اُجڙيل آهيرو
آچار کي هڪڙي ڌيءَ به هئي. نالو هئس ميرزادي. هوءَ ويچاري سدائين اٻالڙي هوندي هئي. ڳوٺ ۾ جڏهن ڪنهن ڇوڪريءَ کي ڪو نئون وڳو پاتل ڏسندي هئي ته منهن ڀلڪڙو ڪري روئي ماڻس کي چوندي هئي، ” امان! ابا کي چئو ته مونکي به اهڙو نئون وڳو وٺي ڏي.“ ماڻس سندس لُڙڪ اگهي چوندي هئي، ”ججها ڪپڙا منهنجي ٻچڙي کي.“ اهڙي طرح سندس انگل ۽ کيٽي کي ٽاري ڇڏيندي هئي. ماڻس ڄامان جنهن جا هٿ سيبا ڪري ڪري سُين مان ونڌجي ويا هئا. هن سڄي ڳوٺ جا پورهيا ۽ رئيس جو گولپون ڪري چار ڏوڪڙ ٽاريا هئا. جنهن مان پُٽ جا ڪتاب ۽ ميرزادي جون والڙيون به ورتائين. ميرزادي کي جڏهن سونيون واليون مليون تڏهن سندس انگ انگ جهومي اٿيو. هوءَ ٽڙي پئي ۽ اها سڄي رات ڪونه سُتي. صُبح جو اٿڻ سان ئي سڄي ڳوٺ کي پنهنجون واليون ڏيکاريائين. ماڻهو سندس اٻالپڻي ۽ ٻالائي ڀولائي تي کيس ڀائيندا هئا.
قاسم مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو آچار جي دنيا ان ڏينهن روشن ٿي ويئي. هو خوشي مان جهلئي نٿي جهليو. هر ڪنهن ڳوٺاڻي کي زوري کيرون ڏيندي وتيو. قاسم به ماءُ پيءُ کي پيرن پيو ۽ وڌيڪ دعائون ورتيون. پنهنجي هڪ جيڏن سان ڀاڪر پائي مليو. سندس دوست رمون کي چيائين، ”رمون يار! دعا ڪر ڪا نوڪري ملي ته پوءِ دوستن جي دعوت ڪريان. هونئن به يار رُکا کائي کائي پيٽ ڪڙهي پيا آهن“. ماڻس ستين سڳورين جو سلام ڀري آئي. هن پنهنجي مڙس آچار کي چيو، ”ڏولاري جا ڏينهن ويا. هاڻ اچي لَڪ لنگهيا آهيون. ڪنهن وٽ هٿ جهلڻ منهن جي ڪاتي آهي.“
آچار چيو، ”چريءَ! واقعي ويا لُڙهه لهي. هاڻ اچي سُتڙ ٿيا آهيون. آئون اڄ ئي رئيس صيفل خان وٽ وڃان ٿو. کيس وڃيو ٿو سوال ڪريان ته قاسم لاءِ ڪا نوڪري وٺي ڏينم، ته پنهنجيءَ منٿ موٿاج ٿيون. ڀيڻيان! اسان ستن پيڙهين کان سندس ماڙهو رهندا پيا اچون، مونکي جباب ڪونه ڏيندو. پاڻ خوش ٿيندو.“
ڄامان چيو، ”اي اِهو مُئو کام کوسڙو آهي. ڪڏهن به سچو ڪونه ٿيندو، پاڻ ٽانڊو لڳي ويندس.شل ساڃاهه اچيس ۽ ڌڻي ڪا من ۾ وجهيس. آئون توکي منع ڪانه ٿي ڪريان، ڀلي وڃي ڏس.“
آچار ٻئي ڏينهن سندس زميندار رئيس صيفل خان جو دَر وڃي جهليو. هن رئيس کي چيو،”رئيس! اصل مامل کان وٺي آنجا ماڙهو آهيون. ڪاري رات ۾ به ڪنڌ ڪونه ڪڍايو اٿئون. ابا ڏاڏا هتي کاڄي کپي ويا، ڪڏهن به تنهنجو در ڪونه ڇڏئون. هاڻ مونسان ڪا ٽيڪ ڪر.“
رئيس چيس،”ڊيگهه نه ڪر، پنهنجي مطلب جي ڳالهه ٻڌاءِ.“
”قاسم مئٽرنگ جو امتحان پاس ڪيو آهي. هاڻ سرداري ڪري ڪا نوڪري وٺي ڏيوس. مون ۾ هاڻ طاقت ڪانهي جو اڳتي پڙهايانس. جيڪو ڇل ڇوڏو هو سو سندس پڙهائي تي لاٿم. جي مون مشڪين تي وڙ ٿيندو ته هٿ کڻي دعائون ڪنداسين. آنجا هٿ وڏا آهن. الله ٻچن مان لک ڪندوني.“
رئيس اها ڳالهه ٻڌي سڙي ويو. سندس رت ٽهڪي اٿيو. هن پنهنجي موچڙي جي پُٽ کي امتحان ۾ ڪامياب ٿيندي ٻڌي ڇتو ٿي پيو. کيس سندس انباري ۽ وڏائي ڪرندي ڏسڻ ۾ آئي. هن منهن اٿلائي آچار کي رهڙ پٽيندي چيو، ”مون اوهان جو ٺيڪو ته ڪونه کنيو آهي، جو اوهان جا بُر به ڀريان ۽ اوهانجي ڇورن کي نوڪريون به وٺرائي ڏيان. چڱي کي مرين ته وڃي ٻني ٻاري سان لڳائينس. هرو ڀرو ڇوري کي پاڙهي کاري ڇڏئي. اهو وري ڪهڙو آفيسر ٿيندو. ڪانگ مور جي چال سکيو ته سندس هلڻ به وسري ويس.“
آچار رئيس جو رخ سمجهي ويو. هُن مُٺي به ماٺ ۽ مِٺي به ماٺ سمجهي پير پٺيرا ڪيا. ايندي شرط ڄامان کي چيائين،”ڀيڻيان! تون سچي هئين. ڇتو ٿيو ويٺو هو، ماڳهين ظالم کاڌو هئس.“
ڄامان چيو، ”انهيءَ مرونءَ کي آئون اڳئي سڃاڻان. اها ڪا نئين ڳالهه ڪانهي، دل نه لاهي. ٻئي پيءُ پُٽ گڏجي هاڦيسن مان پڇا ڪريو، من ڪٿي ڪو ڀيڻي بلو ٿي پوي.“
پوءِ قاسم ۽ پڻس گڏجي آفيسن جا چڪر، آفيسرن جا دڙڪا، وڏن ماڻهن جون ڇڙٻون جهليندا، جتيون گسائيندا رهيا. نيٺ هڪ ڏينهن آفيس ۾ هڪڙي ڪلارڪ کين چيو، ”اوهانکي ڪا خبر آهي ته نوڪريون ائين ڪونه ٿيون ملن ميان! هرو ڀرو پيا کوٽي ٿيو. باقي منهنجيءَ صلاح وٺو ته ڪم ٿي ويندو.“
”اها ڪهڙي صلاح آهي ؟“ آچار سوال ڪيس.
”اڄ ڪلهه زمانو ڏنو پُٽ ڇُٽي جو آهي. جي چار ڏوڪڙ وڃائيندا ته ڪو ڪم ڪندا، نه ته ٻيو ٿيو خير.“ آچار اها ڳالهه ويچاري هن سان هاءُ ڪئي. نيٺ گهڻي ڇڏ ڇوٽ ۽ منٿ کانپوءِ پنج هزارن تي ڳالهه اچي بيٺي. آچار اهي پيسا ٽئي ڏينهن تي کڻي اچڻ جو واعدو ڪري موڪلائڻ لڳو.
انهي همراهه چيس، ”چاچا، تون پنڌ نه ڪج، پيرسن آهين. باقي اها رقم تنهنجي پُٽ کي ڏج ته کڻي اچي. هونئن به نوڪري ته هيءُ ڪندو. ڀلي آفيسرن سان اٿي ويٺي ٿئيس.“
آچار ايندي شرط اها حقيقت پنهنجي زال سان ڪئي. هو ٻئي اڻهوند جي ڪُن ۾ ڦاسي پيا. سڃائي مانگر مڇ بنجي کين کائڻ آئي. هنن جي ٻيءَ ڪابه واهه ڪونه هئي. قاسم ڪاٺي کڻي زمين ويٺي کوٽي. ميرزادي ٽنهينءَ کي گهورڻ لڳي. هو ٽيئي خاموش هئا. نيٺ آچار ڪنڌ مٿي کنيو. سندس نظرون خالي گهر جي ڪُنڊن تان ڦرنديون اچي ميرزادي جي ڪنن تي کتيون. ميرزادي پيءَ کي چيو، ”بابا! ڇا ٿو ڏسين؟ بابا، تون ڳالهائين ڇو نٿو؟“ ڄامان ڪنڌ ورائي پنهنجي وَر کي ڏٺو. آچار جون نگاهون اڃان به والين کي گهوري رهيون هيون. هن نٿي چاهيو ته پنهنجي ٻچڙي جا ڪن ٻُٽا ڪري. پر غربت جا واسينگ کيس وڪوڙي ويا هئا. ڄامان سندس من جي مراد سمجهي ويئي. هن چيو، ”ٻيلي! ٻيءَ ته ڪابه شئي اهڙي ڪانهي جا وڪڻي رشوت ڏيون. باقي ميرزادي جون واليون آهن سي قاسم کان مٺيون ڪينهي، پوءِ جي نوڪري ملي ويئي ته رنگ لڳي ويندا.“
ميرزادي ماءُ جي ڳالهه ٻڌي يڪدم پنهنجي ڪنن تي ٻئي هٿ رکي ڇڏيا. هن واليون لڪائي ڇڏيون ۽ روئندي ماڻس کي چيو، ”امان آئون واليون ڪونه ڏينديس.“
ڄامان ڌيءَ کي ڀاڪر وجهي چمي ڏيئي سمجهائيندي چيو، ”ٻچڙي! ڀاڻهين کي نوڪري ملندي ته هو توکي انهن کان به سٺيون واليون وٺي ڏيندو. ڄامان جڏهن ميرزادي جي ڪنن مان واليون لاهي رهي هئي، تڏهن هوءَ سڏڪا ڀري رهي هئي. اهڙي طرح هڪ ڀيرو وري هن جا ڪن ٻُسا ٿي ويا.
آچار اهي واليون سوناري وٽ اڌ موڙي ۾ وڪڻي آيو.باقي کٽل پيسا قرض کڻي پورت ڪيائين. هن اهي پيسا قاسم کي ڏيندي چيو، ”پُٽ پيسا سنڀالج، شهر ۾ لليجا پيا گهمن. متان اهي ڪڍي وڃن.“
قاسم ٻئي ڏينهن سويري پيسا کڻي آڻي انهي ڪلارڪ کي ڏنا. همراهه جڏهن پيسا ڏٺا تڏهن سندس واڇون ٽڙي پيون، گِگ ڳڙي پيس. هن جو ڇڪو ڪامياب ٿيو هو. هن پيسا وٺي کيس چيو، ”ٻن ڏينهن کانپوءِ اچي پنهنجي نوڪري جو آرڊر وٺج.“ قاسم اها ڳالهه ٻڌي ٽڙي پيو. هن ڳوٺ کي جهڙي ورتو ۽ گهر اچي اها ڳالهه ڪئي. آچار ۽ ڄامان حقيقت ٻڌي سرها ٿيا.
ٻه ڏينهن گذرڻ کانپوءِ قاسم وري آفيس ويو. ان همراهه کيس گشو هڻي موٽائي ڇڏيو. انهي کانپوءِ قاسم هر روز آفيس ۾ ويندو هو. کيس اهو ۽ ٻيا همراهه ڪونه ڪو بهانو ڪري ٽاري ڇڏيندا هئا. اڄ نه سڀان ڪندي کيس هڪڙي ڏينهن انهيءَ همراهه چيو، ”ڇوڪرا جايون خالي ڪونهي. اسان تون جهڙن ٻين کي نوڪري تان زوري لاهي آرڊر ته ڪونه ڏينداسين. جڏهن به ڪا جاءِ خالي ٿيندي ته توکي گهرائينداسين. في الحال تون رُل نه، وڃي پنهنجي ڌنڌي ڌاڙي سان لڳ.“
قاسم اها ڳالهه ٻڌي باهه ٿي ويو. سندس هيٺيون هيٺ ۽ مٿيون مٿي رهجي ويون. هي ڪلارڪ سان منهن پئجي ويو. هن کيس چيو، ”اي ظالم! جيڪڏهن نوڪري نه ڏيڻي هئي ته مونکي لليءَ نه لاهين ها، ۽ نه ئي منهنجيءَ ننڍڙي ڀيڻ جون واليون وڪڻائين ها. تون وڏو ظالم آهين. تنهنجي دل ۾ همدردي جي بدران نانگ ۽ ڀٽون ويٺل آهن. وقت ايندي اوهان بدمعاشن کان ضرور وير وٺنداسين.“ هن آفيس کي مٿي تي کڻي کنيو.
ڪلارڪ کي ڄڻ چيلاٽا چُهٽي ويا. هن پٽيوالن کي سڏي چيو. ”هن ڇوري کي ٻاهر ڪڍو.“ پٽيوالا قاسم کي تريون هڻي گهلي ٻاهر ڪڍي آيا. هوڳرن ڳرن قدمن سان واپس وريو. موٽندي هن کي ميرزادي ياد پئي. جيڪا کيس روز چوندي هئي، ” ادا! مونکي واليون وٺي ڏج. ادا، جڏهن شهر مان اچين، تڏهن منهنجي لاءِ چوڙيون ۽ بُوندي وٺي اچج.“ هوءَ روز سندس گس جهليو بيٺي هوندي هئي. قاسم جڏهن گهر ايندو هو ته پوءِ وڃي ساڻس ملندي هئي، ۽ گڏجي گهر ايندي هئي.
انهي ڏينهن قاسم کي ماڻس ماني پچائي پوتاري ۾ ٻڌي ڏني هئي ته جيئن کيس بُک لڳي ته ٽُڪر پيٽ ۾ وجهي نڙي سائي ڪري. هن کي اها ماني وهه ٿي آئي. ٻڌل ماني ڪلهي تي رکي بازار ڏانهن لاڙو ڪيائين. اتان ڀيڻ لاءِ چوڙيون ۽ بُوندي وٺي پوتاري ۾ ٻڌي واپس وريو. ميرزادي جون ليلڙاٽيون، آفيسرن جون حرامپايون ياد پيس ته سندس سينو ڏکي پيو. هن جي نس نس ۾ انهن حرامپاين خلاف زهراوتجي ويو. ذهن ۾ ڪيترا اڌما اٿي پيس. هو انهن پورن ۾ جيئن ئي رستو ٿي ٽپيو ته هڪ تيز رفتار ڪار کيس ڌڪ هڻي مٿان چڙهي رواني ٿي ويئي. پوتاري واري ماني، بُوندي ۽ چوڙيون اٿلي وڃي پريان ڪريون. هو سڄو رت مان ٻڏي ويو. هن جي رڙ ڪار جي آواز ۾ گم ٿي وئي. هن ڦٿڪي ڦٿڪي جان ڏني. سندس لاش پوليس اسپتال کڻائي وئي، جيڪو ڪيترا ڏينهن اسپتال جي مرده خاني ۾ پيو هو. پوليس پڙها ڏياريا ته جيئن سندس ڪي وارث جاڳن.
هوڏانهن آچار کي قاسم جو فڪر لڳو. کيس ڪيترا ڏينهن لڳي ويا هئا. هن ڪنهن مهل سمجهيو ٿي ته کيس نوڪري جو آرڊر مليو آهي. هو ڪجهه ڏينهن ڊيوٽي ڏيئي پوءِ ڳوٺ ايندو. ڪڏهن ٻيا ڊپ ۽ کُٽڪا ورائي ويندا هئس. هن کي جڏهن قاسم جي موت جي خبر پئي، تڏهن منهن ڀر وڃي ڪريو. سندس دنيا لٽجي چڪي هئي. هن کي ٽيڪ جي ضرورت هئي، قاسم سندس لٺ هو. هو ان جي سهاري زندگي جو جنڊ ڇڪي ها. هن جي پنڻ جو پيالو ڀڄي ڀور ڀور ٿي پيو. هو چرين وانکر رڙيون ڪندو شهر واري اسپتال ڏانهن ڀڳو.
قاسم جو مڙهه سڃاڻپ کان ٻاهر هو. سندس جسم ۾ ڪينئان پئجي ويا هئا. آچار سندس ڪپڙا سڃاڻي وڃي مٿانئس ڪريو. ماڻهن کيس ڇڪي پري ڪيو. ڳوٺاڻن سمجهايس ته لاش ۾ ڌپ گهڻي ٿي ويئي آهي تنهنڪري ڳوٺ ڪونه ٿا کڻي هلون. هتي شهر ۾ ئي ٿا دفن ڪريونس. آچار ڳوٺاڻن جي چوڻ تي پنهنجيءَ ننڍڙي دنيا، روح جي راحت ۽ اکين جي ٺار کي پنهنجي هٿن سان اُتي دفن ڪري موٽيو. ڄامان پنهنجي جگر جي ٽُڪر جو اهڙي طرح منهن ڏسي نه سگهي.
ميرزادي پنهنجي مائٽن کان روز ڀاءُ جو پڇندي هئي. هو کيس چوندا هئا، ”امان! قاسم نوڪري پيو ڪري. هو جڏهن ڳوٺ ايندو تڏهن تو لاءِ چوڙيون، بوُندي ۽ واليون وٺي ايندو.“ هوءَ روزانو پنهنجي ڀاءُ جو گس نهاريندي هئي، ۽ شهر مان ايندڙ هر ماڻهوءَ کي پنهنجو ڀاءُ سمجهي ڏانهنس ڊوڙندي هئي. پر جڏهن اهو ماڻهوءَ سندس ويجهو ايندو هو ته روئڻهارڪي ٿي آسرو لاهي گهر موٽندي هئي. هوءَ هر روز ڪانوَن کي اڏاري چوندي هئي، ”اڏر ڙي ڪانگڙا اڏر، منهنجي مٺي ڀاءُ جي خبر آڻ ته توکي مٺي لولي کارايان.“
اتفاق سان ڪو، ڪانگ اتان ٽپڪي ڏيئي ٻئي هنڌ ويٺو ته پوءِ هن لاءِ عيد ٿي ويندي هئي. هوءَ ڦيريون پائي ڳوٺ وارن کي چوندي هئي، ”اڄ منهنجو ڀاءُ ايندو. اڄ اسان جي گهر ڪانگ ڳارا پئي ڏنا. هو منهنجي لاءِ واليون ۽ بُوندي به وٺي ايندو.“
هڪ ڏينهن ميرزادي پنهنجي ڀاءُ جي اوسيئڙي ۾ گهر جي گهٽيءَ تي بيٺي هئي. نما شام مهل هئي. ماڻهو شهر مان ڪم ڪار لاهي ڳوٺ ڏي وريا هئا. پکي پنهنجن آهيرن ڏي اڏريا هئا، ۽ ڌراڙ مال چاري موٽيا هئا. هن کمون ڪمدار کان پڇيو، ”ڪاڪا ڪمدار! منهنجو ڀاءُ آيو ٿي يا نه؟“
کمون چيو، ”ڇوري! تنهنجي ڀاءُ مئي ٿيا ڪيترا ڏينهن . تو آهين سو اڃا پئي سندس پنڌ پڇائين ۽ راهون نهارين. ڇا توکي خبر ڪونهي ته تنهنجي ڀاءُ کي شهر ۾ موٽر چپي ماري ڇڏيو؟“
ميرزادي اها ڳالهه ٻڌي سراپجي ويئي. هوءَ ريهه ڪري وڃي پٽ تي ڪري. ڪمدار وڌي اچي اٿاريس. هن کيس سڏ ڪيا، چوريو ڦوريو، پر هن جا هٿ پير ٺري ويا. سندس اکيون اڃا به قاسم لاءِ کليون پيون هيون. پوڙهي طاهر ميرزادي جي تپاس ڪري چيو، ”شئي وڃي ڌڻين کي پهتي.“
آچار ۽ ڄامان اڃا جيئرا آهن. آچار اولاد جي وڇوڙي ۾ نير واهي واهي انڌو ٿي ويو آهي ۽ ڄامان چريءَ ٿي پئي آهي. سندن گهر مان روز روئڻ جو آواز ايندو آهي.
[ 6-8- 1982 ]