هينئڙو تولهءِ ڦارون ڦارون
ڪنهن به شئي جو احساس تڏهن ٿيندو آهي جڏهن اها هلي ويندي آهي. هونئن ته آئون ۽ اديءَ ٻار هئڻ ڪري وڙهندا به ڏاڍا هئاسين. آئون ڀيڻ کان وڏو هئس. امان چوندي هئي جيڪي ٻار هڪ ٻئي پٺيان ڄاپندا آهن، اهي اطوطي ٿيندا آهن.“ ادي هئي به ڏاڍي چالاڪ. ننڍڙي هئڻ جي باوجود ڳالهيون اهڙيون عقل جون ڪندي هئي جو دنگ رهجي ويندا هئاسين. کلائي کلائي پيٽ ۾ سور وجهي ڇڏيندي هئي مونسان جڏهن خوش هوندي هئي ته چوندي هئي، ”ادا جي شادي ٿيندي نچي ٿلها ڀڃي ڇڏينديس.“ جي ناراض هوندي هئي ته چوندي هئي، ”ادا جو بدو ڪونه ڀرينديس.“
هوءَ پتڪڙي هئي ته به پنهنجو پاڻ کي وڏي سمجهندي هئي. کڙيون کڻي اُڀي ٿي بابا کي چوندي هئي، ”بابا! ڏس هاڻ آئون وڏي ٿي ويئي آهيان. منهنجا پير به وڏا آهن“. پوءِ پنهنجي ٽنگ مٿي ڪري بابا کي پير ڏيکاريندي هئي. بابا ڀوڳ مان ٿڦڪي هڻي مِٺي ڏيندو هئس. مونسان ته هر ڳالهه ۾ ٽڪر هوندو هئس. راند ڪڏندي مٽيءَ جا گهر ٺاهيندا هئاسين. هوءَ چوندي هئي سندس گهر سٺو، آئون چوندو هئس منهنجو گهر سٺو. هوءَ چوندي هئي سندس ڪُنڙا سٺا، آئون چوندو هئس منهنجا ڪُنڙا سٺا. امان ۽ بابا سان گڏجي ٻني ۾ وهر (رونبو) ڪرڻ ويندا هئاسين. اديءَ چوندي هئي سندس مهاڙو وڏو، آئون چوندو هئس منهنجو مهاڙو وڏو. مائٽ هميشه اديءَ جو پاسو کڻندا هئا، آئون ڪاوڙجي پوندو هئس. مونکي گهر ۾ سڏيو ئي چريو ويندو هو، ۽ اديءَ جي چالاڪي جي ڪري مٿس جيوڻي نالو پئجي ويو هو. هڪ دفعي ڇا ٿيو جو سائين احمد مونکي مار ڏني. هن چماٽون هڻڻ کان سواءِ منهنجون بُبيون به پٽيون. جن ۾ گهڻو سور ٿي پيو هو ۽ سُڄي پيون هيون. مون روئي اچي گهر دانهن ڏني. اديءَ اها ڳالهه ٻڌي ڇاٿي ڪري ٻئي ڏينهن سڌو اسڪول آئي. هن سهڪندي سهڪندي ٻاتي ٻولي ۾ سائين کي چيو، ”منهنجي ڀاءُ جو بُليون ٿو پتيون آهني؟“ پهريائين سائين وائڙو ٿي ويو. کيس ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي آئي. پر ٻه ٽي دفعا وَر وَر ڪري پڇڻ کانپوءِ جڏهن ڳالهه سمجهه ۾ آيس ته مورڳو خوش ٿيو. هن مٿي تان هٿ ڦيرايس، رپيو خرچي جو ڏنائينس ۽ چيائين، ”ناني! هاڻ تنهنجي ڀاءُ سان ڪونه وڙهندس.“ واقعي ٿيو به ائين. پوءِ سائين جيستائين اسانجي ڳوٺ واري اسڪول تي استاد هو، مونکي ڪونه ماريندو هو.
ڌيون پرايو ڌن. خبر ئي نه پوندي آهي وڏيون ٿي وينديون آهن. پوءِ هڪڙو ڏينهن اهڙو به ايندو آهي، روئي اباڻو گهر ڇڏينديون آهن. اديءَ به جڏهن اچي ڏينهن لڳي ٿي، ته راڄ مان مائٽي جا پيغام اچڻ لڳا. مون وارو چاچو يارو جيڪو وهي کاهي اچي موٽيو هو، پر اڃا وانڍو ويٺو هو. تنهن اچي بابا جو مٿو کاڌو ته سندس شادي ڪرائي وڃي. هو ان معاملي ۾ ايترو حساس ٿي پيو هو جو بابا جي اڳيان روئندو به هو. هونئن ته اڳ شادي ڪرڻ لاءِ مٿس زور ڀريو ويندو هو ته انڪار ڪري ڇڏيندو هو. پڇاڙي ۾ الاءِ ڪهڙي کُٽي کنيو هئس جو سندس سُک ڦٽي پيو هو ته ٻين جو به سُک ڦٽائي وڌو هئائين. چوري ڪندو هو، ياري به چور ڊڊيءَ سان. گهر ته ڪو جمعاڻي چنڊاڻي ايندو هو نه ته سدائين ٻاهر. ڏينهن جو شهر ۾ رات جو چوري جي پويان. جُوکو ٿيندو هو ته ڳوٺ ايندو هو، بابا کان پيسا ڦري وڃي يارن تي خرچ ڪندو هو، چوندا آهن زور اڳيان زاري. سو بابا به چاچا جي اڳيان مجبور ٿي پنهنجا هٿيار ڦٽا ڪيا. هُن چاچا جي چوڻ تي اديءَ جو سڱ نواز کي ڏيئي اتان بدي تي ڇوڪري وٺي چاچا کي پرڻايو. نواز چاچا جو يار هو ۽ اسان جي قبيلي جي وڏيرن جو فرد هو.
اديءَ ونواهه ۾ ويٺي ته رڳو پئي روئندي هئي. امان پرچائيندي هئس، ڳوٺ جون مايون سمجهائينديون هئس، تڏهن به ماٺ ڪونه ڪندي هئي. آئون سندس لاءِ طرحين طرحين جو شيون وٺي ايندو هئس پر هن کي ڪونه وڻنديون هيون. اڳ ۾ پان ڏاڍا وڻندا هئس. آئون جڏهن شهر ويندو هئس مونکي چوندي هئي، ”ادا! منهنجو پان وٺي اچج. جي نٿو آڻين ته وڙهندي سين.“ پان ملندو هئس ٽڙي پوندي هئي. پر هاڻ پان آڻيندو هئس، ڪونه کائيندي هئي.
شادي واري ڏينهن جڏهن گهوٽيتا کيس وٺي وڃي رهيا هئا، اسان جا وڻن ۾ وات لڳي ويا هئا. ائين لڳي رهيو هو اسان نياڻي پرڻائي ڪونه آهي پر ماري ڇڏي آهي. ڇو ته اسان سادا سودا غريب ماڻهو هئاسين. اسان جي ڳوٺ جو رواج هوندو هو ڳوٺ کان ٻاهر ڇوڪري ڪونه پرڻائبي هئي، ادي ڳوٺ جي اڪيلي ڇوڪري هئي، جيڪا ڏهه ميل پري پرڻائي هئيسين. ٻي ڳالهه ته وڏيرن جي گهرن ۾ عورتن سان جيڪي ويل وهايا ويندا هئا، ان جي اسان کي سڄي خبر هئي. جنهنڪري اسان دل لاهي وڌي هئي. مونکي پنهنجي پياري ڀيڻ جو ڪنوار بنجي گهر مان نڪرڻ واري منظر کي ڏسڻ جي سگهه نه هئي. تنهنڪري آئون ماسي جنت جي گهر وڃي ان جي هنڌ جي صندل هيٺان لڪي رهيو هئس، ۽ اُتي اونڌو منهن ڪري رنس پئي. اديءَ جيڏي مهل موڪلايو پئي، آئون اتي موجود ڪونه هئس. پاڻ وڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيائين. چي، ”جيستائين ادا موڪل نه ڏيندو تيستائين ڪونه وينديس.“ وڃڻ وارا بيهه رهيا. منهنجي ڳولا ڪئي وئي. آئون لڀجي پيس. وٺي آڻي اديءَ جي اڳيان بيهاريائون. هوءَ مونکي ڪنڌ ۾ ڀاڪر وجهي چنبڙي پئي. سندس سڏڪن منهنجو اندر وڍي وڌو، آئون ڀُري پيس. امان لُڙڪ اگهندي چيو هو، ”ڀيڻ کي هاڻي موڪل ڏي ته وڃي پنهنجو گهر وسائي.“ مون روئندي ڀڳل دل سان اديءَ کي چيو هو، ”تون هاڻ ڀلي وڃ.“ پوءِ هو هليا ويا هئا.
اديءَ جي شادي کي اڃا سال مس گذريو ته نواز هڪڙي مائي ڀڄائي آيو. ان مائي جا گهر ۾ پير ڇڏڻ، منهنجي ڀيڻ جو ڀاڳ ڦٽڻ. سندس لاءِ ڏکيا ڏينهن اچي ويا. هاڻ اديءَ جي حيثيت گهر ڌڻياڻي واري نه پر نوڪرياڻي واري وڃي رهي. ويچاري اَسر ڏيئي اٿندي هئي ۽ ڪم کي لڳي ويندي هئي. کير ولوڙيندي هئي، سانجڻ ڪندي پاڻي ڀريندي، ويڙها ۽ وٿاڻ ٻهاريندي هئي. سڄو ڏينهن اها ورڙي ورڙي پئي پوندي هئس، پر کيس نه ڍئو تي ماني کارائي ويندي هئي ۽ نه ئي ڪو نئون ڪپڙو وٺي ڏنو ويندو هو. اديءَ کي بُک گهڻي لڳندي هئي. هڪ دفعي ڇا ڪيائين جو جڏهن ماني ٿي پچايائين ته اڳ ۾ سندس لاءِ لوليءَ پچائي، گوڏي هيٺان لڪائي رُکي رُکي کائڻ لڳي. اتفاق اهڙو ٿيو جو سندس پهاڄ صاحبه ڪنهن ڪم سانگي سڏ ڪيس. پر گرنهه وات ۾ هئڻ ڪري جواب نه ڏيئي سگهي. آمي ڊپ جي ڪري ڪوسو گرنهه ڳورڻ لڳي ته اکين ۾ لُڙڪ اچي ويس. صاحبه کي جواب نه مليو ته سڌو رڌڻي ۾ ويئي. هن اهو سمورو لقاءُ ڏسي ورتو جنهن تان ڄر لڳي ويس. هن لُوهه ڪري وڃي نواز کي چيو، ”هيڏاهن! جا آمي جا پار ڏٺا اٿئي؟“
”پر آهي ڇا؟“
”ڇا وري ڇا آهي، جوڻھي ججهي کاڌي پيتي به پئي سِڪي، هينئر ڏٺم ماني پچائيندي لِڪ ۾ پئي ماني کاڌائين. چڱو گهر ۾ ڪو مھمان مھي ڪونھي، اها حالت ٻيو ڪو ڏِسي ها ته سمجهي هامائي کي ماني به ڪونه ڏني ويندي آهي. ڪيڏا نه خوار ٿيون ها.“
اهو ٻُڌي نواز تپي باهه ٿي ويو، لٺ کڻي اچي اديءَ کي ورتائين. بس پوءِ آمي جي پُٺن تي لٺين جو وسڪارو ٿيڻ لڳو. صاحبه به وسانءَ ڪونه گهٽايو، اُها به لتون ۽ مُڪون هڻڻ لڳي. منھنجي ڀيڻ پاڻ بچائڻ لاءِ رڙيون ڪري ڪري ساڻي ٿي پئي هئي. پر ڪير ڇڏائڻ وارو به ڪونه هئس. هونئن به ٿوري گهڻي ڳالھه تان اديءَ کي مار ڪڍڻ روز جو معمول هو.
اسانکي آمي سان ٿيندڙ جُٺِين جي خبر پئي پوندي هئي. پر ڪري ڪجهه به ڪونه ٿي سگهياسين. هو ڏاڍا هئا، اسان هيڻا زور نٿي ڦٻيو. اديءَ کي عيد برات تي به اسان ڏانهن ڪونه ڇڏيندا هئا ۽ نه ئي اسان مان ڪنهن کي اوڏانهن اچڻ ڏيندا هئا. اسان پنهنجي نياڻي جي شڪل ڏسڻ لاءِ سڪي ويا هئاسين.
آمي کي پٽ به ڄائو، نالو رکيائينس جاني. پر کيس پنهنجي جاني کي کڻڻ ۽ ڪڏائڻ جي اجازت ڪونه هئي. هن تي اهو به ڪم رکيل هو پنهنجي پهاڄ جي پُٽ نظام کي کڻي، ڪڏائي، ڌئاري وهنجاري. نظام لاءِ شئي ايندي هئي پر جاني کي ذرو به نه ڏنو ويندو هو. هو شئي کائيندو هو، جاني ڇا ڪندو هو جو ٺلهي هٿ سان وات ۾ ڦڪ هڻي چوندو هو ”هپ“ اديءَ پنهنجي پُٽ جو اهڙو ڏک سهي نه سگهي هئي تنهڪري کيس اسان ڏانهن ڏياري موڪليو هئائين.
ڪجهه عرصو گذريو، هڪ ڏينهن اسان ڏانهن اطلاع آيو آمي گم ٿي ويئي آهي. ان ڳالهه اسان کي جهوري وڌو. اسان منهن ڀر وڃي ڪرياسين. جتان ڪٿان چُڻ ڀُڻ ٿيڻ لڳي. ڪو ڪهڙي ڳالهه ڪري ڪو ڪهڙي. اسان ڦڪائي کان منهن لڪائيندا وتياسين. ماڻهن اهي به ڳالهيون هُلايون، ”آمي کي ماري ڇڏيو اٿن.“ هنن چيو، ”گهر ڇڏي ويئي آهي.“ اسان مٿن ڪيس ڪيو، گهڻا زور لڳايا پر وريو سريو ڪجهه به ڪونه مورڳو دشمني پرائيسين. بس روئي پٽي ماٺ ڪري رهياسين.
ان ڳالهه کي ورهيه وهامي ويا آهن، پر اديءَ جي ياد منهنجي دل جي ويران شهر ۾ ڪنهن يادگار جيان اڃا به محفوظ آهي. هوءَ مون کي هڪ پل به وسري نه سگهي آهي. ننڍپڻ جون ساروڻيون ياد پونديون آهن ته هانءُ ڏي پوندو آهي. امان ۽ بابا روئي روئي حال وڃائي ڇڏيا آهن. سندن ڏينهن اوسيئڙن ۽ راتيون کٽڪن ۾ گذرنديون آهن. هو اڃا به آسروند آهن ته آمي جيئري آهي. مونکي گهر به ويهڻ ڪونه ڏيندا آهن. چوندا آهن، ”وڃ، وڃي ڀيڻ کي ڳول.“ آئون پنهنجي زندگي جي رڃ جهڙي سفر ۾ واٽ ويندي ڪنهن اٻاليءَ عورت کي ڏسندو آهيان ته ڀيڻ سمجهي ڏانهنس ڊوڙندو آهيان. پر هوءَ منهنجيءَ ڀيڻ نه هوندي آهي. آئون حسرت مان ڏسندو رهجي ويندو آهيان.