سنڌو ڪناري
تڏهن سنڌو ۾ ٻوڏ آئي هئي. سرڪار خطري کان بچڻ لاءِ وڏي وٺ پڪڙ لاهي ڏني هئي. انهن ڏينهن آئون تازو آبپاشي کاتي ۾ ڀرتي ٿيو هئس، سو منهنجي به ڊيوٽي لڳائي ويئي. مون چاچي هارون کي اتي ڏٺو. هو بند تي بيلدار هو. منهنجي هٿ هيٺ ڪم ڪندو هو. پاڻ منهنجي لانڍي تي روز شام جو ايندو، پنهنجي قسمت جهڙي ڦٽل لالٽين جو گولو ڪڍي پهرين هڻندو هئس ٿڪون. پوءِ پٽڪي جي پلاند سان صاف ڪري گاسليٽ ڀرائي ويندو هليو ويندو هو پهرو ڏيڻ.
سنڌو جي سونهن به آهي پاڻي سان. ڪجهه وقت اڳ جڏهن پاڻي ڪونه هو ته سڃ پئي واڪا ڪيا، پر هاڻ رنگ لڳي ويا هئا. رات پوندي هئي ندي ڪناري روشنيون تارن جيان ٽمڪڻ لڳنديون هيون. سڄي ڪنڌي اجري ٿي ويندي هئي. آبپاشي کاتي جي عملي جا ماڻهو پنهنجون ٽارچون ۽ لالٽين ٻاري سنڌو تي پهرو ڏيندا هئا. ڪي پاڻي جي ڀئو کان ڀڄي آيل ماڻهو بيراڳين جيان باهيون ٻاريو مارڪو ويٺا ڪندا هئا. چنڊ مٿي چڙهي ايندو هو، سنڌو جون گجگوڙون چوٽ چڙهي وينديون هيون. ائين لڳندو هو ڄڻ دشمنن کي للڪاريندي هجي.
آئون حجابن وارو، منهنجي طبعيت نرالي. اتي وري خوشامد ۽ چاپلوسي گهڻي، جنهنڪري اڪيلو ۽ اُٻاڻڪو ٿي پيو هئس. محبوب کان جدائي جو غم هيڪاري ماري وجهندو هو. جڏهن درد حد کان وڌي ويندو هو ته دل سنڌو ڏانهن اڇلون کائڻ لڳندي هئي. پرهه ڦٽيءَ مهل سنڌو جي بنهه ويجهو هليو ويندو هئس. سنڌو اڳوڻي بند کي ٽوڙي جتان پنهنجو نئون پيٽ ٺاهيو هو، آئون ان بند جي بتل حصي کان اوڏانهن ويندو هئس. جيتوڻيڪ ان پاسي ڏانهن وڃڻ جي منع هئي، پر آئون نه مڙندو هئس. اتان سنڌو جون هستيون ۽ مستيون ڏسڻ وٽان هونديون هيون. ڏسندو هئس پاڙان نڪتل وڻ ۽ ٻوٽا ليٽ ڪبوتر ڪندا، گيلاٽيون کائيندا ويندا هئا. ڪارين ڪنڍين مينهن کي پاڻي گوليءَ جيان کڻيو ويندو هو. ڪڏهن ڪنهن بي جان انسان جو لاش پاڻي جي وٽ تي ظاهر ٿيندو لڙهندو ويندو هو. ملاحن جي ٻيڙين جا سڙهه ائين لڳندا هئا ڄڻ خانه بدوشن جا خيما. اهڙو منظر ڏسي آئون پنهنجي تاريخ ۾ گم ٿي ويندو هئس. منهنجي اڳيان سنڌو جو ماضي ڦرڻ لڳندو هو.
ان صُبح آئون خيالن ۾ ويٺو هئس. اوڏي مهل مونکي اهو رشي ياد پئجي ويو، جنهن ندي جي ڪناري ويهي سندس ساراهه ڪندي چيو هو، ”اي سنڌو! تون نئو ورني ڪنوار وانگر آهين. تون جڏهن ميدان مان وهين ٿي، تڏهن بيشمار کاڌو پاڻ سان آڻين ٿي. تنهنجو پاڻي اُتم آهي. جيئن ڪو راجا جنگ ڪرڻ لاءِ نڪرندو آهي ۽ پٺيان لشڪر هوندو اٿس، تيئن تون به ندين جي اڳيان مهندار ٿي هلين ٿي.“ اهي ڳالهيون ياد ڪري اکين ۾ لُڙڪ ڀرجي آيا. ندي سان محبت جذباتي ڪري وڌو. مون به چاهيو ته سنڌو جو ڪو گيت لکي امر ٿي وڃان. پنهنجي ذهن تي زور ڏنم. منهنجا چپ چريا. آواز نڪتو. ”امان_امان_او منهنجي امان!“ لفظ منهنجو ساٿ نه ڏيئي رهيا هئا، انڪري گيت جڙي نه پئي سگهيو. آئون پنهنجي دل جي سچائي سان رڳو، ”امان_امان_او منهنجي امان پڪاري رهيو هئس. تيسين بدن تي هلڪو ڇهاءُ محسوس ڪيم. ڪنڌ ورائي ڏٺم، پٺيان چاچو هارون بيٺو هو. هن پڇيو، ” ڇا ويٺو ڪرين ابا؟“
”بس ائين ويٺو آهيان.“
”توکي اِتي ويهڻ نه گهرجي، هيءَ خطري واري جاءِ آهي.“
”آئون پاڻي کان پري آهيان.“
”توکي هن ندي جي رازن جي خبر نه آهي پُٽ! هيءَ ڏاڍي سگهاري آهي. هي مٽيءَ جا ڪچا بند هن جي اڳيان ڪجهه به نه آهن. خبر اٿئي هن پورالي ڪيترا وهڪرا بدلايا آهن؟ اڄ به سونهاري سنڌ ۾ هن جا جٿي ڪٿي نشان ڏسڻ ۾ ايندا. هيءَ ايتري ته سگهاري آهي جو جبل به ٽوڙي ڇڏيندي آهي. هن پنهنجي گود ۾ اولياءُ به آڻي ڇڏيا. منهنجي سانڀر جي ڳالهه آهي، سنڌو او هُتان وهندي هئي.“ هن اشارو ڪيو ۽ ڳالهه جاري رکندي چيائين، ”هو وڏا وڻ ڏسين پيو نه؟ ان کان اڳتي ملوڪ شاهه جي درگاهه هئي. سنڌو ان جي پريان وهندي هئي. پوءِ اچي هن طرف آر ڪيائين. نيٺ بند کي کائيندي کائيندي اولياءُ کي به پنهنجي وڪڙ ۾ آڻي ڇڏيائين. اسان رات جو اتان رڙيون ٻڌندا هئاسين. اڄ ان جاءِ تي نشان به نه آهي.“
”آئون هِتي ٺيڪ آهيان، مونکي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏي.“
”نٿو ڇڏي سگهان. تون به ته ڪنهن جي اکين جو نور هوندين، ڪنهن جي دل جو سُرور هوندين. مڃان ٿو ڏکويل آهين. پر منهنجو غم به گهٽ ڪونهي، پوءِ به جيان پيو. هلي آءُ.“ هن ٻانهن کان جهلي ڇڪيو، پر آئون ڪلي وانگر کُپي ويو هئس. کانئس چريس به ڪونه. منهنجو ضد ڏسي ٻي واٽ ورتائين. پنهنجو پٽڪو لاهي منهنجي پيرن طرف جهڪيو. مون روڪي ورتس. چيم، ”بس چاچا! مون آڻ مڃي.“
منهنجي راضي ٿيڻ تي هو خوش ٿي ويو. پنهنجين بي ستين آڱرين سان منهنجا لڙڪ اگهيائين ته سندس اکين ۾ به لڙڪ ڀرجي آيا. مونکي وٺي اچي لانڍي تي ڇڏيائين ۽ پاڻ هليو ويو. آئون هنڌ تي ليٽي پيس. منهنجو درد اڃا به وڌي ويو. پوڙهي سان پيار ٿيڻ لڳم، جنهن منهنجو ڏک سمجهيو هو. آئون شدت سان رات ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ لڳس. جيئن ساڻس اندر جا سور سلي دل جو درد هلڪو ڪجي. نيٺ اها گهڙي به آئي. ڏينهن پنهنجو بسترو گول ڪيو، رات پر پکيڙيا، چنڊ چمڪڻ لڳو، ستارا جرڪڻ لڳا. بيلدارن لالٽينون کڻي چئوڪيون ڏيڻ شروع ڪيون. آئون لانڍي مان نڪري هن ڏانهن ويس. هو مچ ٻاريو ويٺو هو.
”اسلام عليڪم“
”واليڪم سلام. اچي وئين صاحب؟“
” ها چاچا“
”ڀلي ڪري آئين، جيءُ ڪري آئين. هتان ٿي ويهه.“ تڏي ڏي اشارو ڪيائين.
آئون سئولو سڌو ٿي ويٺس ته چيائين. ”ابا! آئون توکي رڳو ايترو سڃاڻا ته بند جو ماڻهوءَ آهين، باقي ٻيءَ خبر ڪانهي ڪا. ڀلائي ڪري پنهنجيون خبرون ٻڌاءِ.“
مون واقفيت ڪرائي، مورڳو واسطو نڪري پيو. هو وري اٿيو، ڀاڪر پائي ٻئي دفعا هٿ ڏنائين. چي، ”مون اوهانجو نمڪ پاڻي کاڌو آهي، اوهانجا ٽڪر منهنجي پيٽ ۾ آهين.“ ڪجهه دير رکي وري پڇيائين، ”ڀلا وڏيرو سوڀو جيئرو آهي؟“
”نه چاچا! هو گذاري ويو.“
”گهوڙا!“ هن ران تي ڌڪ هنيو. چيائين، ”مڙس ڪو هو ڇا، راڄ جو راڻو هو. هڪ دفعي ڇا ٿيو اسانجي چوري ٿي ويئي. پير اچي اوهانجي جوءَ ۾ وڃاياسين. شام اچي ٿي، بُک به هڻي نانجهو ڪري وڌو. ڀر ۾ ڪو ڳوٺ به نه هجي جو ڪنهنکي ماني جو سوال ڪريون. تيسين گهوڙي جي ٽاپ ٻڌيسين. جي کڻي ڏسون ڪو همراهه واچوڙي وانگي اڏامندو اچي. اسان وٽ پڄي گهوڙو جهلي ڇڏيائين. دعا سلام کان پوءِ پڇيائين ميڙو آهيو؟ اسان چيو هائو. پاڻ ماني جي صلاح هنيائين ته پيٽ ۾ ساهه پيو. پڇيوسين ڳوٺ ويجهو اٿئي يا پري؟ چيائين ويجهو آهي. جا هو جيڪي وڏا وڻ ڏسجن پيا، انهن کان ٿورو پرتي آهي. اسان به کڻي نڪتاسين. هو گهوڙي تان لهي پيو. هلندي هلندي بيزار ٿي پياسين، پر ڳوٺ اچي نه. پڇونس وڏيرا ڳوٺ اڃا ڪيترو پري آهي؟ چي، اجهو پڄڻ وارا آهيون. ابا، هلندي هلندي ڪوهه کن پنڌ ڪيوسين، تڏهن وڃي ڳوٺ پهتاسين. اسانجي پڄڻ سان اوطاق ۾ نکون وڇائجي ويون، پاڻي جا مَٽ ڀرجي ويا، هڪڙو خاشو ڇيلو ڊڙي وڌائين. جلدي ماني تيار ٿي آئي، کارائي پياري واندو ٿي پوءِ سربستيون خبرون پڇيائين. واهه ڙي مڙد واهه. اوهانجي ست راڄي ۾ اهڙو ڪونه ٿيو.“
هو ڳالهه پوري ڪري خاموش ٿي ويو. ڪجهه ديرماٺار ڇائنجي ويئي. وري خاموشي کي ٽوڙيندي پڇيائين، ”شادي ڪئي اٿئي؟“
”نه چاچا!“
”ٿي ويندي، ٿي ويندي. ڀلا ماءُ پيءُ جيئرا اٿئي؟“
”هاءُ.“
”ڀاڳ وارو مڙس آهين. اسان ته گهڻا ڏينهن اڳ ماري ڇڏيا.“
”چاچا، هڪڙي ڳالهه پڇانءِ؟“
”پُڇ.“
”تنهنجو پُٽ پهي ڪونهي ڇا، جو هن وهي ۾ پيو سور کائين؟“
”ڪير به ڪونهي، نانگو آهيان.“
”شادي ڪونه ڪيئه ڇا؟“
”نه.“
”ڇو ڀلا؟ “
”جنهن سان ڪرڻ چاهيم، اها نه ملي. ٻيءَ سان مون به ڪونه ڪئي.“
”تنهن جي معنيٰ عشق جو ماريل آهين؟“
”سچو آهين.“
”ته پوءِ پنهنجي عشق جو قصو ٻڌائيندين؟“
”ان ڳالهه کي ڇڏي ڍار.“
”ڪونه ڇڏيندس. تون به مونکي ڪونه ڇڏيو هو نه.“
”ڏاڍو هٺيلو آهين.“
”اعتبار ڪر، آئون تنهنجا راز ڪنهنکي ڪونه ٻڌائيندس.“
”منهنجا راز، راز ناهن رهيا. آئون کليل ڪتاب وانگر آهيان. پر پراڻيون ڳالهيون ياد ڪري اندر جا ڦٽ کُلي پوندا آهن.“
”منهنجي ڪري اهو زهر جو ڍُڪ پي وڃ.“
”ضد ٿو ڪرين ته ٻڌائين ٿو. هيءَ تڏهن جي ڳالهه آهي جڏهن منهنجي جواني هئي. هئس به لٺ شوقين. سمجهندو هئس آهيان ڪو آئون. سڄو ڏينهن پاڻ ٺاهڻ ۾ پورو هوندو هئس. جواني ڀيسان ديواني، سو مونکي عشق جي کپر کائي وڌو. آئون هُن کي دل ڏيئي ويٺس. دل به اهڙي لڳي جو صفا لوهه. رڳو هُن جي تات هجي، ٻيءَ ڳالهه نه وڻي. نه ڏسانس ته بيمار ٿي پوان، جي ڏسانس ته تانگهه هيڪاري وڌي وڃي. رڳو مجبور آئون به ڪونه هئس، هوءَ به مونتي ساهه ڇڏيندي هئي. رات جو لوڙهو ٽپي موڏانهن هلي ايندي هئي. قول ڪيو هئائين، مونکانسواءِ ڪنهن سان لائون نه لهندي. پوءِ......،، ائين چئي هو ماٺ ٿي ويو.
”پوءِ ڇا ٿيو چاچا؟“
”هڪ دفعي ڏسجي پياسين، اتان کان اسانجي ڦٽي. هن جا مائٽ زبر ماڻهو، ٻيءَ وري غيرت جي ڳالهه. اصل ڇتا ٿي پيا. مونکي مارڻ لاءِ وجهه ڳولڻ لڳا. آئون گهر ۾ ويهي رهيس. ٻاهر نه ڦٻيا ته گهر تي حملو ڪري ڏنائون. بي کونڌو ڪري ماريائون. پريان ڪي چُوڻا هئا بچي پيس، باقي هُنن مارڻ واري ڪئي هئي. ابا ويچارو ڊڄڻو ماڻهوءَ، تنهن زور رکيو لڏي هلون. غريب هئاسين، پڄي نه سگهياسين ڳوٺ ڇڏي وياسين. منهنجي ساهيڙي سان به گهٽ ڪونه ڪيائون. ماري اُڄڙ ڪري وڌائونس. نيرَ ۾ ٻڌي ڇڏيو هئائونس، ڪتي وانگر ڪوڪاري ماني ڏيندا هئس. شادي ڪرايائونس، هُن بغاوت ڪئي. چي، منهنجو گهوٽ آهي هارون آهي، ٻئي کي ڏيان باهه. هاءِ ڙي وفادار عورت هاءِ!“ ائين چئي ڪجهه دير مون ۾ اکيون کُپائي ڇڏيائين. شوڪارو ڀري وري ڳالهه جاري رکيائين، ”پرڻايائونس سهي، پر هُن کي منهنجي جهوري، مڙس سان نه ٺهي. پئي موقعا ڳوليائين. هڪڙي رات بُل لڳس، اچيو ٿي مونڏانهن ڀڄي. سُتت وارثن کي سجاڳي ٿي پئي، اهي به ٿا پٺيان لڳنس. اڌ پنڌ تي اچي جهليائونس. پوءِ بگهڙن جي وات ۾ ٻڪري اچي ويئي. ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏيائونس. ان کانپوءِ آئون برباد ٿي ويس. هوءَجا منهنجي زندگي هئي، منهنجو سُک چين هئي، منهنجو ساهه پساهه هئي، مونکان ڦُرجي ويئي. آئون لُٽجي ويس.
ڳالهائيندي ڳالهائيندي گلو ڀرجي آيس. لفظ نڙي ۾ اٽڪي پيس. محسوس ڪيم روئي پيو. تيسين پريان سينڍون وڄڻ لڳيون، هوڪريا ٿي ويا. موٽر جو وڏو سوجهرو ويجهو پوندو ويو. هن هراسجي چيو، ”اهي گوڙ ٻڌي پيو ابا؟“
”ها چاچا!“
”ڀانيان ٿو آڦيسر آهن.“
”آئون به ائين ٿو سمجهان.“
هو تڪڙ ۾ اٿيو، پنهنجي لالٽين کڻي هلڻ لڳو.