ اِمَامٍ مُّبِیۡنٍ ﴿٪۱۲﴾ (170)
ترجمو: ۽ (اسان) سڀ شيءِ کي لکي ڳڻي ڇڏيو اٿئون.
لطيف سائين داڻي پاڻيءَ جي قيد ۽ قلم جي لکڻ ۽ خشڪ ٿي وڃڻ يعني تقدير جي لکيي متعلق به ڪيترن ئي هنڌن تي اظهار فرمايو آهي:
”قَیْدُ الْمَاءَ“ ڪهن جو، سو مُون پاند پئو،
”جَفَ القَلَم بِمَا ھُوَ ڪائن“، وهي قلم وئو،
اي قضا ڪم ڪِئو، جئن ٿر مارو آءٌ ماڙيين. (171)

واڳ ڌڻين هٿ ۾، ڪيڏانھ ڪرهل ڪاهيان،
جيڏانھ وارينم سپرين، پير اوڏاهين پايان،
قلم ڪاتب هٿ ۾، آءٌ ڪا لکيي مان لِک لاهيان (172)

رب ڪريم پاران به اسان کي اها رهنمائي ملي ٿي ته جيڪي ڪجهه هن دنيا ۾ ٿئي ٿو اهو الله وٽ تقدير واري ڪتاب ۾ لکيل آهي:
مَاۤ اَصَابَ مِنۡ مُّصِیۡبَۃٍ فِی الْاَرْضِ وَلَا فِیۡۤ اَنۡفُسِكُمْ اِلَّا فِیۡ کِتٰبٍ مِّنۡ قَبْلِ اَنۡ نَّبْرَاَہَا ؕ (173)
ترجمو: ڪابه مصيبت نڪي زمين ۾ ۽ نڪي اوهان جي جندن ۾ پهچندي آهي پر انهيءَ کان اڳ ان کي پيدا ڪريون، هڪ ڪتاب ۾ لکيل آهي.
شاهه به قضا جي هر امر جو قائل آهي، سندس ارشاد آهي:
قَضا آنديس ڪوٽ ۾ لکيي جي لَغار،
ميخون محبت سَنديون، هِنيڙي مَنجهه هزار. (174)

ڀٽائي تقدير جي لکين مان ذري ضايع نه ٿيڻ جو اعلان هن ريت فرمايو آهي
توڻي وِلاڙون ڪرين، توڻي هلين وک،
لکيي منجهان لِک، ذَرو ضَايع نه ٿئي. (175)

لکيو جو نراڙ، سو انگ ڪياڙيءَ نه ٿئي،
پاڙئو ويٺي پاڙ، جيڪين لکيو لوح ۾. (176)

جتي جيتريون، لکيون لَوح قَلم ۾،
تتي تيتريون، گهڙيون گهارڻ آئيون. (177)

الله تعاليٰ پاران قرآن ڪريم ۾ لوح محفوظ جي باري ۾ ارشاد فرمايل آهي ته اصل ڪتاب الله تعاليٰ وٽ آهي:
لِكُلِّ اَجَلٍ کِتَابٌ ﴿۳۸﴾ یَمْحُوا اللہُ مَا یَشَآءُ وَیُثْبِتُ ۚۖ وَعِنۡدَہٗۤ اُمُّ الْکِتٰبِ ﴿۳۹﴾ (178)
ترجمو: هر ڪنهن لاءِ لکيل حڪم آهي جيڪي الله کي وڻندو آهي سو ميٽيندو آهي ۽ قائم رکندو آهي ۽ وٽس اصل ڪتاب آهي.
تقدير تي راضي رهندڙن لاءِ شاهه ۽ قرآن جو ارشاد هن ريت آهي:
نا اُميدي آجڪو، اوڇڻ آديسين،
سَدا سُک وَسن، طالب اوتقدير تي.(179)


وَ خَلَقَ كُلَّ شَیۡءٍ فَقَدَّرَہٗ تَقْدِیۡرًا ﴿۲﴾ (180)
ترجمو: ۽ سڀ ڪنهن شيءِ کي بڻايائين پوءِ ان جو اندازو پوريءَ طرح ٺهرايائين.

[b]مڪمل علم رکندڙ
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي نزديڪ الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات بابرڪات تمام ڄاڻ (علم) جو سرچشمو آهي. سندس علم لامحدود هئڻ سان گڏ هن جهان ۽ سموريءَ ڪائنات جو (احاطو) گهيرو ۽ غلبو رکي ٿو. جنهن جو اعلان شاهه سائينءَ سرڪلياڻ جي پهرين داستان جي پهرينءَ سٽ ۾ ”اول الله عليم اعليٰ عالم جو ڌڻي“ جي صورت ۾ ڪري چڪو آهي. عليم مان مراد اها ذات يا هستي آهي، جنهن جي علم جي دسترس کان ڪائنات جي ڪابه شيءِ ڳجهي نه هجي. شاهه صاحب رب ڪريم جي علم ۽ ڄاڻ جو اظهار ڪندي وضاحت ٿو فرمائي ته انساني ڪيفيت ۽ وجود جي احوال کان الله تعاليٰ باخبر آهي:
هن منهنجي حال جي، توکي سُڌ سَتار،
جيڪين وهي وجود ۾،
سُو تون ڄَاڻي ڄَاڻڻهار، (181)

ڀٽائيءَ جي سُڌ ستار ۽ ڄاڻي ڄاڻڻهار واري اعلان جي تصديق اسان کي قرآن ڪريم مان پڻ ملي ٿي جنهن ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته الله تعاليٰ پڌري يا ڳجهي هر راز کان باخبر آهي بلڪه اهو سينن جا راز ڄاڻندڙ ۽ باريڪ بين آهي:
وَ اَسِرُّوۡا قَوْلَكُمْ اَوِ اجْہَرُوۡا بِہٖ ؕ اِنَّہٗ عَلِیۡمٌۢ بِذَاتِ الصُّدُوۡرِ ﴿۱۳﴾ اَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ ؕ
وَ ہُوَ اللَّطِیۡفُ الْخَبِیۡرُ ﴿٪۱۴﴾ (182)
ترجمو: ۽ پنهنجي ڳالهه ڳجهي ڳالهايو يا پڌري چئو ته بيشڪ الله سينن جو ڳجهه ڄاڻندڙ آهي. جنهن پيدا ڪيو سو ڪيئن نه ڄاڻندو ۽ اهو اونهيءَ نظر وارو خبر رکندڙ آهي.
ڀٽائيءَ جو ”جيڪين وهي وجود ۾ سو تون ڄاڻي ڄاڻڻهار“ وارو اعلان هن آيت جي منظوم ترجمي جي حيثيت رکي ٿو.
شاهه لطيف بارگاهه الاهيءَ ۾ سندس ٻاجهه لاءِ ٻاڏائيندي اعتراف ٿو ڪري ته آءٌ پنهنجو حال ۽ ڪيفيت ڇا لاءِ بيان ڪيان، جڏهن ته توکي سڀ ڪجهه معلوم آهي:
جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجهه به اوڏيائي منڱان،
ري ٿنڀين ري ٿوڻيين، تون ڇپر تون ڇان،
ڪڄاڙو ڪهان؟ توکي مَعلم سڀڪا. (183)

قرآن ڪريم مان به اسان کي بارگاهه الاهيءَ مان ٻاجهه ۽ فضل طلب ڪرڻ جو سبق ملي ٿو ۽ اها به خبر پوي ٿي ته الله تعاليٰ سڀ ڪنهن شيءِ کي ڄاڻندڙ آهي:
وَسْئَلُوا اللہَ مِنۡ فَضْلِہٖ ؕ اِنَّ اللہَ کَانَ بِكُلِّ شَیۡءٍ عَلِیۡمًا ﴿۳۲﴾ (184)
ترجمو: ۽ الله کان سندس فضل گهرو ڇو ته الله سڀ ڪنهن شيءِ کي ڄاڻندڙ آهي.
شاهه لطيف پنهنجي ڪلام ذريعي قدرت جي هن نظام ڄاڻ ۽ علم جي تعريف ڪندي نٿو ڍاپي، سندس خيال موجب قدرت جي هن ڪائنات واري ڪارخاني ۾ انسان جيڪي ڪجهه ڏسي ٿو يا جن شين ۽ رازن جو مشاهدو ماڻي ٿو انهن کي ڪوبه ڪُلي طورتي سڃاڻي نٿو سگهي ڇو ته الله تبارڪ وتعاليٰ جو علم ايترو ته وسيع آهي، جو ڪنهن به انسان جي وس ۾ اها ڳالهه نه آهي ته هو رب ڪريم جي علم، راز ۽ حڪمتن متعلق ڪجهه ڄاڻ رکي سگهي ۽ ڪيترائي هن جهان جي مشاهدي ماڻڻ بعد ان جي اصلي حقيقت ۽ علم کان محروم رهجي مري ويا:
ديکيندي ديدار کي ”ڪُلُ“ سڃاتئون ڪين نَه،
جانب منجهان جين نه، محروم ئي مري ويا. (185)

يعني هن دنيا جي ظاهري ڏسڻ پسڻ سان ان جي اصلي حقيقت ۽ لڪل رازن جو علم ڪنهن کي به نه آهي، ها البته اگر الله تعاليٰ چاهي ته پنهنجي علم مان جنهن کي وڻيس ان کي اوترو علم عطا ڪري اها حقيقت قرآن ڪريم ۾ هن ريت بيان فرمايل آهي:
یَعْلَمُ مَا بَیۡنَ اَیۡدِیۡہِمْ وَمَا خَلْفَہُمْ ۚ وَلَا یُحِیۡطُوۡنَ بِشَیۡءٍ مِّنْ عِلْمِہٖۤ اِلَّا بِمَاشَآءَ ۚ (186)
ترجمو: جيڪي انهن (مخلوقن) جي اڳيان آهي ۽ جيڪي سندن پوئتان آهي سو (سڀ) ڄاڻندو آهي ۽ جيڪي گهري تنهن کان سواءِ سندس علم مان ڪنهن ذري کي (اهي) گهيرو ڪري نه سگهندا آهن.
هن ڀلاريءَ آيت مان ثابت ٿيو ته هن دنيا ۾ انسان جيڪو به مشاهدو ماڻي ٿو، مخلوقات جي اڳيان پويان جيڪي ڪجهه ٿي گذريو آهي يا مستقبل ۾ جيڪي ڪجهه ٿيندو ان جو تمام علم الله تعاليٰ وٽ ئي آهي ۽ سندس مرضيءَ کان سواءِ ڪنهن کي به طاقت نه آهي ته هو ذري جيترو علم حاصل ڪري سگهي، ان ڪري شاهه فرمايو ته:
ديکيندي ديدار کي، ڪُل سڃاتئون ڪين نَه،

ڀٽائي جي نزديڪ علم ڪامل جو مرڪز صرف ۽ صرف رب ڪريم ئي آهي. سندس فرمان آهي ته هن سموري جهان جي ڪارخاني ۽ نظام کي عام انسانن ته ڪونه سڃاتو ليڪن جيڪي وڏا معزز، محترم ۽ امين هئا، اهي ڀلارا به حساب ڪندي هيڻا ٿي ٿڪجي پيا، انهن کي به مڪمل ديدار، جلوو، نصيب نه ٿيو بلڪ انهن به رڳو جز ڏٺو:
ديکيندي ديدار کي ”ڪُلُ“ سڃاتئون ڪين،
تازي طبيلن ۾ آهه، اَحاطو زين،
هُئا جي امين، سي حسابان هڄي وئا. (187)

ڀٽائي هن بيت ۾ اها وضاحت فرمائي آهي ته خالق ڪائنات جي هن نظام جو جيڪو علم ۽ راز آهي، ان کي انسان ته نه سمجهي سگهيا ليڪن جيڪي وڏا عاقل ۽ بي بها داناءَ هئا انهن جا عقل به حيران ٿي ويا، جيئن قرآن ڪريم ۾ حضرت موسيٰ ۽ حضرت خضر جو قصو بيان ٿيل آهي. جنهن ۾ حضرت خضر جيڪي ڪم ظاهر طورتي ڪيا انهن کي عام ماڻهن ته سمجهيو ۽ سڃاتوئي ڪين جنهن لاءِ شاهه فرمايو ته:
ديکيندي ديدار کي ڪُل سڃاتئون ڪين،

ليڪن حضرت خضر جي انهن ڪمن کي الله تعاليٰ جو پيارو پيغمبر موسيٰ به نه سمجهي سگهيو، جنهن لاءِ ڀٽائي اعلان فرمايو ته جيڪي نبوت جي تاج جا امين هئا، اهي به ان حقيقت جي علم کان محروم هئا:
هئا جي امين، سي حسابان هڄي وئا،

قرآن ڪريم مان اسان کي خبر پوي ٿي ته جڏهن موسيٰ ، حضرت خضر کي چيو ته آءٌ تنهنجي ڪڍ هلان جيڪي توکي هدايت مان سيکاريو ويو ان مان مون کي سيکار ته حضرت خضر جواب ڏيندي فرمايو ته:
قَالَ اِنَّکَ لَنۡ تَسْتَطِیۡعَ مَعِیَ صَبْرًا ﴿۶۷﴾ وَکَیۡفَ تَصْبِرُ عَلٰی مَا لَمْ تُحِطْ بِہٖ خُبْرًا ﴿۶۸﴾ (188)
ترجمو: (خضر ) چيو ته تون مون سان ڪڏهن به صبر ڪري نه سگهندين ۽ جنهن جي توکي خبر ئي نه آهي تنهن تي ڪٿي صبر ڪندين؟
حضرت موسيٰ ، حضرت خضر کي يقين ڏياريو ته آءٌ صبر ڪندس پوءِ ٻئي ٻيڙيءَ ۾ چڙهيا تڏهن حضرت خضر ان ٻيڙيءَ ۾ سوراخ ڪيو، تنهن تي موسيٰ ، خضر کي چيو ته:
قَالَ اَخَرَقْتَہَا لِتُغْرِقَ اَہۡلَہَا ۚ لَقَدْ جِئْتَ شَیۡئًا اِمْرًا ﴿۷۱﴾
قَالَ اَلَمْ اَقُلْ اِنَّکَ لَنۡ تَسْتَطِیۡعَ مَعِیَ صَبْرًا ﴿۷۲﴾ (189)
ترجمو: (موسيٰ )، (خضر کي) چيو ته تو ان کي انهيءَ لاءِ سوراخ ڪيو ڇا ته ٻيڙيءَ وارن کي ٻوڙين؟ بيشڪ تو اڍنگو ڪم ڪيو. (خضر ) چيو ته توکي نه چيو هوم ڇا ته تون مون سان صبر ڪري نه سگهندين؟
بعد ۾ وري پيغمبر خضر ۽ موسيٰ گڏجي روانا ٿيا ته رستي ۾ خضر هڪ ڇوڪري کي ڪٺو، تنهن تي موسيٰ ، حضرت خضر کي چيو ته بيشڪ توهيءَ خراب ڪم ڪيو ۽ اهو سلسلو اڳتي به هلندو رهيو ۽ آخر ۾ حضرت خضر ، حضرت موسيٰ کي چيو ته هاڻي پاڻ گڏ نه هلي سگهنداسين، ان قصي اندر قدرت جا جيڪي راز هئا اهي حضرت موسيٰ جهڙو پيغمبر به نه سمجهي سگهيو، تنهن تي ڀٽائيءَ اشارو فرمايو ته:
هئا جي امين، سي حسابان هڄي ويا.

جڏهن ته رب ڪريم پاران اها وضاحت پڻ فرمايل آهي ته انسان کي تمام ٿورڙو علم عطا ڪيل آهي:
وَمَاۤ اُوۡتِیۡتُمۡ مِّنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَلِیۡلًا ﴿۸۵﴾ (190)
ترجمو: ۽ اوهان کي ڪي ٿورڙي علم کان سواءِ نه ڏنو ويو آهي.
مقصد ته لطيفي فڪر ۽ قرآن ڪريم مان ثابت ٿيو ته علم ڪامل جو حامل رب ڪريم ئي آهي، سندس علم هن جهان جي هر شيءِ جو گهيرو (احاطو) ڪندڙ آهي. جنهن جو اعلان ”وَاللھ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیْطُ“ جي صورت ۾ فرمايل آهي.

[b]الله جي حاڪميت
[/b] سنڌ جو سداحيات شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، پنهنجي ڪلام ذريعي مخلوق کي خالق سان متعارف ڪرائي ملائڻ لاءِ سموري زندگي سرگرم رهيو. سندس ڪلام ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ جي ذات، صفات ۽ احسانن کي وڏي وضاحت سان بيان ڪيل آهي ته جيئن مخلوق کي پنهنجو وساريل خالق ۽ مالڪ ياد اچي ۽ کيس زندگي جو اصلي ۽ حقيقي مقصد حاصل ٿي سگهي.
شاهه سائين انسان کي اها ڳالهه ذهن نشين ڪرائي آهي ته بادشاهن جو بادشاهه مالِڪُ الملڪ ۽ اَحڪمُ الحاڪمين وحده لاشريڪ آهي:
صُلح ڪر سُلطان سين ڪڍي گهلِ گهرا،
ته تون تنھ درا، ڏيهاڻي ڏان لهين. (191)

هن بيت ۾ شاهه سائين، سلطان سان صلح ڪرڻ لاءِ صلاح ڏني آهي. سلطان مان مراد سڀني ۾ وڌيڪ طاقتور ۽ وڏو حاڪم، احڪم الحاڪمين آهي، جنهن جو سڀني تي حڪم هلندو هجي ۽ اهو سلطان صرف رب العالمين ئي آهي. جنهن جي دروازي تان ۽ بارگاهه مان ڏهاڙي ڏان ملي سگهي ٿو.
ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي اهو پتو پوي ٿو ته بادشاهن جو بادشاهه الله رب العزت آهي ۽ ان کان سواءِ انسان جو ڪوبه حامي ۽ مددگار نه آهي جنهن لاءِ شاهه فرمايو ته:
ته تون تنھ درا، ڏيهاڻي ڏان لهين،

ڀٽائيءَ جي سُلطان ۽ تون تنھ درا، وارو اعلان هن آيت جي تشريح نظر اچي ٿو:
اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللہَ لَہٗ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ ؕ وَمَا لَكُمۡ مِّنۡ دُوۡنِ اللہِ مِنۡ وَّلِیٍّ وَّلَا نَصِیۡرٍ ﴿۱۰۷﴾ (192)
ترجمو: نه ڄاڻندو آهين ڇا؟ ته آسمانن ۽ زمين جي بادشاهي الله جي آهي ۽ الله کان سواءِ اوهان جو نڪو سنڀاليندڙ، نڪو واهرو آهي.
ڀٽائي اڳتي هلي رب ڪريم جي بادشاهي (صاحبي) ۽ وڏيءَ سگهه جو بيان ڪندي ارشاد ٿو فرمائي:
صاحب تنهنجي صاحبي عجب جهڙي آه،
وڏي سگهه سندياءِ، پاڻ وهيڻو آهيين. (193)

يعني رب ڪريم جي بادشاهي وڏي شان ۽ مان واري آهي ۽ ساڳي وقت ان جي سگهه طاقت ايتري ته آهي جو ان جو ڪوبه مقابلو نٿو ڪري سگهي ۽ نه ئي وري ان کي ڪنهن جي ڪا پرواهه آهي.
اسان کي قرآن ڪريم مان صاحب جي صاحبيءَ جو جيڪو پتو پوي ٿو سو هن ريت آهي:
فَسُبْحٰنَ الَّذِیۡ بِیَدِہٖ مَلَكُوۡتُ كُلِّ شَیۡءٍ وَّ اِلَیۡہِ تُرْجَعُوۡنَ ﴿٪۸۳﴾ (سورت يس آيت 83 )
ترجمو: پوءِ اهو الله پاڪ آهي جنهن جي هٿ ۾ هر شيءِ جي حڪومت آهي ۽ ڏانهس اوهين موٽايا ويندؤ.
شاهه سائين رب ڪريم جي جنهن ”وڏي سگهه سندياءِ“ جو ذڪر فرمايو آهي اهو اسان کي هن ڀلاريءَآيت جو مفهوم معلوم ٿئي ٿو:
تَبٰرَکَ الَّذِیۡ بِیَدِہِ الْمُلْكُ ۫ وَ ہُوَ عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرُۨ ۙ﴿۱﴾ (194)
ترجمو: اهو الله وڏيءَ برڪت وارو آهي، جنهن جي هٿ ۾ ساري ملڪ جي بادشاهي آهي ۽ اهو سڀ تي وسوارو آهي.
ڀٽائي جو ”پاڻ وهيڻو آهيين“ وارو اعلان به هن قرآني آيت جي شرح معلوم ٿئي ٿو:
وَ اِنَّ اللہَ لَہُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیۡدُ ﴿٪۶۴﴾ (الحج-64)
ترجمو: ۽ بيشڪ الله بي پرواهه (بي نياز) ۽ ساراهيل آهي.
شاهه سائين رب ذوالجلال جي بادشاهي ۽ ان جي سگهه جي تعريف ڪندي اعلان ٿو فرمائي ته آسري وارو مٺو نالو الله تعاليٰ جو ئي آهي. جنهن جي سگهه جو ڪو پرو پاند ئي نه آهي ۽ ان ڪريم رب جي در جهڙو ٻيو ڪو در به نه آهي جتان ڪا حاجت روائي ٿيندي هجي:
مٺو جئن نالوءِ، تيئن مون وڏو آسرو،
صاحب تنهنجيءَ سگهه، جو پرو پاند نه ڪوءِ،
ڪو در ناهه جهوءِ، مون ٻئا در گهڻو نهارئا. (195)

اهڙي قسم جو ساڳيو عنوان اسان کي ڪلام الاهي ءَ ۾ به ملي ٿو جنهن ۾ رب ڪريم (صاحب) جي بادشاهي ۽ سگهه سان گڏ ان جي ڪارساز ۽ حاجت روا هئڻ جو به پتو پوي ٿو:
وَلِلہِ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَمَا فِی الۡاَرْضِ ؕ وَکَفٰی بِاللہِ وَکِیۡلًا ﴿۱۳۲﴾ (196)
ترجمو: ۽ جيڪي آسمانن ۾ آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي سو خاص الله جو آهي ۽ الله ڀرجهلو (ڪارساز) بس (ڪافي) آهي.
هيءَ سڳوري آيت شاهه سائينءَ جي مٿين بيت واري معنيٰ ۽ مفهوم سان مطابقت رکي ٿي اگر ايئن کڻي چئجي ته شاهه جو.
”صاحب تنهنجي سگهه جو پروپاند نه ڪوءِ“

وارو بيت هن آيت جو تفسير آهي ته ان ۾ ڪو وڌاءُ ڪونه ٿيندو.

[b]الله تعاليٰ جو ذڪر
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي، جيئن ته الله تعاليٰ جي توحيد ۽ وحدانيت جو قائل هو ان ڪري سندس ڪلام ۾ اڪثر طور تي الله تعاليٰ جو حمد ثنا ۽ ذڪر ملي ٿو، جنهن مان شاهه سائين جي ذات باري تعاليٰ سان محبت ۽ عقيدت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
ڀلاري ڀٽائيءَ پنهنجي ڪلام ۾ ذڪر الاهي ڪري هڪ طرف رب ڪريم جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪئي آهي ته ٻئي طرف انسان ذات کي ذڪرِ الاهي جي ترغيب پڻ ڏني آهي. عالمن ۽ عارفن جو قول آهي ته ذڪر الاهي انسان لاءِ روحاني غذا جو درجو رکي ٿو:
شاهه رحه، الله تعاليٰ پاران انسان کي ذڪر لاءِ ڏنل هدايت کي هوبهو نقل ڪندي اها وضاحت فرمائي آهي ته جنهن ذات جي تنهنجي اندر تات ۽ طلب آهي ان ذات کي به تنهنجي لاءِ محبت ۽ ياد آهي، ان ڪري انسان کي ان راز کي سمجهڻ گهرجي:
توجني جي تات، تِن پڻ آهي تنهنجي،
فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ ، اي پروڙج بات،
هَٿِ ڪاتِي ڳُڙوات، پُڇڻ پَر پِرين. (197)

اها ڀلاري آيت جيڪا شاهه حوالي طور بيان فرمائي آهي سا قرآن ڪريم ۾ هن ريت فرمايل آهي:
فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوۡا لِیۡ وَلَا تَكْفُرُوۡنِ ﴿۱۵۲﴾٪ (198)
ترجمو: تنهن ڪري مون کي ياد ڪريو ته آءٌ اوهان کي ياد ڪريان ۽ منهنجو شڪر ڪريو ۽ منهنجي بي شڪري نه ڪريو.
هن مبارڪ آيت ۾ الله تعاليٰ پاران مخلوق لاءِ ذڪر ۽ شڪر ڪرڻ جو حڪم ڏنل آهي، ليڪن ذڪر ڪندڙ ٻانهن لاءِ اها خوشخبري پڻ ڏنل آهي ته اگر اوهان الله کي ياد ڪندو ته الله تعاليٰ به اوهان کي ياد ڪندو ۽ الله تعاليٰ جو ڪنهن ٻانهي کي ياد ڪرڻ، اها هڪ وڏي سعادت ۽ خوش نصيبي آهي.
شاهه سائين ذڪر ڪندڙ ٻانهي لاءِ رب ڪريم پاران به ياد ڪرڻ واري اعلان کي تمام گهڻي اهميت ڏني آهي ۽ ٻين به ڪيترن ئي هنڌن تي ان کي بيان فرمائي الله رب العزت جي ذڪر جي اهميت کي واضح فرمايو آهي:
عاشقن الله جي سدا وائي وات،
فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ ، تَن ۾ اها تات،
اُني کي ڪنهن سات، سَڄڻ ويل نه وسري (199)

يعني الله سان عشق رکندڙن کي هميشه الله جي ذڪر جي وائي وات ۾ آهي ۽ انهن کي ڪنهن به گهڙي، ساعت ربِ ڪريم نٿو وسري.
اسان کي حضور اڪرم ﷺ جن جي هڪ مبارڪ حديث ملي ٿي جنهن ۾ بيان فرمايو ويو آهي ته جڏهن ٻانهو مون کي ياد ڪندو آهي ته آءٌ ان سان گڏ هوندو آهيان، انهيءَ حقيقت کي ڀٽائي ”انهيءَ کي ڪنهن سَات، سڄڻ ويل نه وسري“ جي صورت ۾ بيان فرمايو آهي:
قَالَ النَّبِیُ یَقُوْلُ اللھ تَعالیٰ؛ اَنَا عِندَ ظَنِ عَبْدِیْ وَاَنَا مَعَہٗ اِذَا ذَکِرْنِیْ۔ (200)
ترجمو: حضور ﷺ جن ارشاد فرمايو ته الله تعاليٰ جو ارشاد آهي ته آءٌ ٻانهي سان اهڙو معاملو ڪندو آهيان، جهڙو هو مون سان گمان ڪندو آهي، جڏهن هو مون کي ياد ڪندو آهي ته آءٌ ان سان گڏ هوندو آهيان.
الله جي ذڪر واريءَ آيت جي حوالي سان شاهه سائين، مختلف سُرن ۾ جيڪو بيان فرمايو آهي، ان جو تفصيل هن ريت آهي:
زُمُرْ، زُخْرُفْ، قُل جني جو قوت،
فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ ، ساڻيهه ۾ ثابوت،
جُنبي وئا جبروت ۾، ماڻيائون مَلڪوت،
لڳا ۾ لاهوت، پَکا پهنوارن جا. (201)

پُڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار،
فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ ، اي پروڙج پار،
تُرهو تني بار، عشق جني کي آڪرو. (202)

فَاذْكُرُوۡنِیۡۤ اَذْكُرْكُمْ ، ڪهئو قُرآنا،
وَاشْکُرُوْلِیْ وَلاَ تَکْفُرُوْنَ، ڪڍ تون ڪُفرانا. (203)

شاهه لطيف انسان کي پنهنجي هستي وڃائي پنهنجي من ۾ محبوب حقيقي الله کي ياد ڪرڻ ۽ ليلائڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
هيڪر هئڻ وڃاءِ، ته ويجهي ٿئين وصال کي،
وَاذْ کُرْ رَبُّکَ فِیْ نَفْسِکَ، پهيءَ اِي پڄاءِ،
لالڻ کي لِيلاءِ، ته پوي ٻاجهه ٻروچ کي. (204)

شاهه سائين قرآن ڪريم جي جيڪا هيءَ آيت سڳوري نقل فرمائي آهي ان ۾ الله تعاليٰ جو ارشاد مبارڪ آهي ته پنهنجي رب کي صبح ۽ شام عاجزيءَ سان ياد ڪر ته جيئن تنهنجو شمار غافلن ۾ نه ٿئي:
وَاذْكُرۡ رَّبَّکَ فِیۡ نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَّ خِیۡفَۃً وَّدُوۡنَ الْجَہۡرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالۡاٰصَالِ وَلَا تَكُنۡ مِّنَ الْغٰفِلِیۡنَ ﴿۲۰۵﴾ (205)
ترجمو: ۽ پنهنجي پالڻهار کي دل ۾ عاجزيءَ ۽ ڀَو سان وڏي آواز ڌاران صبح ۽ سانجهي ءَ جو ياد ڪر ۽ غافلن مان نه هج.
شاهه صاحبجڏهن هن ڀلاري آيت واري حقيقت ۽ الله تعاليٰ جي حڪم کي سمجهائي ٿو ته پوءِ جيڪا سندن ڪيفيت ٿئي ٿي ان جو اظهار هن بيت ۾ فرمايو اٿن:
حقيقت هڻي، منهنجي جان جدا ڪئي،
هڪ پساهه پرينءَ ري سگهان تان نه کڻي،
ڌڻي ۽ ڌڻي، رهيو آهم روح ۾. (206)

جڏهن ته هر حال ۾ ۽ هر ساهه پساهه ۾ ڌڻيءَ جو ذڪر ڪندڙ ٻانهن جو تعارف قرآن ڪريم ۾ هن ريت فرمايو ويو آهي:
الَّذِیۡنَ یَذْكُرُوۡنَ اللہَ قِیٰمًا وَّقُعُوۡدًا وَّعَلٰی جُنُوۡبِہِمْ وَیَتَفَکَّرُوۡنَ فِیۡ خَلْقِ السَّمٰوٰتِ وَالۡاَرْضِ ۚ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ ہٰذا بَاطِلًا ۚ سُبْحٰنَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۱۹۱﴾ (207)
ترجمو: جيڪي بيٺي ۽ ويٺي ۽ پنهنجن پاسن ڀر الله کي ياد ڪندا آهن ۽ آسمان ۽ زمين جي بڻاوت ۾ فڪر ڪندا آهن (۽ چوندا آهن ته) اي اسان جا پالڻهار هنن کي بي رٿو نه بڻايو اٿيئي توکي پاڪ ڄاڻون ٿا تنهن ڪري اسان کي باهه جي عذاب کان بچاءِ.
شاهه صاحب انسان کي غفلت کي ڇڏي الله تعاليٰ کي ياد ڪرڻ جي صلاح ڏيندي فرمائي ٿو ته محبت جي ميدان ۾ اها ڳالهه تمام ڳري آهي:
ويهه مَ ويسري، تان ڪين اور الله سين،
محبت جي ميدان ۾ سڄي ڳالهه ڳري. (208)

جڏهن ته قرآن ڪريم مان اسان کي الله جي ذڪر کان غفلت ڪندڙ غافل لاءِ سخت عذاب جو پتو پوي ٿو، اهوئي سبب آهي جو شاهه ويهه مَ ويسري جي صلاح ڏئي ٿو:
وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنۡ ذِكْرِیۡ فَاِنَّ لَہٗ مَعِیۡشَۃً ضَنۡكًا وَّ نَحْشُرُہٗ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ اَعْمٰی ﴿۱۲۴﴾ (209)
ترجمو: ۽ جيڪو منهنجي ياد ڪرڻ کان منهن موڙيندو تنهن لاءِ بيشڪ حياتي اهنجي ٿيندي ۽ قيامت جي ڏينهن کيس انڌو ڪري اٿارينداسون.
هن آيت مان الله تعاليٰ جي ذڪر کان غفلت ڪندڙ جي انجام جو پتو پوي ٿو ته ياد الاهي کان منهن موڙيندڙ ڪيڏي نه وڏيءَ سزا جو مستحق ٿيندو ان ڪري انسان کي گهرجي ته هر وقت الله تعاليٰ جو ذڪر ڪندو رهي.
ڀٽائي تن کي تسبيح، من کي مڻيو ۽ دل ۾ به الله جي نالي جي ذڪر ڪرڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
تَنُ تسبيح مَنُ مڻيون، دل دنبورو جن،
تندون جي طلب جيون، وحدت سُروڄن،
وحده لاشريڪ لھ، اهو راڳ رڳن،
سي ستائي سونهن، ننڊر عبادت ان جي. (210)

لطيفي فڪر موجب جنهن وجود جي تَن مَن ۾ ذڪرِ الاهيءَ جي تندتنوار هجي ۽ الله جي توحيد جو راڳ رڳن ۾ روان هجي ته پوءِ ان دل کي الله جي ذڪر کان سواءِ قرار نه ايندو، اهڙو بيان اسان کي قرآن ڪريم جي هن آيت مان به ملي ٿو:
اَلَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوۡبُہُمۡ بِذِكْرِ اللہِ ؕ اَلَا بِذِكْرِ اللہِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوۡبُ ﴿ؕ۲۸﴾ (211)
ترجمو: (هي اُهي آهن) جن ايمان آندو ۽ سندن دليون الله جي ذڪر سان (ئي) آرام وٺنديون آهن.
هن ڀلاريءَ آيت مان ثابت ٿيو ته دلين کي آرام ۽ راحت صرف ۽ صرف الله جي ذڪر سان ئي ملي سگهي ٿي، ان ڪري ضروري آهي ته تن کي تسبيح من کي مڻيو دل کي دنبورو ڪري وحدت جي سرن جو راڳ رڳن روان ڪجي ته دل کي حقيقي آرام ۽ سڪون نصيب ٿي سگهي.
شاهه سائين الله کي ياد ڪندڙ (ذاڪر) ٻانهي کي ”طَالِب الموليٰ مذڪر“ يعني مڙس ماڻهو، همٿ ۽ حوصلي وارو مرد قرار ڏنو آهي، جيڪو هر وقت الله جي ياد ۾ مشغول رهي ٿو:
مُونَا طُور سِينا سَندا سنيا سين،
طالب الموليٰ مذڪر، ايءُ ڪلام ڪئائون ڪَنِ،
سکن کي سڀين پرين ٻُجهي ڏنائون ٻن،
”الف“ آديسين، چوري رکيو چت ۾. (212)

شاهه سائين سنياسين ۽ آديسين پاران هر وقت الله (الف) چِت ۾ چوري رکڻ جي بيان بعد اهڙن ذاڪرن جو تعارف ڪرايو آهي ته اُهي مونن ۾ منهن پائي يعني مراقبي واري حالت ۾ ذڪر ڪندي هيڪڙائي حق واري منزل تي پهچي محبوبِ حقيقي جو ديدار ڪن ٿا:
ويٺائي وهَسن، پايو مُنھ مونن ۾،
جوڳي جاٽرا ڪن، جھ آيا الوهيت ۾. (213)

ڀٽائي جي طالب الموليٰ مذڪر ۽ مُونن ۾ منهن وجهي جاٽرا ڪندڙ جوڳين يعني هرحال ۾ هرهنڌ الله تعاليٰ کي ياد ڪندڙن جي مقام ۽ مرتبي جو پتو هن حديث مبارڪ مان پوي ٿو:
قَالَ الْنَّبِیُ ﷺ؛ لاَ یَقْعُد قَومٌ یَذْکُرُوْنَ اللھَ عَزَّوَعَجَلْ اِلاَّ حَفْتَھُمْ الْمَلاَئِکَتہُ وَغَشِیَتُھُمْ الرَّحْمَۃَ وَنَزَلْتُ عَلَیْھِمُ الْسَّکِیْنَۃُ وَذْکُرْھُمُ اللھ فِیمَنْ عِنْدَھٗ۔ (214)
ترجمو: نبي ڪريم ﷺ جن ارشاد فرمايو ته جيڪا جماعت الله تعاليٰ جي ذڪر ۾ مشغول هوندي آهي ته فرشتا انهن جي چوڌاري ٿي بيهندا آهن، رحمتِ الاهيءَ جي ڇانو هيٺ ڍڪجي ويندا آهن، سڪينه، سڪون واري ڪيفيت انهن تي نازل ٿيندي آهي ۽ الله ذڪر ڪندڙ ٻانهن جو تذڪرو فرشتن جي مجلس ۾ فرمائيندو آهي.
هن حديث مبارڪ مان ذڪر ڪندڙ ٻانهن جي عزت، مقام ۽ مرتبي جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته الله تعاليٰ کين ڪيڏو نه وڏو مرتبو عطا فرمايو آهي. اهو مرتبو هر مؤمن ذڪرِالاهي اختيار ڪري حاصل ڪري سگهي ٿو.
شاهه لطيف الله تعاليٰ جي ذڪر جي اهميت کي سامهون رکندي، انسان کي صلاح ٿو ڏئي ته هر گهڙي، پل الله وحده لاشريڪ جي وائي وات هجي ۽ ان کي هرگز نه وسارجي:
تون چئو الله هيڪڙو، وائي ٻي وسار،
تَن ۾ تَند تنوار، سدا سپرين جي. (215)

تون چَئُه الله هيڪڙو، ٻي وائي وساري ڇڏ،
تن هنين سين گڏ، سڄڻ ساهه پساهه ۾. (216)

حضرت عبدالله  کان روايت آهي ته هڪ صحابيءَ عرض ڪيو ته يارسول الله، شريعت جا احڪام ته گهڻا آهن ليڪن مون کي ڪو اهڙو عمل ٻڌايو ته آءٌ ان کي پنهنجو معمول بنايان، ته پاڻ سڳورن ﷺ فرمايو:
قَالَ لاَیَزَالُ لِسَانُکَ رَطُبًا مِنْ ذِکْرِاللھ۔(217)
ترجمو: فرمايائون ته اوهان جي زبان هر وقت الله تعاليٰ جي ذڪر سان تر هجي. جڏهن ته شاهه ٻيءَ وائيءَ کي وساري سدا سپرين جي ذڪر جي تندتوار کي جاري رکڻ جي نصيحت فرمائي آهي.
شاهه صاحب انسان جي رهنمائي فرمائيندي کيس صلاح ٿو ڏئي ته هٿن سان ڪم ڪار ڪندو رهه ۽ نيڻن سان بيشڪ نهاريندو ۽ نظارا ڪندو ره، ليڪن دل ۾ سپرين جي ياد ۽ ذڪر جاري هئڻ گهرجي:
هٿن سين حاج ڪر، نيڻن سين نهار،
اُڀا اڱڻ پار، پَس پنهنجا سپرين. (218)

يعني اي طالب هٿن سان حاج ڪر ۽ نيڻن جي اڪنڊ کي پنهنجي حقيقي پرين ڏي اهڙيءَ طرح رک جو پنهنجو پرين اڱڻ تي پيو ڏسين مقصد ته هٿ بيشڪ دنيا جي ڪم ڪار ۾ رُڌل هجن، ليڪن دل انهيءَ مالڪ جي ديدار ۾ رُڌل هجي، جيڪو تنهنجي اندر جي اڱڻ تي توسان گڏ آهي.
انسان جي اندر يعني دل واري اڱڻ تي جيڪو سپرين آهي، ان جي شاهدي اسان کي قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیۡہِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیۡدِ ﴿۱۶﴾ (219)
ترجمو: ۽ اسان ڏانهس سندس ساهه جي رڳ کان وڌيڪ ويجها آهيون.
شاهه سائين سُپرين سان ساڃاهه جي باري ۾ هڪ ٻئي هنڌ وڌيڪ وضاحت سان ارشاد فرمايو آهي ته مون کي سُپرين هڪ ويل نه وسريو آهي ۽ هر وقت اندر روح ۾ رهيل آهي، جنهن جي تصديق اسان کي مٿين قرآني آيت مان پڻ ملي ٿي ته الله تبارڪ وتعاليٰ انسان کي ساهه جي رڳ (شهه رڳ) کان به وڌيڪ ويجهو آهي. اهوئي سبب آهي جو شاهه سائين محبوب حقيقي لاءِ ”اندر روح رهيام“ جو اعلان فرمايو آهي:
جڏهان ڪر ٿيام، ساڃاهه سپرين سين،
تڏهانڪون تِلِ جيترو، ويل نه وسرئامَ،
اندر روح رهيامِ، سڄڻ اوطاقون ڪري. (220)

ڀٽائي انسانيت جي رهبريءَ جو حق ادا ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته، اي انسان صبح جو داتا جي درصدا ۽ ساراهه ڪر ڇو ته محتاجن جي خوشي سخيءَ جي هٿ ۾ آهي:
صبح جو سڀراڄ، ڪر داتا جي در تي،
سندو ڪورن ڪاڄ، آهي حاتم هٿ ۾. (221)

جڏهن ته رب ڪريم پاران به ايمان وارن کي اها نصيحت فرمائي وئي آهي ته صبح ۽ شام جو الله جو ذڪر ڪثرت سان ڪندا رهو:
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا اذْكُرُوا اللہَ ذِكْرًا کَثِیۡرًا ﴿ۙ۴۱﴾ وَّ سَبِّحُوۡہُ بُكْرَۃً وَّ اَصِیۡلًا ﴿۴۲﴾ (222)
ترجمو: اي ايمان وارؤ الله کي تمام گهڻو ياد ڪريو ۽ صبح ۽ سانجهيءَ جو کيس پاڪائيءَ سان واکاڻيو.

[b]الله جي محبت
[/b] سنڌ جي سرزمين جو سداحيات شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي، الله تعاليٰ جي محبت ۽ اطاعت جو نه رڳو علمبردار هو بلڪ مالڪ سائينءَ جي محبت ۽ اطاعت کان وانجهيل انسانن لاءِ هڪ رهبر ۽ رهنما پڻ هو، جيڪو پنهنجي ڪلام ذريعي انسان کي الله تعاليٰ سان محبت ۽ عشق جو رستو ڏيکاريندي نصيحت ٿو ڪري ته تون رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي هوندي ٻين درن تي انسان جي غلامي ڪري ٺوڪرون ڇو ٿو کائين؟ شاهه سائين انسان کي اها به صلاح ٿو ڏئي ته جيڪڏهن تون سکيو رهڻ ٿو چاهين ته پوءِ تنهنجي محبت ۽ عشق جو مرڪز صرف الله رب العزت جي ذات هئڻ گهرجي:
ڇا کي وڃئو ڇو، ٻيلي ٿئين ٻئن جو،
وٺ ڪنجڪ ڪريم جي جڳ جو والي جو،
سهکو هوندو سو، جنهن جو عشق الله سان. (223)

جڏهن ته قرآن ڪريم مان به انسان جي ان ساڳيءَ ڪيفيت جو پتو پوي ٿو، جيڪا شاهه سائين بيان فرمائي آهي ته هو رب ڪريم کي ڇڏي ٻين جو وڃي ٻيلي ٿيو آهي ۽ انهن سان الله جهڙي محبت رکندو آهي. حالانڪه جن ايمان آندو ۽ عشق ۽ محبت جو مرڪز رب ڪريم کي رکيائون ته اهي ڪامياب ۽ ڪامران ٿيندا:
وَمِنَ النَّاسِ مَنۡ یَّتَّخِذُ مِنۡ دُوۡنِ اللہِ اَنۡدَادًا یُّحِبُّوۡنَہُمْ کَحُبِّ اللہِ ؕ
وَالَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡۤا اَشَدُّ حُبًّا لِّلہِ ؕ (224)
ترجمو: ۽ ماڻهن مان ڪي (اهڙا) آهن جي الله کان سواءِ ٻين کي الله جهڙو ڪري وٺندا آهن (۽ انهن کي) الله جي پيار وانگر پيارو رکندا اٿن ۽ جن ايمان آندو سي الله جي دوستي (محبت) ۾ ڏاڍا زور آهن.
هن آيت سڳوريءَ جو پهريون حصو مَنْ یَتَخذ مِن دُونِ اللھ۔۔ شاهه سائين جي شرح موجب ”ڇا کي وڇئو ڇو ٻيلي ٿئين ٻين جو“ ۽ آيت جو آخري حصو وَالَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡۤا اَشَدُّ حُبًّا لِّلہِ سهکو هوندو سو جنهن جو عشق الله سان جي صورت ۾ بيان فرمايو ويو آهي.
شاهه لطيف پرين يعني الله تعاليٰ جي پڇا ڳاڇا ۽ تلاش ڪندڙ ٻانهن لاءِ ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪي پرين جو گس پڇندي ڪشالا ڪندا سي ئي پرين پَسندا:
پُڇن سِي پَسن، جَڏهن تَڏهن پرينءَ کي،
ڏورينديون ڏِسن، اڱڻ عجيبن جا. (225)

جڏهن ته قرآن ڪريم مان به اسان کي اهو پتو پوي ٿو ته جيڪي الله تعاليٰ ۽ رسول ﷺ جي اطاعت ڪندا آهن ۽ هر معاملي ۾ الله ۽ سندس رسول جي محبت کي سامهون رکندي پرينءَ کي پڇندا آهن ته اهي ئي پرين پَسندا. يعني کين الله جو فضل ۽ احسان نصيب ٿيندو آهي، اهي قيامت ڏينهن نبين، صديقن ۽ شهيدن سان به گڏ هوندا:
وَمَنۡ یُّطِعِ اللہَ وَالرَّسُوۡلَ فَاُولٰٓئِکَ مَعَ الَّذِیۡنَ اَنْعَمَ اللہُ عَلَیۡہِمۡ مِّنَ النَّبِیّٖنَ وَالصِّدِّیۡقِیۡنَ وَالشُّہَدَآءِ وَالصّٰلِحِیۡنَ ۚ وَحَسُنَ اُولٰٓئِکَ رَفِیۡقًا ﴿ؕ۶۹﴾ (226)
ترجمو: ۽ جيڪي الله ۽ پيغمبر جي تابعداري ڪندا سي انهن سان گڏ رهندڙ آهن جن تي الله فضل ڪيو آهي (يعني) پيغمبر ۽ صديق ۽ شهيد ۽ صالح ۽ اهي چڱا سنگتي آهن.
يعني جيڪي هن دنيا ۾ پرين لاءِ ڏوريندا، پُڇندا، الله ۽ سندس رسول ﷺ جي اطاعت ڪندا ته اهي الله (پرين) جو فضل پَسندا.
شاهه سائين انسان کي هن جهان ۾ هوت پسڻ جي صلاح ٿو ڏئي ڇو ته هوت پسڻ لاءِ هيءُ جهان ئي آهي، باقي اڳيون جهان ته جزا ۽ سزا جو هنڌ آهي:
جي هت نه هوت پسن، سي ڪنھ پر ڪيچ پسنديون،
موڙهيون توءِ وڃن، ڀينر هن ڀنڀور ۾. (227)

الله تبارڪ وتعاليٰ پاران به انسان کي خبردار ڪيو ويو آهي ته هڪ الله (هوت) کان سواءِ ٻيو ڪوبه بندگيءَ جي لائق نه آهي يعني جيڪڏهن ڪو هوت پسڻ چاهي ته پوءِ ان کي الله کان سواءِ ٻي ڪنهن ڏانهن واجهائڻ نه گهرجي ٻيءَ صورت ۾ انسان ڀُلجي گمراهه ٿي ويندو:
لَا اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ ۫ۖ فَاَنّٰی تُؤْفَكُوۡنَ (228)
ترجمو: ان الله کان سواءِ ڪو عبادت جو لائق نه آهي پوءِ ڪيڏانهن ڦيرايا ويندا آهيو.
ڀٽائي، مَن ۾ محبوبِ حقيقي جي محبت رکي رنڍا روڙيندڙن لاءِ خوشخبري جو اعلان فرمايو آهي ته انهن جو صراف اڻتورئو يعني بنا تور جي قبول ڪندو، ليڪن ان لاءِ محبت ۽ اطاعت لازمي شرط آهي:
محبت پائي من ۾، رنڍا روڙيا جن“
تن جو صرافن، اڻتورئو اگهائيو. (229)

انهيءَ عنوان تي اسان کي قرآن ڪريم مان به هڪ مبارڪ آيت ملي ٿي، جنهن ۾ الله رب العزت مڪي مڪرمه جي ان عورت جو مثال ڏنو آهي جنهن پهريان سُٽ کي محنت ڪري رنڍا روڙيا ليڪن بعد ۾ ان عورت ڪتيل سٽ کي ذراپُرزا ڪري پنهنجي محنت برباد ڪري ڇڏي:
وَلَا تَكُوۡنُوۡا کَالَّتِیۡ نَقَضَتْ غَزْلَہَا مِنۡۢ بَعْدِ قُوَّۃٍ اَنۡکَاثًا ؕ (230)
ترجمو؛ ۽ ان زال وانگر نه ٿيو جنهن پنهنجو سُٽ ڪتيل پڪي ڪرڻ کان پوءِ ڇني ٽُڪر ٽُڪر ڪري ڇڏيو.
ان مان ثابت ٿيو ته انسان کي مَن ۾ محبت الاهي موجزن ڪرڻ بعد ڪو به عمل سرانجام ڏيڻ گهرجي. اهڙيءَ صورت ۾ انسان جو اهو عمل بارگاهه الاهيءَ ۾ قبوليت جو شرف حاصل ڪندو ٻيءَ صورت ۾ مڪي جي ان عورت وانگر انسان جو محبت الاهي کان سواءِ ڪيل عمل ۽ محنت سڀ برباد ٿي ويندا، يعني محبت بجاءِ منافقت سان ڪيل عملن جو مثال ايئن آهي جيئن مڪي واري عورت سُٽ کي پڪي ڪرڻ بعد ڇني ٽُڪر ٽُڪر ڪري ڇڏيو هو.
ڀٽائي محبت بجاءِ منافقت ۽ ٻيائي مَن ۾ رکي ڪتيندڙن جي دُڪي داخل نه ڪرڻ جو اعلان هن ريت فرمايو آهي:
چائت پائي چت ۾، سَنهون ڪِتو جن،
تن جو صرافن، دُڪو داخل نه ڪئو. (231)

شاهه لطيف انسان کي زندگيءَ جو سچو مقصد ٻڌائيندي ارشاد ٿو فرمائي ته انسان کي بنامقصد حاصل ڪرڻ جي هڪ دم به جيئڻ نه گهرجي ۽ انساني زندگيءَ جو اصلي ۽ سچو مقصد اهو آهي ته انسان محبت الاهي ۽ اطاعت الاهيءَ کان سواءِ هڪ گهڙي پل به نه گذاري ۽ جيڪڏهن موت به اچي ته اهو به محبت ۽ اطاعت الاهي ۾ اچڻ گهرجي:
مر مران مون ڪم، اَو ڪَمي ڪا نه مري،
دوست پڄاڻا دَم، شال مَ جِيان جيڏيون! (232)

يعني زندگي هجي ته به مقصد واري هجي ۽ جيڪڏهن موت اچي ته اهو به دوست پڄاڻا دم، شال مَ جيان جيڏيون! واريءَ صورت ۾ اچي.
اسان کي قرآن ڪريم جي گلشن مان به اها هدايت ملي ٿي ته زندگيءَ جي آخري دم تائين محبت، اطاعت ۽ بندگيءَ تي قائم رهڻ گهرجي، يعني شاهه سائينءَ واري فڪر موجب دوست پڄاڻان هڪ دم نه گذارڻ گهرجي:
وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّٰی یَاۡتِیَکَ الْیَقِیۡنُ ﴿٪۹۹﴾ (233)
ترجمو: ۽ ايستائين پنهنجي پالڻهار جي عبادت (پيو) ڪر جيسين توکي موت پهچي.
هن ڀلاريءَ آيت موجب مرڻ گهڙي تائين عبادت جو حڪم ڏنل آهي ۽ عبادت مان مراد محبت الاهي آهي ڇو ته محبت الاهيءَ کان سواءِ عبادت ۽ بندگي ممڪن ئي نه آهي.
شاهه سائين محبت الاهي جذبي سان سرشار سچن ٻانهن جو تعارف ڪرائيندي ارشاد فرمايو آهي ته انهن کي آگي رب ڪريم اڳ ۾ ئي ازل کان ئي نسورو نور ڪري ڇڏيو هو ۽ انهن نوراني ٻانهن لاءِ شاهه سائين قرآن ڪريم ۾ آيل خوشخبريءَ واري آيت مبارڪ کي هوبهو نقل فرمائي محبت الاهيءَ جي اهميت کي واضح فرمايو آهي:
آگي ڪئا اڳهين، نسوروئي نور،
لاَخَوْفٌ عَلَیْھِمْ وَلاَھُمْ یَحْزنُوْنَ،
سَچن ڪونهي سور،
مولي ڪِئو مامُور، انگ ازل ۾ ان جو، (234)

هيءَ آيت سڳوري جيڪا الله تعاليٰ سان محبت ڪندڙ ٻانهن لاءِ بشارت جو درجو رکي ٿي، سا قرآن عظيم جي سورت يونس ۾ هن ريت بيان فرمايل آهي:
اَلَاۤ اِنَّ اَوْلِیَآءَ اللہِ لَا خَوْفٌ عَلَیۡہِمْ وَلَا ہُمْ یَحْزَنُوۡنَ ﴿ۚۖ۶۲﴾ (235)
ترجمو: خبردار! الله جي پيارن کي نڪو ڀؤ آهي ۽ نڪي اهي غمگين رهندا.
هن آيت مبارڪ مان ثابت ٿيو ته جيڪي الله تعاليٰ جا پيارا ٻانها آهن جن جي زندگيءَ جو هر لمحو الله تعاليٰ جي اطاعت ۽ رضا ۾ گذرندو آهي انهن لاءِ نڪو هن دنيا واري زندگيءَ ۾ ڪو خوف خطرو آهي ۽ نه ئي وري اهي آخرت ۾ غمگين ٿيندا.
حضرت شاهه لطيف انسانيت جي رهبريءَ جو فرض نڀائيندي مختلف طريقن، خوشخبرين، خوف، اميد ۽ ڪاميابين جا اعلان فرمائي انسان کي پنهنجي مالڪ ۽ محبوب حقيقي سان نينهن نڀائڻ جي ترغيب ڏيندي نظر اچي ٿو. سُرسري راڳ ۾ الله سان محبت ۽ اطاعت ڪندڙ ٻانهي لاءِ خوشخبري ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته جيڪڏهن انسان الله جو ٿئي ته پوءِ سمورو جهان ان جو آهي ۽ ان کي هن دنيا واري درياءَ ۾ لهر لوڏو يا ڪو خطرو ڪونه ٿيندو:
جي تون ٿئين الله جو، ته عالم سڀ سَندوءِ،
مَنْ لَہٗ الْمَوْلیٰ فَلَھُ الْکُل • پرين پاڻ اُتوءِ،
ڪَپَرُ ڪِينَ ڪَندوءِ وانءُ تو لَهِرنِ گڏئو. (236)

ان سان گڏ اسان کي ڪلامِ الاهي مان به اهڙي قسم جي خوشخبري ملي ٿي ته جن الله تعاليٰ تي ايمان آندو ۽ پرهيزگاري اختيار ڪئي ته انهن لاءِ دنيا ۽ آخرت ۾ وڏي مراد ماڻڻ جو اعلان فرمايل آهي:
الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَکَانُوۡا یَتَّقُوۡنَ ﴿ؕ۶۳﴾ لَہُمُ الْبُشْرٰی فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا وَفِی الۡاٰخِرَۃِ ؕ لَا تَبْدِیۡلَ لِکَلِمٰتِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ ہُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیۡمُ ﴿ؕ۶۴﴾ (237)
ترجمو: جن ايمان آندو ۽ پرهيزگاري ڪئي اٿن تن لاءِ دنيا ۽ آخرت ۾ خوشخبري آهي الله جي حڪمن ۾ ڪا ڦيرگهير ڪانهي اهائي وئي مراد ماڻڻ آهي.
شاهه سائين عاشقن جو تعارف ڪرائيندي ارشاد فرمائن ٿا ته سچا ۽ پڪا عاشق اهي آهن جن جي مَن ۾ الله تعاليٰ جي محبت هجي:
عاشقن الله جي محبت رکي مَن،
سندي سِڪ پِرين، تن ۾ آهي تن کي (238)

جڏهن ته رب ڪريم پاران به اسان کي اها خبر پوي ٿي ته جن ايمان آندو آهي تن کي الله سان عشق ۽ محبت آهي ۽ سندس ان عشق سبب الله کين دنيا جي گمراهي (اونداهي) مان ڪڍي صراط مستقيم واري سنئين واٽ نصيب فرمائيندو:
اَللہُ وَلِیُّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ۙ یُخْرِجُہُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوُرِ۬ؕ (239)
ترجمو: الله مؤمنن جو سنڀاليندڙ (دوست) آهي، کين اونداهين مان سوجهري ڏانهن ڪڍندو آهي.
هن آيت مبارڪ مان ثابت ٿيو ته جن عاشقن الله جي محبت من ۾ رکي زندگي گذاري ته اهي ئي اونداهين مان سوجهري ۾ پهچي دنيا ۽ آخرت ۾ ڪامياب ٿي سگهندا.
ڀٽائي ان فڪر جو حامي آهي ته انسان جي محبت جو مرڪز يعني دل جو دلبر هڪڙو ئي (الله) هئڻ گهرجي. ان سلسلي ۾ سندس فرمان آهي ته:
دل جو دلبر هيڪڙو، گهڻا تان نه ڪَجن،
دل ڏجي کي هيڪڙي، توڙي سَوَ سڪن،
اُوءِ چِلولا چئجن، جي دَرِ دَرِ لائن دوستي. (240)

شاهه جي هن بيت مان الله تعاليٰ جي وحدانيت ۽ محبت جو سبق ملي ٿو اهڙو ساڳيو سبق اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿو ته هڪ الله برحق آهي ۽ ان کان سواءِ جنهن به ٻي در دوستي لائبي يا سڏبو ته اهي سڀ در باطل يعني ڪوڙا آهن، ان ڪري دل جو دلبر هڪ ئي هئڻ گهرجي. جيڪو مٿاهون ۽ وڏي شان وارو آهي:
ذٰلِکَ بِاَنَّ اللہَ ہُوَ الْحَقُّ وَ اَنَّ مَا یَدْعُوۡنَ مِنۡ دُوۡنِہٖ ہُوَ الْبَاطِلُ وَ اَنَّ اللہَ ہُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیۡرُ ﴿۶۲﴾ (241)
ترجمو: اهي (ڪم) هن ڪري آهن ته الله ئي برحق آهي ۽ ته ان کان سواءِ جنهن ٻي کي سڏيندا آهن سو ڪوڙ آهي ۽ الله ئي تمام مٿاهون وڏو آهي.
شاهه لطيف الله رب العزت سان عشق رکندڙ ٻانهن جي ڪيفيت کي بيان ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
عاشقن الله، ويرو تار وُجود ۾،
آه ڪريندي ساه، ڪڏهن ويندن نڪري. (242)

يعني عاشقن کي الله سندن وجود ۾ تمام گهڻيءَ محبت ۽ سڪ سان سمايل آهي ۽ انهيءَ محبت واريءَ ڪيفيت ۾ هو پنهنجو ساه به ڪڏهن سپرين جي حوالي ڪري ڇڏيندا. اهو ساڳيو مفهوم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿو جنهن ۾ ايمان وارن کي تقويٰ اختيار ڪرڻ ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ايمان تي قائم رهڻ جو سبق ملي ٿو:
یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللہَ حَقَّ تُقٰتِہٖ وَلَا تَمُوۡتُنَّ اِلَّا وَاَنۡتُمۡ مُّسْلِمُوۡنَ ﴿۱۰۲﴾ (243)
ترجمو: اي ايمان وارؤ الله کان ڊڄو جيئن ان کان ڊڄڻ جو حق آهي ۽ جڏهن مرو ته مسلمان ٿي مرو، يعني مرڻ گهڙيءَ تائين ايمان ۽ تقويٰ قائم رهجي.
ڀٽائي ، عاشقن کي محبت الاهيءَ جي ميدان ۾ پير پائي پنهنجي تن ۽ من يعني جان ۽ نفس کي قربان ڪرڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
محبت جي ميدان ۾، اچي پير پاءِ،
سر وڍڻ ڌڙ دار ڌرڻ، اي سينگار سنداءِ،
ڏيندا مون ڏٺاءِ، مٿا معشوقن لئي. (244)

ان قسم جي رهنمائي اسان کي قرآن عظيم مان به ملي ٿي جنهن ۾ بارگاه الاهيءَ مان الله سان عشق رکندڙن لاءِ ٻنهي جهانن جي سردار محبوبِ خدا حضرت محمد ﷺ جي پيروي ڪرڻ شرط قرار ڏنو ويو آهي، پوءِ جيڪي عاشق معشوقِ خدا ﷺ جي نقشِ قدم تي هليا سر ڌڙ ڌار ڪرڻ جهڙا سينگار اختيار ڪيائون تن لاءِ نه رڳو الله تعاليٰ جي محبت بلڪه بخشش ۽ ٻاجهه جو به اعلان فرمايو ويو:
قُلْ اِنۡ كُنۡتُمْ تُحِبُّوۡنَ اللہَ فَاتَّبِعُوۡنِیۡ یُحْبِبْكُمُ اللہُ وَ یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوۡبَكُمْ ؕ وَاللہُ غَفُوۡرٌ رَّحِیۡمٌ ﴿۳۱﴾ (245)
ترجمو: (اي پيغمبر) چؤ ته جي اوهين الله کي دوست رکندا آهيو ته منهنجي تابعداري ڪريو ته الله اوهان کي دوست رکندو ۽ اوهان جا گناهه اوهان کي بخشيندو ۽ الله بخشڻهار مهربان آهي.
يعني محبت جي ميدان ۾ محبوب ماڻڻ لاءِ، سر ڌڙ کي نبي ﷺ در جُهڪائي محبوب ماڻي سگهبو.
شاهه صاحب جي ڪلام مان اسان کي الله تعاليٰ سان عشق ۽ محبت جي باري ۾ جيڪي هدايتون ۽ نصيحتون مليون آهن انهن کان سواءِ به سندس ڪلام ۾ قرآن شريف ۽ حديثن مان ولين ۽ صوفياءِ ڪرام جي اقوال مان حوالا ملن ٿا جن مان چند هيٺ ڏجن ٿا:
هي هنڌ ماڙيون هاڻ، ساڙيان سڀ ڏيهين ري،
کُلِّ شَیءٍ یَرْجِعْ اِلیٰ اَصْلِھٖ • ٿي جهڄان جهانگين ڪاڻ، (246)
ڀري پنهنجي ڀاڻ، پَسان مُلڪ مَلير جو. (247)

ڀٽائي پنهنجي محبوب حقيقيءَ سان محبت جو اظهار هن ريت فرمائي ٿو ته هر وقت دل ۾ محبت سان محبوب جي ياد رهي ٿي ۽ پنهنجي محبوب جي شان ۾ قرآني آيت جو به حوالو ڏيندي ارشاد فرمائي ٿو:
چُرڻ چُڻڪڻ چِت ۾، هنئڙي نِتِ هُرن،
لَیْسَ کَمِثْلِھٖ شَیءٍ (248) پَسڻ اي پِرين،
پکا پهنوارن، نيئي اڏيا نانھ ۾. (249)

شاهه سائين رب ڪريم سان پنهنجي محبت ۽ عشق جي باري ۾ وضاحت فرمائي آهي. اڃا هن ڪائنات ۾ ڪابه شي وجود ۾ نه آئي هئي تڏهن کان سندس عشق الله سان لڳل آهي:

نڪا کُنْ فَیَکُوْنَ (250)هئي، نڪو لڱ لَحم،
بنيو هو نه بت ۾، اڃا ڪو آدم،
مون ماروءَ سِين سڱ، سوئي آهي سوُمرا. (251)

ساڳي وقت شاهه سائين هن بيت ۾ ظاهري طور تي مارئي جي ملير وارن سان محبت جو ذڪر پڻ فرمايو آهي.
ڀٽائي ، رب ڪريم سان پنهنجي محبت ۽ ميثاق واري ڏينهن کان ڪيل واعدي جو قرآني حوالو هن ريت ڏنو آهي:
گهيڙ لنگهي گهاري، ميثاقان ميهار ڏي،
اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلیٰ • (252) پر اها پاري،
ڏسئو ڏيکاري، پرت پريان جو پيچرو. (253)

هتي شاهه سائين هن آيت سڳوريءَ جو حوالو ڏيئي عالم ارواح ۾ روحن کان ورتل اقرار جو بيان فرمايو آهي جيڪو ميثاق واري واعدي سان مشهور آهي. اهو اقرار الله تعاليٰ ان ڪري ورتو ته متان قيامت ڏينهن انسان چئي ته آءٌ بي خبر هيس ته اهو پرين جي پرت جو گس ۽ پيچرو آهي.
الست واري عهد جي باري ۾ مڪمل آيت مبارڪ هن ريت آهي:
وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنۡۢ بَنِیۡۤ اٰدَمَ مِنۡ ظُہُوۡرِہِمْ ذُرِّیَّتَہُمْ وَاَشْہَدَہُمْ عَلٰۤی اَنۡفُسِہِمْ ۚ اَلَسْتَ بِرَبِّكُمْ ؕ قَالُوۡا بَلٰی ۚۛ شَہِدْنَا ۚۛ اَنۡ تَقُوۡلُوۡا یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ اِنَّا كُنَّا عَنْ ہٰذَا غٰفِلِیۡنَ ﴿۱۷۲﴾ۙ (254)
ترجمو: ۽ (اي پيغمبر ياد ڪر) جڏهن تنهنجي پالڻهار آدم جي اولاد مان (يعني) پٺين مان سندس اولاد کي پيدا ڪيو ۽ سندس وجود کي مٿن شاهد ڪيائين ۽ پڇيائين ته (آءٌ) اوهان جو پالڻهار نه آهيان ڇا؟ چيائون ته هائو (آهين) گواهه ٿيا آهيون (اها گواهي هن لاءِ وٺڻي هئي) ته متان قيامت جي ڏينهن چئو ته اسين هن (ڳالهه) کان بي خبر هواسون.
ڀٽائي ، هن دنيا ۾ پنهنجن ماروئڙن کان سواءِ ڏکيا ڏينهن گهاري ٿو سندس اکيون (نظر) ۽ جسم (تن) اتي آهن جتان پاڻ اصلي وطن محبوب حقيقيءَ کان آيو آهي:
گهنگهر گهارڻ مون ٿئو، رِءَ اعرابين اِتِ،
بَکَتَ الْعَیْنیْنِ فِیْ ھَوَاکَ دَمَا• پڄان ساڻ پرت،
مون اکيون تَن تِتِ، جتي جنب جيڏين. (255)

شاهه صاحب محبوب حقيقي (پنهون) جي تلاش لاءِ هيڏي هوڏي ڳولڻ بجاءِ پُنهون پاڻ ٿيڻ يعني پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ جي صلاح ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
پُنهون ٿيس پاڻهين، وئو سسئيءَ جو سينگار،
مَنْ عَرف نفسھٗ عَرَفَ رَبَھٗ، اهوئي اچار،
جو وندر ۾ واپار، سو سؤدو سرئس هتهين. (256)

ڀٽائي ، محبت الاهيءَ جي باري ۾ پنهنجي ڪيفيت بيان ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته مون پنهنجي محبوب کي سڃاتو آهي سو هاڻي ماٺ ڪري ڪيئن ويهان؟ اندر ۾ عشق جي آڳ (باهه) ڀڙڪا ڏيئي مچ ٿي چڪي آهي ۽ اها باهه محبوب کان سواءِ هر شئي کي ساڙي ڇڏيندي آهي:
ڄاڻي، سڃاڻي، وِهان ڪئن ماٺ ڪري،
اندر آڳ عشق جي اَپَرَ اُڌاڻي،
اَلْعِشْقُ نَارٌ اِذَا وَقَعَ فِیْ یَحْرَق مَا سَوّی الْمَحْبُوْبُ • کوري ان کاڻي،
آهي آرياڻي، ٻئو سرتيون سُڄي ڪينڪين. (257)

هتي پنهونءَ پاڻ ٿيڻ ۽ وئو سسئيءَ جو سينگار مان مراد سسئيءَ پاران انفرادي روپ ۽ هستي مٽائڻ آهي. مَنْ عَرَفَ نفسھٗ، جو مقصد جنهن پاڻ کي سڃاتو، تنهن گويا رب کي سڃاتو آهي. وندر واري واپار، جو مقصد اهو آهي ته، محبوب جي جنهن وصال کي هن دور سمجهيو هو سو کيس گهر ويٺي نصيب ٿي ويو.

[b]الله قريب آهي
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، الله تعاليٰ سان عشق رکندڙ ٻانهن کي ڏس ٿو ڏئي ته رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي ڳولا لاءِ هيڏي هوڏي هٿڙا هڻڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي، ڇو ته رب پاڪ پاڻ اهو ڏس ڏنو آهي ته پنهنجي اندر يعني نفس ۾ نهار ته توکي تنهنجو محبوب حقيقي ملي ويندو، يعني رب ڪريم تمام قريب آهي:
سَمِیعُ، بَصِیْرُ، حَیُّ،هميشه، سو سائين سدائين،
هيڏي هوڏي هٿڙا، ڇا کي ڇو پائين،
وَفِیْ اَنْفُسِکُمْ اَفَلاَ تُبْصِرُوْنَ ، اي ڏسڙو ڏنائين،
جان ڪوجيين ڏينهڙو، تان ڏوري لَهه منجهائين. (258)

انهيءَ ساڳي عنوان تي سُرآبريءَ ۾ به شاهه سائين ، هوت کي پنهنجي هنج ۾ تلاش ڪرڻ جي صلاح ڏيندي مٿين بيت ۾ حوالي طور ڏنل آيت کي به هوبهو نقل ڪندي ارشاد فرمايو آهي:
هوتُ تنهنجي هنجهه ۾ پڇڀين ڪُوه پَهي،
وَفِیْ اَنْفُسِکُمْ اَفَلاَ تُبْصِرُوْنَ ،• سوچي ڪر صحي،
ڪڏهن ڪانه وئي، ڪا هوت ڳولڻ هٽ تي. (259)

ڀٽائي ، قرآن ڪريم مان انسان سان الله تعاليٰ جي ويجهڙائپ يعني قربت جي باري ۾ هڪ ٻي آيت مبارڪ کي مثال طور پيش ڪندي ارشاد فرمايو آهي. ته هوت (محبوب) توکان پري نه آهي بلڪه توسان گڏ آهي:
هوت تنهنجي هنج ۾، پڇين ڪوهه پرياڻ،
وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْھِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْد، تنهنجو تو هي ساڻ،
پنهنجو آهين پاڻ، آڏو عجيبن کي. (260)

شاهه سائين ، قرآن ڪريم مان جيڪا آيت پيش فرمائي آهي ان ۾ الله تعاليٰ انسان جي پيدائش، نفس جي ڪيفيت ۽ انسان سان پنهنجي قربت کي هن ريت بيان فرمايو آهي:
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنۡسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِہٖ نَفْسُہٗ ۚۖ
وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیۡہِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیۡدِ ﴿۱۶﴾ (261)
ترجمو: ۽ بيشڪ ماڻهو کي پيدا ڪيوسون ۽ سندس نفس کيس جيڪو وسوسو وجهندو آهي سو ڄاڻندا آهيون ۽ اسين ڏانهن (سندس) ساهه جي رڳ کان وڌيڪ ويجها آهيون.
شاهه لطيف قرآني آيت جو حوالو ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته هر هنڌ، هر جاءِ تلاش ڪندي مون کي هر شيءِ ۾ محبوب حقيقي (پُنهون) نظر آيو:
ووڙيم سڀ وٿاڻ، جار ڪارڻ جت جي،
وَاللھُ بِکُلِّ شَیءٍ مُحِیْطُ،• اي آرياڻي اُهڃاڻ،
سڀ ۾ پُنهون پاڻ، ٻئو ناه ٻروچ ري. (262)

قرآن ڪريم ۾ ان کان سواءِ به اسان کي ٻين هنڌن تي ڪيتريون آيتون نظر اچن ٿيون، جن ۾ اها وضاحت فرمايل آهي ته الله تعاليٰ هر شيءِ جو احاطو يعني گهيرو ڪندڙ آهي. جن مان چند آيتون هي آهن:
وَکَانَ اللہُ بِكُلِّ شَیۡءٍ مُّحِیۡطًا ﴿۱۲۶﴾٪ (263)
ترجمو: ۽ الله سڀ ڪنهن شيءِ تي گهيرو ڪندڙ آهي.
اَلَاۤ اِنَّہٗ بِكُلِّ شَیۡءٍ مُّحِیۡطٌ ﴿٪۵۴﴾ (264)
ترجمو: خبردار اهو (الله) هر ڪنهن شيءِ کي وڪوڙيندڙ آهي.
شاهه سائين ، مٿين قرآني آيتن جي روشنيءَ ۾ وضاحت ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته مون جڏهن اندر ۾ غور ۽ فڪر ڪيو ته پنهون آءٌ پاڻ ٿي پيس، سسئي تان سور هئا ۽ ڏونگر ته هن ڏيهه ۾ هيو ئي ڪونه:
پيهي جا پاڻ، ۾ ڪيم روح رهاڻ،
ته نڪو ڏونگر ڏيهه ۾، نڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنهون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور هئا. (265)

ڀلارو ڀٽائي ، انسان کي پنهنجي محبوب حقيقي جي باري ۾ آگاهي ڏيندي ارشاد ٿو فرمائي ته تون جنهن کي ٻئي پاسي ڳولين ٿو اهو ته هميشه تو سان گڏ آهي ان کي پنهنجي اندر مان تلاش ڪر:
جو تون ڏوريين ڏور، سو سدا آهي سَاڻ تو،
لالڻ لئي لطيف چئي، منجههين ٿيءُ معذور،
منجهان پھ پرور، تو منجهه آهس تڪيو. (266)

جڏهن ته رب ڪريم پاران قرآن ڪريم ۾ انسان جي قريب هئڻ جو اعلان هن ريت فرمايل آهي:
وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیۡہِ مِنۡكُمْ وَ لٰکِنۡ لَّا تُبْصِرُوۡنَ ﴿۸۵﴾ (267)
ترجمو: ۽ اوهان جي به نسبت ان ڏانهن تمام ويجها آهيو پر اوهين نه ڏسندا آهيو.
شاهه سائين ، انسان کي صلاح ٿو ڏئي ته وڻڪار وڃڻ بجاءِ هوت يعني محبوبِ حقيقيءَ کي هتي پنهنجي اندر ۾ تلاش ڪر ڇو ته ديرو تنهنجي وجود ۾ آهي:
وڃين ڇو وڻڪار، هِت نه ڳولين هوت کي،
لِڪو ڪِين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار،
ٿيءُ ستي ٻَڌ سندرو، پِرت پُنهونءَ سين پار،
نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو. (268)

ڀلاري ڀٽائي ، پنهنجي الهامي ڪلام ۾ هوت جي باري ۾ جيڪو فڪر پيش ڪيو آهي، اهو عين اسلامي آهي. جنهن جي تصديق قرآن مان پڻ ٿئي ٿي، ان سلسلي ۾ فرمان باري تعاليٰ آهي ته ”اوهين جتي به هجو اتي الله اوهان سان گڏ آهي.“ ۽ نه رڳو ايترو بلڪ انسان جي هر عمل کي ڏسندڙ آهي:
وَ ہُوَ مَعَكُمْ اَیۡنَ مَا كُنۡتُمْ ؕ وَ اللہُ بِمَا تَعْمَلُوۡنَ بَصِیۡرٌ ﴿۴﴾ (269)
ترجمو: ۽ جتي اوهين هجو اتي (الله) اوهان سان گڏ آهي ۽ جيڪي ڪندا آهيو سو الله ڏسندڙ آهي.
شاهه سائين جي ڪلام، قرآني ۽ اسلامي تعليم ۽ قربتِ الاهيءَ وارو فرمان الاهي:
وَ اِذَا سَاَلَکَ عِبَادِیۡ عَنِّیۡ فَاِنِّیۡ قَرِیۡبٌ ؕ (270)
ترجمو: ۽ (اي پيغمبر) جڏهن منهنجا ٻانها توکان منهنجي پڇا ڪن (تڏهن چئو) ته آءٌ قريب آهيان.
ان مان ثابت ٿيو ته رب ڪريم تمام ويجهو آهي، ان ڪري انسان کي گهرجي ته پنهنجي ذات ۽ وجود ۾ غور ۽ فڪر ڪري قرب الاهي حاصل ڪري.

[b]الله جي رحمت
[/b] شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، پنهنجي عقيدي ۽ فڪر موجب پڪو مؤحد هو، ان ڪري سندس ڪلام مان رب ڪريم جي ذات ۽ صفات جي جهلڪ نمايان طور تي نظر اچي ٿي. هو مخلوقِ خدا کي دنيا جي ظاهري وسيلن کي ڇڏي الله تعاليٰ جي ذات، سندس ٻاجهه ۽ رحمت مان آسرو نه لاهڻ جي صلاح ٿو ڏئي. ان سلسلي ۾ قرآن ڪريم جي الله جي رحمت مان نااميد نه ٿيڻ واريءَ آيت کي هوبهو نقل ڪندي ارشاد فرمايو ته اگر گهڙو ڀڄي پيو ته گهورئو، ڪا پرواهه ناهي ميهار جي مُنهن پسڻ لاءِ رحمتِ الاهيءَ ۾ آسرو رکڻ گهرجي:
گَهڙو ڀَڳو تان گُهورئو، آسر م” لاهيج،
لاَ تَقْنَطُوْا مِنْ رَّحْمَۃِ اللھ،• تُر هي اِن تَريج،
حبيباڻي هيج، پَسين مُنھ ميهار جو. (271)

شاهه سائين، سُر ڪوهياريءَ ۾ رب ڪريم جي رحمت ۽ ٻاجهه واري اعلان کي وڌيڪ وضاحت سان ارشاد فرمائي، گنهگار ۽ مايوس ٻانهن لاءِ هن ريت خوشخبري ڏني آهي.
مون کي نيندا ساڻ، ٻاروچا ٻاجهه پئي، اَلو اَلو!
لاَ تَقْنَطُوْا مِنْ رَّحْمَۃِ اللھِ پرين چَيو پاڻ،
اِنَّ اللھَ یَغْفِرُ الْذُّنُوْبَ جَمِیعًا، سَچو ايءَ پرياڻ،
ڏيندا وئا ڏکيءَ کي الله لڳ اُهڃاڻ. (272)

گذريل بيت ۽ هن وائيءَ ۾ شاهه سائينءَ جنهن قرآني آيت جو ڪجهه حصو نقل فرمايو آهي اها مڪمل آيت هن ريت آهي:
قُلْ یٰعِبَادِیَ الَّذِیۡنَ اَسْرَفُوۡا عَلٰۤی اَنۡفُسِہِمْ لَا تَقْنَطُوۡا مِنۡ رَّحْمَۃِ اللہِ ؕ اِنَّ اللہَ یَغْفِرُ الذُّنُوۡبَ جَمِیۡعًا ؕ اِنَّہٗ ہُوَ الْغَفُوۡرُ الرَّحِیۡمُ ﴿۵۳﴾ (273)
ترجمو: (منهنجي طرفان انهن کي) چؤ ته اي منهنجا اُهي ٻانها جن پاڻ تي ظلم ڪيو. (اوهين) الله جي ٻاجهه (رحمت) کان نااميد نه ٿيو ڇو ته الله سڀ گناهه بخشيندو آهي بيشڪ اهوئي بخشڻهار مهربان آهي.
شاهه سائين، الله تعاليٰ کي ”رحمت ڀريا راڄيا“ قرار ڏيندي انسانن ۽ جانورن جي لاءِ رحمتِ الاهي يعني بارش جي لاءِ ٻاڏائيندي عرض ٿو ڪري ته اي سچا ڌڻي اها سگهه ۽ طاقت صرف تنهنجيءَ ذات کي جُڳائي ٿي ته سڄي جهان تي رحمت ۽ ٻاجهه سان مينهن وسائين:
رحمت ڀريا راڄيا، موليٰ مينھ وساءِ،
ماڻهو ڍيين مانيين، ڌڻ ڍيين سين گاهه،
ايڏي سگهه سچا ڌڻي، تو هي کي جڳاءِ،
ميڙائي جو ماءُ، ڪانگ لوند وڪڏهين. (274)

ساڳي وقت قرآن ڪريم مان به اسان کي رب ڪريم جي رحمت ۽ ٻاجهه جي باري ۾ جيڪا وضاحت ملي ٿي اها هن ريت آهي:
فَقُلۡ رَّبُّكُمْ ذُوۡ رَحْمَۃٍ وَّاسِعَۃٍ ۚ(275)
ترجمو: ۽ چؤ ته اوهان جو پالڻهار گهڻيءَ رحمت وارو آهي.
ڀٽائيءَ جو ”رحمت ڀريا راڄيا ۽ ايڏي سگهه سچا ڌڻي توهي کي جڳاءِ“ وارو اعلان قرآن ڪريم جي هن ڀلاريءَ آيت جي منظوم ترجمي جي حيثيت رکي ٿو.
شاهه سائين بارگاهِ الاهيءَ ۾ الله تعاليٰ جو حمد ۽ ثنا بيان ڪندي رحم ۽ ڪرم لاءِ هن ريت ٻاڏائيندي نظر اچي ٿو:
جانب تون جيڏو، آهين شان شعور سين،
مون تي ڪج منهنجا پِرين، توهه تسي تيڏو،
ايءُ ڪامل ڪم ڪيڏو، جئن نوازيم نگاه سين. (276)

جڏهن ته رب ڪريم جي بارگارههِ ايزديءَ مان اها خبر پوي ٿي ته جنهن کي چاهيندو آهي ان کي پنهنجي رحمت ۽ ٻاجهه لاءِ چونڊيندو آهي، اهو ان ڪري جو الله تعاليٰ وڏي فضل وارو آهي:
وَاللہُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِہٖ مَنۡ یَّشَآءُ ؕ وَاللہُ ذُوۡالْفَضْلِ الْعَظِیۡمِ ﴿۱۰۵﴾ (277)
ترجمو: ۽ الله پنهنجي رحمت (ٻاجهه) سان جنهن کي وڻيس تنهن کي چونڊيندو آهي ۽ الله وڏي فضل وارو آهي.
شاهه صاحب ، سُر راڻي ۾ ڌڻيءَ در ٻاجهه جي هٿ نه لاهڻ لاءِ هن ريت ٻاڏائيندي نظر اچي ٿو:
آءُ راڻا رَاحت، ڌوڄ ڌرتيءَ جا ڌڻي،
سِڪن ٿيون سهاڳڻيون، سوڍا تنهنجي سَٿ،
مون تان لاه مَ هَٿِ، ڪامل ڌڻي ڪَاڪِ جا. (278)

اسان کي قرآن ڪريم مان به نيڪ ۽ ڀلارن ٻانهن پاران بارگاهه الاهيءَ ۾ رحمت ۽ ٻاجهه لاءِ ڪيل دعا نظر اچي ٿي جيڪا هن ريت آهي:
فَقَالُوۡا رَبَّنَآ اٰتِنَا مِنۡ لَّدُنۡکَ رَحْمَۃً وَّہَیِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَدًا ﴿۱۰﴾ (279)
ترجمو: تڏهن چيائون ته اي اسان جا پالڻهار پاڻ وٽان اسان کي (رحمت) ٻاجهه عطا ڪر ۽ اسان جي ڪم ۾ اسان لاءِ چڱائي ڪر.
شاهه لطيف ، انسان جي رهنمائي جو حق ادا ڪندي کيس نصيحت ٿو ڪري ته اگر توکي ليلائڻ سان پنهنجي مراد نه ملي يا مقصد پورو نه ٿئي ته ٻيهر ليلاءِ، ليڪن رب ڪريم جي ذات مان مايوس ٿي نااُميد نه ٿجانءِ، ڇو ته رب ڪريم جي ذات بابرڪات وڏي رحمت ۽ ٻاجهه واري آهي، جيڪو سڄڻ آهي سو تمام سٻاجهو آهي:
جي ليلائي نه لهين ته پُڻ ليلائج،
آسَر مَ لاهيج، سڄڻ سٻاجها گهڻو. (280)

بارگارههِ الاهي ۾ به ليلائڻ ۽ سٻاجهي سائينءَ کان ٻاجهه، رحمت ۽ هدايت طلب ڪرڻ جي تمام گهڻي اهميت آهي، ان عنوان تي انسانيت جي هدايت ۽ رهنمائي لاءِ قرآن ڪريم ۾ هڪ دعا ملي جيڪا هن ريت آهي:
رَبَّنَا لَا تُزِ غْ قُلُوۡبَنَا بَعْدَ اِذْ ہَدَیۡتَنَا وَہَبْ لَنَا مِنۡ لَّدُنۡکَ رَحْمَۃً ۚ اِنَّکَ اَنۡتَ الْوَہَّابُ ﴿۸﴾ (281)
ترجمو: اي اسان جا پالڻهار جڏهن تو اسان کي هدايت ڪئي تنهن کانپوءِ اسان جي دلين کي ڏنگائي نه ڏي ۽ پاڻ وٽان اسان کي ٻاجهه (رحمت) عطا ڪر ڇو ته تون بخشڻهار آهين.
شاهه سائين ، الله تعاليٰ جي بارگاهه ۾ رحمت ۽ ٻاجهه جي اميد رکندي ليلائڻ جو جيڪو سبق ڏنو آهي، اهو هن ڀلاريءَ آيت سان ٺهڪي اچي ٿو ڇو ته رحمت، هدايت ۽ بخشش رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي قبضي ۽ قدرت ۾ آهي.

[b]الله جي نعمت
[/b] شاعرن جي سرتاج حضرت عبداللطيف ڀٽائي ، جي ذاتِ گرامي اعليٰ انساني اخلاق ۽ ڪردار جي خوبين سان مالامال هئي. رب ڪريم جي ذات بابرڪات سان سندن والهانه عشق ۽ محبت هئي ان ڪري هو هر لمحي هر گهڙيءَ سائينءَ جي نعمتن ۽ احسانن جو ذڪر ڪندي نظر اچي ٿو.
لطيفي فڪر موجب انسان تي الله تبارڪ وتعاليٰ جا ايترا ته احسان آهن، جو انهن جو ڳاڻيٽو ناممڪن آهي. شاهه سُرمارئي ۾ انهن احسانن ۽ ٿورن جو ذڪر هن ريت فرمائي ٿو:
ٿورا نه ٿورا مُون سِين، مارُوءَ جي ڪئا،
ڀلائيءَ ڀيرا، ڳڻي ڳڻيان ڪيترا. (282)

هتي شاهه سائين ، رب ڪريم جي ٿورن ڏانهن اشارو ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته مون (انسان) تي الله تعاليٰ جيڪي ٿورا، احسان ڪيا آهن سي ٿورا نه آهن، يعني اهي احسان ۽ مهربانيون تمام گهڻيون آهن، جيڪي شمار نٿيون ٿي سگهن. ساڳي وقت اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته الله تعاليٰ هن پوريءَ ڪائنات جي نظام کي انسان جي خدمت، سهولت ۽ آرام لاءِ مسخر فرمائي ڇڏيو آهي. جنهن ۾ زمين، آسمان، سج، چنڊ، تارا، هوائو ن، سمنڊ ۽ درياءَ سڀ اچي وڃن ٿا. قرآن ڪريم ۾ رب ڪريم انهن تمام نعمتن کي هڪ هڪ ڪري بيان فرمايو آهي. مضمون جي طويل ٿيڻ سبب انهن قرآني حوالن بجاءِ صرف نعمتن ۽ ٿورن تي مشتمل قرآني حوالا پيش ڪجن ٿا، جن ۾ الله تعاليٰ انسان کي پنهنجا احسان ۽ ٿورا ياد ڏياريا آهن:
وَ اِنۡ تَعُدُّوۡا نِعْمَۃَ اللہِ لَا تُحْصُوۡہَا ؕ اِنَّ اللہَ لَغَفُوۡرٌ رَّحِیۡمٌ ﴿۱۸﴾ (283)
ترجمو: ۽ جيڪڏهن اوهين الله جي نعمتن کي ڳڻيو ته انهن کي (ڪڏهن) به ڳڻي نه سگهندؤ ڇو ته الله بخشڻهار مهربان آهي.
ڀٽائي ، جو ”ڀلائي ڀيرا ڳڻي ڳڻيان ڪيترا“ وارو اعلان هن آيت جو تفسير معلوم ٿئي ٿو، ڇو ته هن آيت ۾ به اهو ساڳيو مفهوم بيان فرمايو ويو آهي، جيڪو شاهه سائين مٿين بيت ۾ بيان فرمايو آهي.
شاهه صاحب ، ٿر ۾ ماروءَ جي ٿورن جو ذڪر ڪندي ارشاد فرمائي ٿو ته:
ٿُورا منجهه ٿَرن، مُون سِين، ماروءَ جي ڪِئا،
عُمر اُن ڳُڻنِ، آءٌ ڪِيئن لوئي لاهيان. (284)

جڏهن ته رب تعاليٰ پاران قرآن ڪريم ۾ اها وضاحت فرمائي وئي آهي ته سندس دستور آهي ته جيڪا نعمت ڪنهن قوم کي عطا فرمائيندو آهي، اها تيتر نه بدلائيندو آهي جيتر اها قوم خود پنهنجن دلين جي حالت نه بدلائي، ڀٽائي به انهن ڳڻن ڏانهن اشارو ڪندي فرمايو آهي ته:
عُمر اُن ڳُڻنِ، آءُ ڪِيئن لُوئي لاَهيان.
قوم لاءِ خدائي نعمتن ۽ سندن دلين جي ڪيفيت جي باري ۾ قرآني آيت هن ريت آهي:
ذٰلِکَ بِاَنَّ اللہَ لَمْ یَكُ مُغَیِّرًا نِّعْمَۃً اَنْعَمَہَا عَلٰی قَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوۡا مَا بِاَنۡفُسِہِمْ ۙ
وَاَنَّ اللہَ سَمِیۡعٌ عَلِیۡمٌ ﴿ۙ۵۳﴾ (285)
ترجمو: اهو هن سببان آهي جو الله جا نعمت ڪنهن قوم کي عطا ڪندو آهي تنهن کي (اهو) ايستائين ڪڏهن نه مٽائيندو آهي جيسين جيڪي سندن دلين ۾ آهي سو (پاڻ) مٽائيندا آهن ۽ الله ٻڌندڙ ۽ ڄاڻندڙ آهي.
يعني اگر انسان نعمت جو قدر ڪندو ته اها نعمت الله قائم رکندو ۽ اگر انسان الله جي نعمت جي ناشڪري ڪندو ته پوءِ الله تعاليٰ اها نعمت مٽائي ڇڏيندو، ان ڪري انسان کي گهرجي ته الله تعاليٰ جي نعمتن جو شڪر ڪندو رهي.
شاهه سائين ، ٿر وارن جي ٿورن جو ذڪر ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته آءءٌ محبوبِ حقيقي جي ٿورن جي برابر هرگز نٿو ٿي سگهان ۽ ان محبوب منهنجي عيبن ۽ اوڻاين سبب مون کي ڪڏهن وساريو نه آهي، اها صفت صرف ۽ صرف رب ڪريم جي ذات بابرڪات جي آهي. جو هو پنهنجن ٻانهن ۽ مخلوق جي خطائن کي معاف فرمائيندو رهندو آهي:
هَڏ نه پَڙان هيڪڙي، ٿوري ٿَر ڄاين،
مون کي ماروئڙن، ميري ڪري نه مٽئو.(286)

جڏهن ته بارگاههِ الاهي مان به انسان کي الله جي نعمتن ۽ احسان کي ياد ڪرڻ جو تاڪيد فرمايو ويو آهي ۽ آخر ۾ انسان کي اهو به ڏوراپو ڏنو ويو آهي ته ايڏي مهربان رب کان ٻئي پاسي ڪيڏانهن ڦيرايا ويندا آهيو، يعني نعمتون عطا ڪندڙ ذات جو انسان کي شڪرگذار هئڻ گهرجي:
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اذْكُرُوۡا نِعْمَتَ اللہِ عَلَیۡكُمْ ؕ ہَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیۡرُ اللہِ یَرْزُقُكُمۡ مِّنَ السَّمَآءِ وَ الْاَرْضِ ؕ لَا اِلٰہَ اِلَّا ہُوَ ۫ۖ فَاَنّٰی تُؤْفَكُوۡنَ ﴿۳﴾ (287)
ترجمو: اي ماڻهو پاڻ تي الله جون نعمتون ياد ڪريو الله کان سواءِ ڪو بڻائيندڙ آهي ڇا؟ جو آسمان ۽ زمين مان اوهان کي روزي ڏئي ٿو ان الله کان سواءِ ڪو عبادت جو لائق نه آهي پوءِ ڪيڏانهن ڦيرايا ويندا آهيو.
شاهه صاحب ، پنهنجي ڪلام ۾ جا به جا رب ڪريم جي صفت، قدرت ۽ بيشمار احسانن جو ذڪر فرمائي انسان کي قدرت جي نعمتن جي قدر ۽ شڪر ڪرڻ جي ترغيب ڏني آهي:
جيڪين منجهه جهان، سو سڀ صفت تنهنجي،
قادر تنهنجي قدرت جا مڙيئي مَڪان،
پَد مان پري ٿئا آگي جا احسان،
ظاهر ساڻ زبان ڳڻي ڳڻيان ڪيترا. (288)

ڀٽائي ، رب ڪريم جي صفت ۽ ساراهه بعد سندس احسانن، نعمتن ۽ مهربانين جي باري ۾ فرمايو آهي ته پَدمن کان به گهڻا احسان ۽ مهربانيون آهن، جيڪي انسان جي زبان سان ڳڻڻ کان گهڻا آهن.
قرآن ڪريم ۾ به الله تعاليٰ انسان کي عطا ڪيل نعمتن جو بار بار ذڪر فرمائي کيس شڪر ڪرڻ جي ترغيب ڏني آهي. سورت الرحمان ۾ الله تعاليٰ انسانن ۽ جنن کان نعمتن جي باري ۾ ايڪٽيهه (31) دفعا ساڳي آيت مبارڪ دهرائي سوال پڇيو آهي ته اوهان ڪهڙين خدائي نعمتن جو انڪار ڪندؤ؟ نعمتن جي باري ۾ سوال واريءَ آيت کي ايڏي وڏي تعداد ۾ پيش ڪرڻ مان نعمتن جي اهميت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو:
فَبِاَیِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُکَذِّبٰنِ ﴿۷۷﴾ تَبٰرَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلٰلِ وَ الْاِكْرَامِ ﴿٪۷۸﴾ (289)
ترجمو: پوءِ (اي جنو ۽ ماڻهو) پنهنجي پالڻهار جي ڪهڙين نعمتن جو انڪار ڪندو، تنهنجي پالڻهار عزت واري ۽ نعمتن واري جو نالو وڏيءَ برڪت وارو آهي.
هن آيت سڳوريءَ جي پهرين حصي ۾ نعمتن واري عنوان کي شاهه سائين ”ڳڻي ڳڻيان ڪيترا“ جي صورت ۾، ۽ آيت جي آخري حصي ۾ رب ڪريم جي عظمت جلال ۽ عزت واري بيان کي شاهه سائينءَ هن ريت بيان فرمايو آهي:
جيڪين منجهه جهان، سو سڀ صفت تنهنجي،
قادر تنهنجي قدرت جا مڙيئي مڪان.

قرآني فڪر ۽ شاهه سائينءَ جي ڪلام مان اها وضاحت ٿئي ٿي ته الله تعاليٰ جون انسان لاءِ ايتريون ته نعمتون ۽ احسان آهن، جن جو زبان سان ڳاڻيٽو ناممڪن آهي. ان ڪري انسان کي گهرجي ته انهن خدائي نعمتن ۽ احسانن جو شڪر ڪندو رهي ۽ ان سان گڏ الله تعاليٰ جي اطاعت ۽ فرمانبرداري به ڪندو رهي.

[b]پردي پوشي ڪندڙ
[/b] حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، انسان ذات جي رهبري جو حق اهڙي ته سهڻي نموني ادا فرمايو آهي، جو ان جو مثال، ملڻ مشڪل آهي. خاص طور تي خالق سان مخلوق جي ٽٽل ناتي کي ڳنڍڻ، انساني عقيدي ۽ فڪر ۾ رب ڪائنات جي عظمت، مرتبي، مخلوق تي سندس احسانن ۽ انعامن کي ايتري ته خلوص پيار ۽ عقيدت سان پيش فرمايو آهي، جو خالق کان ڀٽڪيل پٿر دل انسان به سندس ڪلام مان متاثر ٿيڻ کان سواءِ نٿو رهي سگهي.
هن باب ۾ شاهه سائين ، جي ڪلام مان رب ڪريم جي انسانن جي عيبن جي پردي پوشي فرمائڻ واري صفت (ستار العُيُوب) متعلق چند چونڊ بيت پيش ڪجن ٿا، جن مان الله تعاليٰ جي ذات بابرڪات ۽ سندس صفات تي پڪي يقين رکڻ ۽ پنهنجي عيبن اوڻاين تي انسان کي نِدامت جي احساس پيدا ڪرڻ جو سبق ملي ٿيو.
شاهه سائين ، خالقِ ڪائنات جي بارگاهه ۾ لوئيءَ جي لَڄ رکڻ لاءِ ڍولا ڍڪڻ ٿئين جي صدا ڪندي، سنڌ واسين کي سبق ٿو ڏئي ته انسان کي پنهنجن عيبن جي پردي پوشي لاءِ رب ڪريم کي ئي ٻاڏائڻ گهرجي ڇو ته ان کان سواءِ ڪو سائين ستار نه آهي:
مون نماڻيءَ کي ياالله، ڍولو مَ ڍيلي،
ڍولو ڍيلڻ سنديون، وايون وَر ڪري،
پائي عيب پلئه ۾، تو در آيس تي،
ڍولا جي ڍڪڻ ٿئين، لوئي لَڄ رهي،
ڪَؤنرو جهڙيون ڪيتريون لکين لالڻ کي. (290)

ساڳي وقت الله تبارڪ وتعاليٰ پاران انسانيت جي عزت ۽ احترام ڪرڻ جو حڪم ڏنل آهي ۽ مظلوم کان سواءِ ڪنهن ٻئي کي بڇڙو ڳالهائڻ يا ڪنهن جا عيب پڌرا ڪرڻ جي به اجازت نه آهي:
لَایُحِبُّ اللہُ الْجَہۡرَ بِالسُّوۡٓءِ مِنَ الْقَوْلِ اِلَّا مَنۡ ظُلِمَ ؕ وَکَانَ اللہُ سَمِیۡعًا عَلِیۡمًا ﴿۱۴۸﴾ (291)
ترجمو: الله مظلوم کان سواءِ ٻئي ڪنهن جو (ڪنهين کي) وڏي سڏ (۽ کليل طرح) بڇڙو ڳالهائڻ پسند نه ڪندو آهي ۽ الله ٻڌندڙ ۽ ڄاڻندڙ آهي.
شاهه سائين ، الله تعاليٰ جي ستاري يعني پردي پوشي فرمائڻ واري صفت کان تمام گهڻو متاثر آهي ڇو ته رب ڪريم جي ذات بابرڪات انسانن جي تمام نيڪ ۽ بدعملن کان چڱيءَ طرح باخبر آهي ۽ اهو سندس وڏو فضل ۽ احسان آهي جو هو انسانن جي برن ۽ بدعملن جي پردي پوشي فرمائيندو آهي. جنهن جو اعتراف شاهه هن ريت فرمايو آهي:
ڍولي ڍڪي آهيان، هُيس اگهاڙي آنءُ،
رکي پنهنجو نانءُ، ڪَڪر ڪئائيم ڪَاڪِ جو. (292)

”ڍولي ڍڪي آهيان“ واري خدائي صفت جو پتو اسان کي پنهنجي ڪلمي استغفار مان به پوي ٿو جنهن ۾ الله تعاليٰ پاران عيبن جي پردي پوشي فرمائڻ ۽ گناهن جي بخشش واري ڀلاريءَ صفت جو اعلان هن ريت فرمايل آهي:
اِنَّکَ اَنۡتَ عَلَّامُ الۡغُیُوبِ وَ سَتَّارُ الۡعُیُوبِ وَ غَفَّارُ الذّنُوبِ وَلَا حَوۡلَ وَلَا قُوَّۃَ اِلَّا بِاللّٰہِ الۡعَلِیِ الۡعَظِیۡمِ(293)
ترجمو: بيشڪ تون غيب جو ڄاڻيندڙ ۽ عيبن جي پردي پوشي فرمائيندڙ ۽ گناهن کي بخشڻ وارو ۽ گناهن کان بچڻ جي طاقت ۽ نيڪ ڪم ڪرڻ جي قوت الله جي پار کان ئي آهي، جيڪو اعليٰ شان ۽ عظمت وارو آهي.
هن پاڪ ڪلمي مان الله تبارڪ وتعاليٰ جي شان، عظمت ۽ ٻين مبارڪ صفتن سان گڏ ستاري يعني انسانن جي عيبن ۽ مداين جي پردي پوشي فرمائڻ واريءَ صفت جو پتو پوي ٿو.
شاهه سائين ، دنيا ۾ ڪيل گناهن ۽ خطائن جي رب ڪريم پاران پردي پوشي فرمائڻ واريءَ صفت جو اظهار ڪندي ارشاد ٿو فرمائي ته:
ڪَثافت جا ڪَاڪ جي سَامينڌري ميٽيام،
اَوڳڻ عَيب سَندام، سَڀ ڍولي ڍَڪي ڇڏئا. (294)

جڏهن ته دين اسلام ۾ الله تبارڪ وتعاليٰ پاران جيڪا هدايت ۽ رهنمائي ملي ٿي ان ۾ مؤمنن جي عزت ۽ احترام ڪرڻ جو تاڪيد ملي ٿو، ان سان گڏ اها به وضاحت فرمايل آهي ته جيڪي ماڻهو مؤمنن جي عيبن گناهن ۽ بدڪارين کي پڌرو ڪرڻ چاهيندا آهن ته انهن لاءِ ڏکوئيندڙ عذاب جو اعلان فرمايل آهي:
اِنَّ الَّذِیۡنَ یُحِبُّوۡنَ اَنۡ تَشِیۡعَ الْفَاحِشَۃُ فِی الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا لَہُمْ عَذَابٌ اَلِیۡمٌ ۙ فِی الدُّنْیَا وَ الْاٰخِرَۃِ ؕ وَ اللہُ یَعْلَمُ وَ اَنۡتُمْ لَا تَعْلَمُوۡنَ ﴿۱۹﴾ (295)
ترجمو: بيشڪ جيڪي (ماڻهو) مؤمنن جي نسبت ۾ بدڪاري جي تهمت جي پڌري ٿيڻ کي دوست رکندا آهن تن لاءِ دنيا ۽ آخرت ۾ ڏکوئيندڙ عذاب آهي ۽ الله ڄاڻندو آهي ته اوهين نه ڄاڻندا آهيو.
هن آيت سڳوريءَ مان مؤمنن جي عيبن کي ظاهر ڪندڙن لاءِ عذاب جي اعلان سان گڏ اهو به سبق ملي ٿو ته انسان کي گهرجي ته ٻين انسانن جا عيب نه ته ڳولي ۽ نه وري انهن کي ماڻهن ۾ بيان ڪري ڪنهن جي عزت ۽ ناموس کي نقصان پهچائي.
ڀٽائي ، رب ڪريم جي بارگاهه ۾ ٻاڏائيندي عرض ٿو ڪري ته آءٌ پنهنجا عيب ۽ ڪوتاهيون پاند ۾ پائي آيو آهيان، انهن تي پنهنجي ٻاجهه ۽ ستاريءَ جو پردو رکجانءِ! متان منهنجن انهن عيبن کي ظاهر ڪري مون کي دنيا ۾ ماڻهن جي سامهون خوار ۽ خراب ڪرين:
پَائي آيَس پَاند ۾ سوڍا سَڀيئي،
ڍولا ڍڪج اِي، مَڇَڻ عيب اُپٽيين. (296)

بارگاههِ الاهي مان به ايمان وارن لاءِ اها خوشخبري ڏنل آهي ته جيڪو شخص ڪنهن خدا جي بندي جي عيبن جي پردي پوشي ڪندو ته الله تعاليٰ قيامت جي ڏينهن ان جا عيب ڍڪڻ فرمائيندو اها خوشخبري اسان کي حضور ﷺ جن جي هڪ حديث مبارڪ ۾ هن ريت ملي ٿي:
وَعَنْ اَبِیْ ھُرَیْرَھ رَضِیَ اللھ عَنْھُ عَنِ النَّبِیْ ﷺ قَال؛ لاَ یَسْتُرُ عَبْد عَبْدَا فِیْ الْدُّنْیَا اِلاَّ سَتَرَھُ اللھُ یَوْمَ الْقِیَامَتِھ۔ (297)
ترجمو: حضرت ابوهريره  کان روايت آهي ته جناب حضور ﷺ جن فرمايو ته جيڪڏهن ڪو شخص، ڪنهن خدا جي ٻانهي جي عيبن جي (دنيا ۾) پردي پوشي ڪندو ته الله تعاليٰ قيامت جي ڏينهن ان جي عيبن جي پردي پوشي فرمائيندو.
هن حديث سڳوريءَ مان خدا جي بندن جي عيبن جي پردي پوشيءَ ڪرڻ جو سبق ملي ٿو.
شاهه سائين ، ان سهاڳ جي انتظار ۾ واجهائيندو نظر اچي ٿو جنهن ۾ ڀتار عيب ڍڪي ٿو:
جئن منھ ۾ مديون نه ڏيين، تو ۾ تي ٻڌياس،
سوڍا ان سهاڳ کي، ويٺي واجهاياس،
ڍولي ڍڪياس، ڏيئي پاند پناهه جو. (298)

ڍولي جي پناهه واري پاند سان انسانن جي عيبن ۽ اوڻاين جي ڍڪ ٿيڻ واري ان سونهاريءَ صفت کي انسانن ۾ عام ڪرڻ لاءِ ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد ﷺ پڻ تاڪيد ڪندي ارشاد فرمايو آهي ته انسان تي پاڙيسريءَ جا ڪيترائي حق آهن، انهن ۾ ان جي عيبن جي پردي پوشي ڪرڻ به هڪ اهم حق آهي ان سلسلي ۾ پاڻ ﷺ جن جو ارشاد مبارڪ آهي:
عَنْ مَعَاوِیَھ بِنْ حَیْرھ رَضِیَ اللھ عَنْھَ قَالَ، قَالَ رَسُوْلُ اللھ ﷺ ؛ حَقُ الْجَارَ اِنْ مَرضَ عُدَّتھ وَاِنْ مَاتَ شَیْعَتَھٗ وَاِنْ اسْتَقُرُضَکَ اَقْرَضْتُھٗ وَاِنْ اَعُوْرَ سَتْرَتَھٗ۔ (299)
ترجمو: حضرت معاويه بن حيره کان روايت آهي ته حضور ﷺ جن فرمايو ته پاڙيسريءَ جا اوهان تي حق هي آهن ته جيڪڏهن هو بيمار ٿئي ته ان جي عيادت ۽ خبرگيري ڪريو، جيڪڏهن هو وفات ڪري وڃي ته ان جي جناري سان وڃو ۽ ان جي دفن ڪفن ۾ هٿ ونڊايو ۽ جيڪڏهن هو پنهنجي ضرورت لاءِ قرض گهري ته حيثيت مطابق ان کي قرض ڏيو ۽ جيڪڏهن هو ڪو برو ڪم ڪري وجهي ته ان جي پردي پوشي ڪريو.
هن حديث مبارڪ مان ثابت ٿيو ته ستاري فرمائڻ نه رڳو خدائي صفت آهي، بلڪه هڪ انسان جو ٻئي انسان تي حق پڻ آهي.
ڀلارو ڀٽائي ، رب ڪريم جي بارگاهه ۾ سندس شان ڪريمي مطابق عيبن جي پردي پوشي فرمائڻ لاءِ هن ريت ٻاڏائيندي نظر اچي ٿو:
جي مان موڙهي مت، ته تون پاڻ سُڃاڻج سُپرين،
اصل اوائن جا عَيب ڍَڪين تون ات،
اي پرين تنهنجي پَتِ، جئن ولهيون ڍڪين ولها. (300)

شاهه جي هن عنوان تي پيش ڪيل بيتن مان هڪ طرف عيبن جي پردي پوشي فرمائڻ لاءِ الله تعاليٰ جي حضور ٻاڏائڻ ته ٻئي طرف ان خدائي صفت کي اختيار ڪرڻ جو سبق ملي ٿو. ان سلسلي ۾ اسان کي حضور ﷺ جن جي هڪ ٻي حديث مبارڪ هن ريت ملي ٿي، جنهن ۾ به هن دنيا ۾ مسلمان جي پردي پوشي ڪندڙ لاءِ قيامت ڏينهن الله تعاليٰ پاران پردي پوشي فرمائڻ جي ضمانت ڏنل آهي:
عَنْ اَبِیْ ھُرَیْرَھ رَضِیَ اللھ عَنْھ قَالَ؛ قَالَ رَسُولُ اللھ ﷺ مَنْ سَتَرَ عَورَۃَ مُسْلِم فِیْ الدُّنْیَا سَتَرَ اللھ عَوْرَۃُ فِی ْ الْآخِرَۃِ۔۔ (301)
ترجمو: حضرت ابوهريره  کان روايت آهي ته حضور ﷺ جن ارشاد فرمايو ته جيڪو شخص دنيا ۾ ڪنهن مسلمان جي عيب تي پردو رکندو ته الله تعاليٰ آخرت جي ڏينهن ان جي عيبن تي پردو رکندو.
شاهه سائينءَ جي ڪلام، قرآني آيتن ۽ نبي ڪريم ﷺ جن جي ڀلارين حديثن مان اها رهنمائي ملي آهي ته عيبن جي پردي پوشي فرمائڻ الله تعاليٰ جي سونهاري صفت آهي، ليڪن ان سان گڏ اهو به سبق ملي ٿو ته انسان کي هڪ ٻئي جي عيبن جي پردي پوشي ڪرڻ گهرجي ۽ ان جي بدلي ۾ قيامت ڏينهن الله تعاليٰ ان شخص جي عيبن جي پردي پوشي فرمائيندو.

[b]شفا ڏيندڙ
[/b] جيئن ته اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ، جو ڪلام توحيد جي تعليم ۽ تبليغ سان ڀريل آهي ۽ ان ۾ انساني ذهن ۽ عقيدي جي رهنمائيءَ جو راز سمايل آهي، جنهن ذريعي شاهه سائين انسان کي پنهنجي عقيدي ۽ يقين کي هڪ الله ۾ رکڻ جو سبق ڏنو آهي، ڇو ته سندس نظر ۾ رهبر ۽ رهنما، واهر ۽ وسيلو، حبيب ۽ طبيب صرف ۽ صرف هڪ خداوند عالم آهي.
لطيفي فڪر موجب پيارو پرين ۽ علاج ڪندڙ طبيب، رب العالمين ئي آهي، جيڪو ڏکايلن جا ڏک سور لاهيندو آهي ۽ ڦڪيون به تڏهن فرق ڪنديون آهن جڏهن انهن کي الله تعاليٰ جو امر ٿيندو آهي، ڇو ته شفا دوائن ۽ ڦڪين نه پر رب ڪريم جي حڪم ۾ آهي، ان سلسلي ۾ سندن فرمان آهي ته:
حبيب تون، طبيب تون، تون دارون کي دردن،
تون ڏيين، تون لاهيين، ڏاتر! کي ڏکندن،
تڏ ڦَڪيون فرق ڪن، جڏ امر ڪرين ان کي. (302)

اها ساڳي تعليم اسان کي قرآن ڪريم مان به ملي ٿي جنهن ۾ وضاحت فرمايل آهي ته بيماريءَ کان شفا عطا ڪندڙ به رب ڪريم جي ذات بابرڪات آهي:
وَ اِذَا مَرِضْتُ فَہُوَ یَشْفِیۡنِ ﴿۪ۙ۸۰﴾ (303)
ترجمو: ۽ جڏهن بيمار ٿيندو آهيان تڏهن مون کي شفا ڏيندو آهي.
ڀٽائي ، جو ”تون ڏيين تون لاهيين ڏاتر کي ڏکندن“ ۽ ”تڏ ڦڪيون فرق ڪن، جڏ امر ڪرين ان کي“ وارو اعلان هن آيت جي منظوم ترجمي جي حيثيت رکي ٿو.
شاهه لطيف ، رب ڪريم جي بارگاهه ۾ اندر جي آزارن ۽ مريضن کي شفا ڏيڻ لاءِ ٻاڏائيندي عرض ٿو ڪري ته منهنجي جيءَ ۾ مختلف قسمن جا جيڪي مرض آهن انهن جي شفا تنهنجي هٿ ۾ آهي ۽ جيڪي ظاهري درد آهن انهن جي دوا به تون ئي آهين:
حبيب تون، طبيب تون، تون درد جي دوا،
جانب منهنجي جيءَ ۾، آزار جا انوا،
صاحب! ڏئين شفا، ميان! مريضن کي. (304)

شاهه سائين مريضن جي شفا لاءِ جيڪو فڪر پيش ڪيو آهي، اهو فڪر قرآن ڪريم سان گڏ اسان کي حضور ﷺ جن جي مبارڪ حديثن مان به ملي ٿو جن مان هڪ حديث شريف ۾ ٻنهي جهانن جي سردار پاران مريضن لاءِ دعا جا ڪلمات ملن ٿا جن ۾ مريضن جي شفا لاءِ رب ڪريم کي ٻاڏايل آهي:
عَنْ عَائِشَھ رَضِیَ اللھ عَنْھَا اَنَّ رَسُوْلُ اللھ ﷺ کَانَ اِذَا اَتیٰ مَرِیْضًا اَوْاَتیٰ بِھٖ اِلَیْھِ قَالَ اَذھَبْ اَلْیَاسِ رَبَّ النَّاسِ اشْفِ وَاَنْتَ الشَّافِیْ لاَ شِفَاءَ اِلاَّ شِفَاوءُکَ شِفَاءٌ لاَّ یُقَادِرُ سَقَمًا۔ (305)
ترجمو: حضرت عائشه کان روايت آهي ته حضور ﷺ جن جڏهن ڪنهن مريض وٽ ويندا هئا يا ڪو مريض سندس خدمت ۾ آندو ويندو هو ته پاڻ سڳورا دعا فرمائيندا هئا ته: اي الله ماڻهن جا خوف (ڏک) هٽاءِ ۽ (کين) شفا عطا ڪر ڇو ته شفا ڏيڻ وارو تون ئي آهين ۽ شفا حقيقت ۾ تنهنجي شفا آهي، جيڪا ڪنهن (به) بيماريءَ کي نه ڇڏيندي آهي.
حضور ﷺ جن رب ڪريم جي پاران شفا عطا فرمائڻ جو جيڪو اعلان فرمايو آهي ان کي شاهه سائينءَ هن ريت بيان فرمايو آهي:
صاحب! ڏئين شفا ميان! مريضن کي.

ڀلاري ڀٽائي ، اڳتي هلي پنهنجي حبيب ۽ طبيب کي درد جو دارون قرار ڏيڻ سان گڏ دل لاءِ ذڪر الاهي کي دوا قرار ڏيندي ارشاد فرمايو آهي ته:
حبيب تون طبيب تون، تون درد جو دارون،
دوا منهنجيءَ دل کي، تنهنجيون توارون،
ڪريان ٿي ڪارون، جيئن ٻُڪي ٻئنئون نه ٿئي. (306)

هن بيت مان مراد آهي ته تون حبيب آهين، تون طبيب ۽ ڄاڻون آهين ۽ تون ئي هر قسم جي درد جو دارون آهين، ايندڙ تُڪ ۾ شاهه سائين فرمائي ٿو ته ”دوا منهنجيءَ دل کي تنهنجيون توارون“ بس دل کي اها دوا ڪافي آهي، تنهنجو سڏڻ ڇو جو توکان سواءِ ڪنهن ٻئي کي سڏڻ شرڪ آهي، نه وري دل کي گناهن جي ڪدورت کان صاف ڪرڻ ۽ راهه هدايت تي آڻڻ ۽ مطمئن ڪرڻ جي ڦڪي يا ٻُڪي ڪنهن ٻئي وٽ آهي، جيئن ته بيت جي آخري تُڪ ۾ شاهه سائينءَ فرمايو آهي ته:
ڪريان ٿي ڪارون، جئن ٻڪي ٻئنئون نه ٿئي،

جڏهن ته اهو ساڳيو مفهوم دوا ۽ ٻڪي يعني ڏک ۽ سُک ڏيڻ ۽ لاهڻ سڀ حقيقي حبيب ۽ طبيب رب ڪريم جي هٿ ۾ هجڻ جي شاهدي قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
وَ اِنۡ یَّمْسَسْکَ اللہُ بِضُرٍّ فَلَا کَاشِفَ لَہٗۤ اِلَّا ہُوَ ؕ وَ اِنۡ یَّمْسَسْکَ بِخَیۡرٍ فَہُوَ
عَلٰی كُلِّ شَیۡءٍ قَدِیۡرٌ ﴿۱۷﴾ (307)
ترجمو: ۽ جيڪڏهن الله توکي ڪو ڏک پهچائي ته ان (الله) کان سواءِ ان جو ڪو لاهيندڙ نه آهي ۽ جيڪڏهن اهو توکي سُک پهچائي ته اهو سڀ ڪنهن شيءِ تي وس وارو آهي.
شاهه صاحب رحمت الله عليه دل لاءِ جنهن دوا جو ذڪر فرمايو آهي سا ”تنهنجيون توارون“ يعني رب ڪريم جو ذڪر آهي جنهن سان سندس دل کي سڪون ۽ راحت ملي ٿي.
دوا منهنجيءَ دل کي تنهنجيون توارون.

دل جي سڪون ۽ راحت لاءِ انهن توارن يعني ذڪر جي آلاپ وارن سڏن جي تصديق قرآن ڪريم مان هن ريت ملي ٿي:
اَلَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوۡبُہُمۡ بِذِكْرِ اللہِ ؕ اَلَا بِذِكْرِ اللہِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوۡبُ ﴿ؕ۲۸﴾ (308)
ترجمو: (اهي اُهي آهن) جن ايمان آندو ۽ سندن دليون الله جي ذڪر سان آرامي ٿينديون آهن خبردار الله جي ذڪر سان دليون آرام وٺنديون آهن.
ڀٽائي دل لاءِ جنهن دوا جو اشارو فرمايو آهي ان جي شاهدي قرآن ڪريم مان مٿين آيت ۾ ملي آهي، جيڪڏهن ائين کڻي چئجي ته شاهه سائينءَ جي ”دوا منهنجي دل کي تنهنجيون توارون“ واري تڪ هن آيت جو تفسير آهي ته ان ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو.

[b]حوالا[/b]
(1) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي، داستان 12-10 صفحو 526 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(2) مثنوي رومي سنڌيڪار غلام محمد شاهواڻي صفحو 21 سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي 1999ع
(3) ڪلام گرهوڙي ڊاڪٽر علامه دائود پوٽو صفحو 64 نومبر 1954ع
(4) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آسا داستان 5-10 صفحو 467 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(5) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يونس آيت 58 پاره 11 صفحو 259 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(6) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 216، پاره 2 صفحو 42، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(7) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سريمن داستان 5-3 صفحو 162 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(8) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت محمد آيت 24، پاره 26، صفحو 612، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(9) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 10-1 صفحو 501 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(10) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت فاتحه آيت 5، صفحو 3 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(11) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-5 صفحو 501 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(12) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-7 صفحو 502 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(13) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-8 صفحو 502 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(14) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-9 صفحو 502 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(15) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10 بيت 10صفحو 503 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(16) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-11 صفحو 503 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(17) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-12 صفحو 503 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(18) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرمارئي داستان 10-13 صفحو 503 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(19) قرآن عظيم ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي سورت فاطر آيت 38 پاره 22 صفحو 528 تاج ڪمپني ڪراچي 16999ع
(20) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرليلان داستان3-4 صفحو 392 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(21) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت آل عمران آيت 180 پاره 3، صفحو 66 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(22) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سر ڪلياڻ داستان 1-1 صفحو 133 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(23) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت الحديد آيت 3 پاره 27، صفحو 671 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(24) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت طٰھٰ آيت 114، پاره 16 صفحو 385 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(25) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الفاتحه آيت 1 صفحو 3 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(26) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الروم آيت 50 پاره 21 صفحو 493 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(27) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 255 پاره 3 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(28) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الملڪ آيت 1 پاره 29 صفحو 678 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(29) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سوره البقره آيت 163 پاره 2 صفحو 31 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(30) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت هود، آيت 6 پاره 12 صفحو 268 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(31) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الجاثيه آيت 36 پاره 25 صفحو 603 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(32) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النصر آيت 3 پاره 30 صفحو 731، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(33) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت بني اسرائيل آيت 110 پاره 15 صفحو 354، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(34) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الجاثيه آيت 37 پاره 25 صفحو 603 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(35) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحج آيت 65 صفحو 409 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(36) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المومن آيت 64 پاره 24 صفحو 570، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(37) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 14-1 صفحو 134 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(38) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت القصص، آيت 88 صفحو 477 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(39) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 28-1 صفحو 135 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(40) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت القصص، آيت 70 صفحو 474 تاج ڪمپني ڪراچي- 1999ع
(41) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر يمن داستان 13-5 صفحو 163 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد، 1999ع
(42) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 18 صفحو 64، تاج ڪمپني ڪراچي، 1999ع
(43) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- سر ڪليان داستان 18-1 صفحو 134، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(44) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحشر، آيت 33 پاره 28 صفحو 661 تاج ڪمپني ڪراچي- 1999ع
(45) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاخلاص آيت 3 پاره 30 صفحو 731، تاج ڪمپني ڪراچي- 1999ع
(46) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪاموڏ داستان 4-1، صفحو 401 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(47) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي، داستان 8 بيت 6، صفحو 495، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(48) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاخلاص آيت 3 پاره 30 صفحو 731، تاج ڪمپني ڪراچي- 1999ع
(49) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ، داستان 1-17 صفحو 134، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(50) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 132، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(51) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 1-3، صفحو 133، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(52) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يوسف آيت 40، صفحو 290، تاج ڪمپني ڪراچي- 1999ع
(53) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 116، صفحو 133، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(54) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 3 بيت 4-5 صفحو 140 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(55) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 48 پاره 5 صفحو 1-5، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(56) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪوهياري، داستان 6-6، صفحو 340، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد- 1999ع
(57) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آسا، داستان 13-6، صفحو 470، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(58) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 171، پاره 5، صفحو 128، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(59) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر سهڻي، داستان 9، بيت 11، صفحو 529، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(60) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الڪهف، آيت 110، صفحو 367، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(61) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 3-6، صفحو 140 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(62) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يونس آيت 18 پاره 11، صفحو 254، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(63) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪلياڻ دستان 8-3، صفحو 140 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(64) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحج، آيت 62 صفحو 409 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(65) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪلياڻ داستان 3-3، صفحو 140 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(66) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي،سورت النحل آيت 51، پاره 14 صفحو 328 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(67) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪوهياري داستان 3، وائي صفحو 441، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد. 1999ع
(68) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت حم السجده آيت 31، صفحو 577، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(69) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آسا، داستان 19-1، صفحو 456، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(70) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المومنون آيت 116، پاره 18، صفحو 421 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(71) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪلياڻ داستان 11-3، صفحو 141 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(72) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النمل آيت 63، پاره 20 صفحو 460، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(73) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الملک آيت 29، پاره 29، صفحو 681، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(74) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسري راڳ داستان 6-10 صفحو 198 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(75) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النور آيت 62 پاره 18 صفحو 432، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(76) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المومنون آيت 1-2 پاره 18، صفحو 412 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(77) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره، آيت 183، پاره 2 صفحو 35 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(78) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت التوبه آيت 31، پاره 10 صفحو 232 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(79) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المائده آيت 56 پاره 6 صفحو 143 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(80) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر سورٺ، داستان 1-1 صفحو 404 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(81) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحُجرات آيت 15 پاره 26 صفحو 266 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(82) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 122، پاره 5، صفحو 118، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(83) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 139، پاره4 صفحو 118، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(84) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره، آيت 257، پاره 3، صفحو 53 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(85) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرپورب داستان 1-11، صفحو 424 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(86) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرڪلياڻ، داستان 1-7 صفحو 133 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(87) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف آيت 158، صفحو 206 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(88) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ 10-1 صفحو 134 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(89) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران 20 پاره 3، صفحو 64، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(90) تحفھ سفر، بحواله تعليم الاسلام، محمد شعيب ناره، صفحو 13، ناشر، پرل فيبرڪس.
(91) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرآبري، داستان 5-7 صفحو 288 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(92) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف، آيت 172، پاره 9 صفحو 209 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(93) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- سر آبري، 4-13 صفحو 296، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد، 1999ع
(94) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- سُرمارئي، داستان، 1-10 صفحو 475 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد، 1999ع
(95) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سُريمن داستان 1-6 صفحو 152 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(96) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف، آيت 172، پاره 9 صفحو 209 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(97) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سُر سهڻي، داستان 8-2 صفحو 526، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد. 1999ع
(98) قرآن عظيم- ترجمو تاج محمود امروٽي، سورت الحديد، آيت 8 پاره 27 صفحو 647، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(99) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سُر سهڻي، داستان 8-8 صفحو 527 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد. 1999ع
(100) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرعد، آيت 20 پاره 13 صفحو 304 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(101) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 7-1، صفحو 471 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(102) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المومن آيت 44، پاره 24، صفحو 568 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(103) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سر سهڻي، داستان1 بيت 16 صفحو 510 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(104) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرعد، آِت 14، پاره 13، صفحو 302 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(105) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي، داستان 3-4 صفحو 514، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(106) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت بني اسرائيل آيت 56، پاره 15، صفحو 347 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(107) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي، داستان 8-9 صفحو 529 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(108) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت المومنون آيت 88، پاره 18، صفحو 419 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(109) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي داستان، 12-1 صفحو 534 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(110) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي،سورت الشوريٰ آيت 9، پاره 25، صفحو 532 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(111) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرسر راڳ، داستان 2-15 صفحو 599 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(112) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الانعام 41 پاره 7 صفحو 160 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(113) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر بروو، داستان 3 وائي صفحو 192 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(114) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يونس آيت 6، پاره 11 صفحو 266 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(115) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسورٺ، داستان 1 صفحو 404 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(116) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحج آِت 12 پاره 17، صفحو 402 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(117) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرسر راڳ داستان 3-2 صفحو 193، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(118) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الملڪ آيت 1، پاره 29، صفحو 678 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(119) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڏهر داستان 1-13 صفحو 265 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد، 1999ع
(120) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 109، پاره 4، صفحو 78 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(121) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النور آيت 45 پاره 18، صفحو 420 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(122) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڏهر، داستان 1-14 صفحو 265 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(123) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يس آيت 83، پاره 23 صفحو 536 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(124) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ابراهيم آيت 33، پاره 13، صفحو 313 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(125) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سر آسا، داستان 9-1 صفحو 455 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(126) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سر آسا، داستان 1-2 صفحو 455 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(127) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الجاثيه آيت 5، پاره 25، صفحو 601 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(128) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الجاثيه، آيت 13، پاره 25، صفحو 601 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(129) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪلياڻ، داستان 1-1 صفحو 133 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(130) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يٰس آِت 83، پاره 23، صفحو 536 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(131) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرآبري، داستان 5-5، صفحو 288 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(132) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت التين آيت 4، پاره 30، صفحو 724، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(133) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري، داستان 5-12، صفحو 289 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(134) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت العلق آيت 1-2 پاره 30، صفحو 724، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(135) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان، 19-1 صفحو 134 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(136) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 1 بيت 24 صفحو 135، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(137) شاهه جوڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر سورٺ، داستان 4-14 صفحو 411، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(138) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت العنکبوت آيت 20، پاره 20، صفحو 480 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(139) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان، 1-1 صفحو 133 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(140) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 212، پاره 2، صفحو 41 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(141) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر پرڀاتي، داستان 2-18 صفحو 254، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(142) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرحمان آيت 29، پاره 27، صفحو 249، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(143) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر پرڀاتي داستان 5-1 صفحو 249، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(144) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت فاطر آيت 3، پاره 22، صفحو 523، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(145) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 ، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرپرڀاتي، داستان 7-1 صفحو 249، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(146) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحج آيت 85، پاره 17، صفحو 407 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(147) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ص آيت 54، پاره 23، صفحو 549، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(148) شاهه جو ڪلام 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرپرڀاتي وائي 1 صفحو 251، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(149) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النمل آيت 64، پاره 20، صفحو 460 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(150) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت العنڪبوت آيت 60، پاره 21، صفحو 486، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(151) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 11-25 صفحو 506 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(152) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النحل آيت 14، پاره 14 صفحو 324 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(153) شاهه جو ڪلام جلد 58-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر يمن داستان 2-4 صفحو 155 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(154) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الزمر آيت 37، پاره 24، صفحو 556، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(155) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 2، پاره 1، صفحو 4 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(156) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر يمن داستان 1-3 صفحو 152 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(157) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النور آيت 35، پاره 18، صفحو 417، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(158) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الفاتحه آيت 5-7 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(159) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان 9-2 صفحو 297 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(160) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 101، پاره 4، صفحو 77 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(161) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرابري داستان 9-2 صفحو 297 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(162) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الشوريٰ آيت 52، پاره 25، صفحو 588 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(163) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ديسي، داستان 2-6 صفحو 319 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(164) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الفرقان آيت 29، پاره 19، صفحو 236، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(165) اسلام جا بنيادي عقيدا- مولانا محمد يوسف لڌيانوي، صفحو 3 پرل فيبرڪس ڪراچي 2000ع
(166) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت التوبھ آيت 51 پاره 10 صفحو 235 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(167) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر مارئي داستان 4 بيت 11 صفحو 483 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا، 1999ع
(168) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر سهڻي داستان 11 بيت 4 صفحو 533 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(169) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڪوهياري داستان 1 وائي صفحو 334 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(170) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النبا آيت 29 پاره 30 صفحو 706 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(171) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر مارئي داستان 1 بيت 18 صفحو 476 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(172) شاهه جو رسالو 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آسا داستان 3 وائي صفحو 463 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(173) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحديد آيت 22 پاره 27 صفحو 650 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(174) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر مارئي داستان 1 وائي صفحو 476 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(175) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر معذور داستان 5 بيت 8 صفحو 311 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا، 1999ع
(176) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر معذور داستان 5 بيت 9 صفحو 311 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(177) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ، سر معذور داستان 5 بيت 10 صفحو 311 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(178) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرعد آيت 38-39 پاره 13 صفحو 307 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(179) شاهه جو رسالو جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر رامڪلي داستان 3 بيت 15 صفحو 440 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا 1999ع
(180) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الفرقان آيت 2 پاراه 18 صفحو 433 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(181) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڏهر، وائي 1 صفحو 266 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(182) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الملڪ آيت 13-14، پاره 29، صفحو 280 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(183) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڏهر، داستان، 1-3 صفحو 264 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(184) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 32، پاره 5، صفحو 102، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(185) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 4-3 صفحو 464، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(186) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 55، پاره 3، صفحو 52، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(187) شاهه جوڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آسا، داستان، 4-1، صفحو 463، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(188) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ڪهف آيت 67-68 پاره 16، صفحو 363، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(189) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ڪهف آيت 71-72 پاره 16، صفحو 363، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(190) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت بني اسرائيل آيت 85، پاره 15 صفحو 351، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(191) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سربلاول داستان 3-12 صفحو 248 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(192) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 107، پاره 1، صفحو 22 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(193) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر ڏهر، داستان 1-13، صفحو 265، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(194) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الملڪ آيت 1، پاره 29، صفحو 278، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(195) شاهه جو جلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڏهر داستان 1-2 صفحو 264، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(196) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 132، پاره 5، صفحو 121 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(197) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 5-21، صفحو 150، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(198) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 153، پاره 2، صفحو 30، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(199) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ، داستان 4-2 صفحو 142 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(200) منتخب احاديث، تاليف محمد يوسف، باب علم و ذکر، صفحو 367 کتب خانه فيضي لاهور 2000ع
(201) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 10-2 صفحو 201 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(202) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي داستان ٽيون بيت 18 صفحو 513 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(203) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسر راڳ داستان 2، وائي 1 صفحو 201 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(204) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان پنجون بيت 11 صفحو 288 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(205) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف آيت 205، پاره 9، صفحو 213 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ٿ
(206) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 1-9 صفحو 454 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(207) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 191، پاره 4، صفحو 92 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(208) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سررامڪلي، داستان 2، وائي صفحو 437 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(209) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت طھ آيت 124، صفحو 386، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(210) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا داستان 7-3 صفحو 471 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(211) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرعد آيت 28، پاره 13، صفحو 305، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(212) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سررامڪلي داستان 3-3 صفحو 439، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(213) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سررامڪلي داستان 3-10 صفحو 440 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(214) منتخب احاديث، محمد يوسف باب علم وذکر صفحو 377 فيضي کتب خانه لاهور 2000ع
(215) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 1-14 صفحو 134 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(216) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 1-6 صفحو 134 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(217) منتخب، احاديث محمد يوسف باب علم وذکر صفحو 367 فيضي کتب خانه لاهور 2000ع
(218) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 4-8 صفحو 464 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(219) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ق آيت 16، پاره 26، صفحو تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(220) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر رپ، داستان 1-10 صفحو 413 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(221) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرپرڀاتي داستان 2، بيت 11 صفحو 253 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(222) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاحزاب آيت 14-42 صفحو 510 پاره 22 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(223) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 3-1 صفحو 460 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(224) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره، آيت 65، پاره 2، صفحو 32، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(225) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر حسيني، داستان 7-1 صفحو 355 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(226) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 69، پاره 5، صفحو 108، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(227) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر حسيني داستان 7-11 صفحو 356 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(228) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت فاطر آيت 3، پاره 22 صفحو 523، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(229) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪاپائتي داستان 1-20 صفحو 238، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(230) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النحل آيت 92، پاره 14، صفحو 335، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(231) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪاپائتي داستان 1-19 صفحو 238 صفحو 355 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(232) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر حسيني، داستان، پهريون بيت 20 صفحو 360 صفحو 355 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(233) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحجر آيت 99، پاره 14، صفحو 322 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(234) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ، داستان 1-9 صفحو 133 صفحو 355 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(235) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يونس آيت 62، پاره 11 صفحو 260 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(236) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسر راڳ داستان 1-25 صفحو 196 صفحو 355 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(237) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يونس آيت 64، پاره صفحو 260 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(238) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 4-1 صفحو 142 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(239) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره، آيت 257 پاره 3 صفحو 53 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(240) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سربروو، داستان، 4-3 صفحو 190، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(241) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت لقمان آيت 30، پاره 21، صفحو 498 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(242) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ داستان 4-4 صفحو 142 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(243) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران پاره 4 صفحو 77 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(244) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪلياڻ، داستان 4-13 صفحو 143 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(245) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 31، پاره 3، صفحو 66 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(246) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان، 1-21 صفحو 476 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(247) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 1-21 صفحو 476 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(248) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الشوريٰ آيت 11، پاره 25، صفحو 582، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(249) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 8-6 صفحو 490 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(250) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت يس آيت 28، پاره 23، صفحو 536، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(251) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان، 1-12 صفحو 275، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(252) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف 172، پاره 9، صفحو 209 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(253) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي، داستان 8-2 صفحو 26 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(254) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الاعراف آيت 172، پاره 9، صفحو 209، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(255) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 1-20 صفحو 476 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(256) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان پنجون بيت 4، صفحو 288 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدراباد 1999ع
(257) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر آبري، داستان 13-5 صفحُ 289 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(258) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآسا، داستان 5 وائي. صفحو 466 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد، 1999ع
(259) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري، داستان 3 بيت 30 صفحو 283 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(260) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان 3-6 صفحو 283 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(261) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت ق آيت 16، پاره 26، صفحو 624، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(262) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري 3-7 صفحو 283 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(263) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النساءِ آيت 126، پاره 5، صفحو 120، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(264) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت حم السجده آيت 54، پاره 25، صفحو 581 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(265) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان 3 بيت 8 صفحو 283 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(266) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان 3-11 صفحو 284 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(267) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الواقعه آيت 85، پاره 27، صفحو 646، تاج ڪمپني ڪراچي، 1999ع
(268) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، ،محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرآبري داستان 3-12 صفحو 284 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(269) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الحديد آيت 4 پاره 27 صفحو 647، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(270) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 186 پاره 2 صفحو 36 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(271) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسهڻي داستان 2-7 صفحو 512 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(272) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرڪوهياري داستان 4 وائي 2 صفحو 336 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(273) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الزمر آيت 53 پاره 24، صفحو 550 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(274) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر سارنگ داستان 2-16 صفحو 542 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(275) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الانعام آيت 148 پاره 8 صفحو 178 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(276) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سربروو، داستان 1-3 صفحو 183 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(277) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت البقره آيت 105 پاره صفحو 21 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(278) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرراڻو، داستان 5-14 صفحو 377 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(279) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الکهف آيت 10، پاره 15، صفحو 355 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(280) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرليلان، داستان 4-11 صفحو 393 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(281) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت آل عمران آيت 8، پاره 3، صفحو 62 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(282) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 6-19 صفحو 491 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(283) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت النحل آيت 18، پاره 14، صفحو 324 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(284) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 6-17 صفحو 491 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(285) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الانفال آيت 53 پاره 10 صفحو 322 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(286) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرمارئي داستان 6-18 صفحو 491 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(287) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت فاطر آيت 3، پاره 22 صفحو 523، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(288) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرسر راڳ داستان 1-2 صفحو 193 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(289) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي، سورت الرحمان آيت 77-78 پاره 27، صفحو 642 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(290) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرليلان داستان 4 وائي صفحو 393 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(291) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت النساءِ آيت 148 پاره 6، صفحو 124 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(292) شاهه جو ڪلام جلد 8-9 محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سرراڻو داستان 9-11صفحو 384 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(293) شش ڪلمه، پنجون ڪلمون، استغفار مرتب محمد يوسف، صفحو 17 پرنٽر پرل فيبرڪس ڪراچي 2000ع
(294) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرراڻو داستان، 1-8 صفحو 386 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(295) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت النور آيت 19، پاره 18 صفحو 424 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(296) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر راڻو، داستان 9-7 صفحو 383، علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(297) رِيَاضُ الصالحين، محي الدين ابي زڪريا، جلد اول باب 28 صفحو 138 دارلاشاعت ڪراچي 2002ع
(298) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سر راڻو، داستان 9-6، صفحو 383 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(299) مطالعه حديث، علي اصغر چشتي، دعوه اڪيڊمي صفحو 28، اسلامي يونيورسٽي اسلام آباد 1990ع
(300) شاهه جو ڪلام جلد8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سرليلان، داستان 4-10 صفحو 394 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(301) منتخب احاديث، محمد يوسف ڪانڌلوي، باب اڪرام مسلم، صفحو 444 فيضي ڪتب خانه لاهور 1418هه
(302) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سريمن، داستان 1-4 صفحو 152 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(303) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت الشعراء آيت 80 پاره 19، صفحو 446، تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(304) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سريمن، داستان 1-1 صفحو 152 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(305) تجريد البخاري جلد 2 امام بخاري، ڪتاب المرضيٰ حديث نمبر 774 صفحو 710 دارالاشاعت ڪراچي 1401 ههه
(306) شاهه جو ڪلام جلد 8-9، محقق ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سريمن داستان 1-2 صفحو 152 علامه قاضي رسالو تحقيقي رٿا حيدرآباد 1999ع
(307) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سورت الانعام آيت 17 پاره 8 صفحو 157 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع
(308) قرآن عظيم- ترجمو مولانا تاج محمود امروٽي- سوت الرعد آيت 28، پاره13، صفحو 305 تاج ڪمپني ڪراچي 1999ع[i][/i]