باب نائون : هندستان ۾ اسلام جو پکڙجڻ
جيڪي مسلمان خاندان هندستان ۾ مستقل طرح آباد ٿي ويٺا تن جو تعداد پنجاب ۽ ان جي آسپاس واري علائقن کانسواءِ ٻئي ڪنهن هنڌ گهڻو نه آهي. هندستان جي مسلمانن ۾ اڌ کان مٿي تعداد انهن ماڻهن جو آهي، جن پنهنجن نالن اڳيان ٻاهرين قومن جا خطاب جهڙوڪ: شيخ، بيگ، خان ۽ سيد لڳايو آهي، پر انهن جو وڏو حصو مقامي نئو مسلمان يا انهن جي اولاد جو آهي، جن اعليٰ شخصيتن انهن کي مسلمان بڻايو تن جا خطاب انهن پنهنجي لاءِ پسند ڪيا، يا ٻين ڪن معمولي سببن ڪري انهن پاڻ کي ٻاهرين مسلمانن جي اعليٰ خاندان ۾ شامل ڪيو هندستان جي جن ماڻهن اسلام قبول ڪيو، تن مان ڪجهه حصي يقينن سختين ۽ سرڪاري اثر ڪري پنهنجو مذهب بدلايو. پر انهن ۾ هڪ ڪافي وڏو تعداد اهڙن ماڻهن جو هو جن پنهنجي رضا خوشيءَ سان اسلام قبول ڪيو، هندستان ۾ اسلام جي تبليغي سرگرمين جو احوال لکڻ ۽ جن معاشرتي حالات ڪري اتي جي ماڻهن پنهنجو مذهب تبديل ڪيو تن جي بيان ڪرڻ طرف مورخن اڃا تائين ڪو خاص توجهه نه ڏنو آهي. هندستان جي مسلمانن متعلق جيڪي تاريخون عام طرح آسانيءَ سان هٿ اچن ٿيون، پوءِ کڻي يورپي مورخن جون لکيل هجن يا مقامي مورخن جون، تن ۾ رڳو جنگين جو احوال يا بادشاهن جا ڪارناما درج ٿيل آهن. انهن تاريخن ۾ سواءِ ڪن اهڙن موقعن جي جتي بعض مسلمانن مذهبي جوش ۽ تعصب کان ڪم ورتو، باقي مختلف وقتن ۾ ماڻهن جي ديني زندگيءَ متعلق ڪجهه به احوال نه ٿو ملي. البته مسلمان ولين ۽ درويشن جي سوانح عمرين مان ۽ مقامي روايتن مان اسلام جي اهڙي تبليغي ڪم بابت ڪجهه احوال معلوم ٿئي ٿو، جنهن جو ملڪ جي سياسي حالات سان ڪجهه به واسطو نه هو. پر انهيءَ قسم جي تبليغي احوال لکڻ کان اڳ ۾ پهريائين حڪومت جي طرفان جيڪا اسلام جي ڦهلائڻ ۾ ڪوشش ڪئي وئي ۽ مسلمان بادشاهن ان ۾ جيڪو حصو ورتو تنهن جو احوال پيش ڪيو وڃي ٿو.
پيغمبر خدا جن جي دنيا مان برقعي مٽائڻ کان 15 سال پوءِ عربن جو هڪ لشڪر سنڌ ۾ آيو. انهيءَ وقت کان وٺي ويندي عيسوي ارڙهين صديءَ تائين مسلسل مسلمان حملو ڪندڙ هندستان ۾ اتر اولهه سرحد کان داخل ٿيندا رهيا. انهن مان ڪن وڏيون وڏيون سلطنتون قائم ڪيون ۽ ڪي ته رڳو پنهنجي بهادري ڏيکارڻ ۽ نالو قائم ڪرڻ جي خيال سان آيا هئا. ڪن جو مقصد محض ڦرلٽ ڪرڻ جو هو ۽ فتح بعد بي شمار مالِ غنيمت پاڻ سان کڻي راهي ٿيا ۽ ڪي وري هندستان ۾ رهي پيا ۽ اتي وڏين وڏين بادشاهتن جو بنياد وڌائون جن جو اثر اڃا تائين باقي آهي. پر هيءَ ڳالهه اڃا تائين معلوم نه ٿي آهي ته انهن فاتحن مان ڪهڙن سان گڏ اسلام جا معلم ۽ مبلغ آيا. ائين به چئي نه ٿو سگهجي ته هو پنهنجي مذهب کان بي پرواهه هئا، ڇاڪاڻ ته انهن مان گهڻن فاتحن جهڙوڪ: محمود غزنوي ۽ تيمور خان پنهنجن لڙاين کي مذهبي لڙايون تصور ڪيو. تيمور خان خود دهلي فتح ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي سوانح عمريءَ ۾ لکي ٿو ته: ”آئون دهليءَ ۾ پندرهن ڏينهن رهيو هوس ۽ اهو سارو وقت مون خوب خوشين ۽ مزن ۾ گذاريو. انهيءَ وقت اندر مون شاهي محفلون ڪرايون ۽ ماڻهن جون وڏيون وڏيون مهمانيون ڪيون. ان کان پوءِ مون سوچيو ته آئون هندستان ۾ ڪافرن سان جهاد ڪرڻ آيو آهيان ۽ نه آرام سان ويهڻ ۽ منهنجو هي مقصد ايتريقدر مبارڪ ۽ اعليٰ آهي جو جتي به آئون ويو آهيان اتي ڪاميابيءَ منهنجا قدم چميا آهن. مون دشمنن جي مٿان هميشہ فتح حاصل ڪئي آهي ۽ ڪيترن لکن ڪافرن ۽ بت پرستن کي موت جو مزو چکايو آهي ۽ پنهنجي تبليغي تلوار (Prosely Tiisng Sword) کي دشمنان دين جي رت ۾ رڱيو آهي. هاڻي لڙائيءَ ۾ شاندار ڪاميابي حاصل ٿي آهي. انهيءَ ڪري آئون سمجهان ٿو ته مون کي ماٺ ڪري ويهڻ نه گهرجي بلڪه هندستان جي ڪافرن خلاف سخت جنگيون ڪرڻ گهرجن. تيمور خان پنهنجي تبليغي تلوار جو تمام گهڻو ذڪر ڪيو آهي، پر ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هن جي تلوار ڪافرن کي جهنم ۾ موڪلڻ کانسواءِ ٻيو ڪو به نتيجه خيز ڪم نه ڪيو. ٻين به گهڻن مسلمان فاتحن ساڳيو عمل ڪيو. انهن خدا جي نالي پٺيان بتن کي ڀڃي ڀور ڀور ڪري ڇڏيو، مندرن جي گرن ۽ ٻاون کي قتل ڪري ڇڏيو ۽ مندرن کي ملياميٽ ڪري انهن جي جڳهه تي مسجدون تعمير ڪرايون.
اها ڳالهه درست آهي ته حملي ڪرڻ کان اڳ هندن کي اسلام جي دعوت ڏني ويندي هئي. محمد بن قاسم کان پوءِ جن مسلمان فاتحن هندستان تي حملا ڪيا سي سڀ گهڻو ڪري شريعت جي قانونن جا پابند هئا.) پنهنجي جان جي خوف ڪري ڪڏهن ڪڏهن هندو اهڙي دعوت قبول ڪري مسلمان ٿيندا هئا، پر گهٽ ۾ گهٽ مسلمانن جي شروعاتي حملن وقت انهن جو اسلام قبول ڪرڻ گهڻو ڪري عارضي هوندو هو، ڇاڪاڻ ته جڏهن مسلمانن جون فوجون ملڪ مان نڪري وينديون هيون ته هي نئو مسلم به اسلام ڦٽو ڪري وري پنهنجو اصلوڪو مذهب وڃي اختيار ڪندا هئا. هن حقيقت جي ثابتي بلند شهر جي راجا هردتا (Hardata) جي مثال مان ملي ٿي جنهن جي اطاعت جو احوال سلطان محمود غزنويءَ جي سيڪريٽريءَ سلطان جي فتوحات جي تاريخ ۾ هن طرح بيان ڪيو آهي: ”آخرڪار (سنه 1019ع) ڌاري هو (سلطان محمود) هردتا جي ملڪ ۾ بربا جي قلعي وٽ پهتو. هو هندستان جي راجائن (بادشاهن) مان هڪڙو راجا هو. جڏهن هردتا، سلطان جي حملي جو احوال ٻڌو ته هن جي لشڪر جا ماڻهو خدا جا سپاهي آهن ۽ خدا جي ئي حفاظت ۾ هو سمنڊ جي لهرن وانگر اڳتي وڌن ٿا ۽ ملائڪ انهن جي چوگرد گهيرو ڪندڙ آهن، تڏهن هو سخت گهٻرائجي ويو، هن جا پير ٿڙڪڻ لڳا ۽ سِرَ جو خوف هن تي سوار ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته هن کي پڪ هئي ته هاڻي خدا جي حڪم موجب هن جي جان ورتي ويندي. انهيءَ ڪري هن خيال ڪيو ته هن جي حياتي صرف اسلام قبول ڪرڻ جي حالت ۾ بچي سگهندي. جڏهن ”خدا جي تلوار مياڻ مان ٻاهر نڪتي ۽ سزا جو چهبڪ هٿ ۾ کنيو ويو، تڏهن هردتا پنهنجن ڏهن هزارن ماڻهن سان اڳتي وڌيو ۽ سڀني گڏجي ظاهر ڪيو ته هو اسلام قبول ڪرڻ ۽ بتن کي ڦٽو ڪرڻ لاءِ منتظر ويٺا آهن.“.
جڏهن سلطان محمود واپس هليو ويو، تڏهن انهن نون مسلمانن سڀني کان اڳ انهيءَ موقعي جو فائدو ورتو ۽ سڀئي وري مرتد ٿي ويا. هندستان جي اوائلي مسلمان مورخن انهيءَ عمل جي اڪثر شڪايت ڪئي آهي. جڏهن قطب الدين 1193ع ۾ برن (بلند شهر) تي حملو ڪيو، تڏهن اتي جي راجا چندرسين، جو هردتا جي اولاد مان هو، تنهن هن جو ڏاڍيءَ دليريءَ سان مقابلو ڪيو. چندرسين نالي مان ئي اهو پيو بکي ته هو هندو مذهب رکندڙ هو، حالانڪه هردتا سلطان محمود اڳيان اسلام قبول ڪيو هو. ان کانسواءِ چندرسين جي سڄي رعيت اندر ڪنهن هڪ مسلمان جو نالو به ٻڌڻ ۾ نٿو اچي.
ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هندستان جي انهن مسلمان فاتحن جي دلين ۾ اهڙو روحاني يا ديني جذبو نه هو، جهڙو هڪ سچي مبلغ جي دل ۾ هوندو آهي ۽ اهڙي ديني جوش ۽ جذبي ڪري ئي اسلام هن کان اڳ شاندار ڪاميابي حاصل ڪئي آهي. خلجي (1290-1320ع)، تغلق (سنه 1320-1526ع) ۽ لوڌي (سنه 1451-1526ع) گهراڻن جا بادشاهه اڪثر لڙاين ۾ ايتريقدر ته مشغول هئا جو انهن اسلام جي ترقيءَ طرف ڪجهه به توجهه نه ڏنو، انهن کي ماڻهن کان اسلام قبول ڪرائڻ بدران جزيه وصول ڪرڻ جو گهڻو خيال هو. اهي سڀ مسلمان فاتح مذهبي جذبي کان بلڪل خالي نه هئا. مثلن گَهِڪَرِ قوم (Ghakkar) اتر پنجاب جي پهاڙي ضلعن جي هڪ وحشي قوم هئي ۽ انهن مسلمان فاتحن کي گهڻيون ئي تڪليفون پهچايون هيون. هن قوم بابت بيان ٿيل آهي ته انهن عيسوي ٻارهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ڌاري سلطان محمود عزنويءَ جي اثر ڪري اسلام قبول ڪيو. سلطان گهڪر قوم جي سردار کي قيد ڪيو ۽ پوءِ هن کي اسلام قبول ڪرڻ جي ترغيب ڏني. اسلام قبول ڪرڻ کان پوءِ بادشاهه هن کي سندس قوم جي سرداريءَ واري عهدي تي پڪيءَ طرح مقرر ڪري قوم ڏانهن واپس موڪليو ته اتي وڃي قوم جي ماڻهن کي اسلام جي دعوت ڏئي، جيئن ته گهڪر قوم جي گهڻن ماڻهن کي پنهنجو مذهب نه هو، ان ڪري انهن آسانيءَ سان اسلام قبول ڪيو.
ابن بطوطه جي خيال مطابق خلجي گهراڻي جا بادشاهه نون مسلمانن جي ڪجهه همت افزائي ڪندا هئا. جڏهن به ڪو ماڻهو اسلام قبول ڪندو هو ته هن کي سلطان جي خدمت ۾ پيش ڪندا هئا. سلطان هن کي هڪ شاهي خلعت پهرائيندو هو ۽ هڪ ڪالر ۽ سونو ڪنگڻ ڏيندو هو. جنهن جي قيمت هن جي منسب مطابق هوندي هئي، پر شروع زماني ۾ جن مسلمان گهراڻن هندستان تي حڪومت هلائي، تن گهراڻن جي بادشاهن اسلام جي تبليغ ۾ تمام گهٽ جوش ڏيکاريو۽ انهن جي تاريخ ۾ اهڙو ڪو به تبليغي احوال نه ملندو جهڙو فيروز شاهه تغلق (سنه 1351-1388ع) جي سندس لکيل سوانح عمريءَ مان ملي ٿو. هو لکي ٿو ته: ”مون پنهنجي بت پرست رعيت کي پيغمبر خدا جي دين قبول ڪرڻ لاءِ همٿايو ۽ اعلان ڪيو ته جيڪو به شخص ڪلمو پڙهي مسلمان ٿيندو، تنهن تان جزيو يا خراج معاف ڪيو ويندو.“ هيءَ خبر جلد ئي ماڻهن جي ڪنن تائين پهچي وئي ۽ بيشمار هندن پاڻ کي اسلام لاءِ پيش ڪيو ۽ انهن کي اسلام جو شرف عطا ڪيو ويو. اهڙيءَ طرح روزانو اسلام قبول ڪرڻ لاءِ هر طرف کان هندو ايندا هئا، انهن تان جزيو معاف ڪيو ويندو هو ۽ انهن کي ڏاڍا انعام اڪرام ڏنا ويندا هئا.
جڏهن مسلمانن جي طاقت زور ورتو ۽ اسلامي حڪومت مجتمع ۽ مضبوط ٿيڻ لڳي، خصوصن مغلن جي عهد ۾، تڏهن اسلام جو اثر به زياده مستقل ۽ مستحڪم ٿيڻ لڳو. هندن جڏهن ڏٺو ته اسان جو بت پرستيءَ وارو مذهب مسلمان بادشاهن جي درٻار ۾ اسان جي ترقيءَ جي آڏو اچي ٿو، تڏهن انهن جي دلين ۾ اسلام قبول ڪرڻ جي خواهش پيدا ٿي. مذهبي رواداريءَ وارو سلوڪ، جنهن کي اڪبر بادشاهه تمام گهڻو زور وٺايو، اڪثر هندن سان ڪيو ويندو هو. ايتريقدر جو گهڻن حالتن ۾ ته انهن جي مذهب لاءِ حڪومت جي طرفان جيڪا ملڪيت وقف ٿيل هوندي هئي، تنهن جو به لحاظ رکيو ويندو هو. ان کانسواءِ بدناميءَ جي خوف ۽ صلح جي خواهش پڻ مسلمانن کي هندن جي مذهبي ڳالهين ۾ دست اندازي نه ڪرڻ جو عمل سيکاريو ۽ اهڙن تعصبي فسادن ۽ سختين کي گهٽائي ڇڏيو، جيڪي مسلمانن جي اوائلي حملن ۽ فتوحات جي وقت عام هيون. انهيءَ هوندي به گهڻن ئي هندن پنهنجي ذاتي اغراض جي بنا تي اسلام قبول ڪيو. ڪيترن راجپوتن دنيوي نفعي لاءِ اسلام قبول ڪيو ۽ انهن جو اولاد اڄ ڏينهن تائين ملڪ جي اُسرا طبقي ۾ ملي ٿو. انهن سڀني راجپوتن ۾، جن اسلام مو ڪيو بچگوتي قوم جي مسلمانن جو اعليٰ درجو آهي ۽ انهن جي سردار جو درجو ائوڌ جي سڀني اميرن کان اتم آهي. هڪڙيءَ روايت مطابق معلوم ٿئي ٿو ته بچگوتي قوم جو اڳواڻ تلوڪچند بابر بادشاهه وٽ قيد ٿي آيو. تلوڪچند پنهنجي آزادي حاصل ڪرڻ جي لالچ تي اسلام قبول ڪيو. پر ٻيءَ هڪ روايت ۾ اچي ٿو ته تلوڪچند همايون جي ڏينهن ۾ مسلمان ٿيو. همايون بادشاهه تلوڪچند جي زال جي حسن جي هاڪ ٻڌي هن کي هڪ دفعي ميلي مان زبردستي کڻائي پاڻ وٽ حاضر ڪرايو. تلوڪچند جي زال اڃا همايون جي خدمت ۾ پهتي ئي ڪا نه ته بادشاهه کي پنهنجو ضمير کائڻ لڳو. هن تلوڪچند کي پاڻ وٽ گهرايو، جنهن کي ڪا به اميد نه هئي ته ڪو هو وري پنهنجي زال جو منهن ڏسندو، پر جڏهن هن کي پنهنجي زال بغير ڪنهن عصمت دريءَ جي ملي تڏهن پاڻ ۽ سندس زال ٻنهي گڏجي شڪر گذاريءَ ۾ اسلام قبول ڪيو، جنهن دين بادشاهه کي اهڙي ايمانداري ۽ پاڪدامني سيکاري هئي.
هي مسلم راجپوت جيتوڻيڪ اسلامي احڪامن جا ڏاڍا گهڻا پابند آهن، تنهن هوندي به هو اڪثر اهڙو ته عجيب نمونو اختيار ڪندا آهن جو انهن جو اصل ۾ هندو هجڻ عيان ٿيو پوي. مثلن بلند شهر جي ضلعي ۾ هڪ وڏو مسلمان خاندان لال خاني پٺاڻ نالي مشهور آهي جنهن ۾ (سواءِ ڪن ٿورن مسلمانن جي) اڪثر مسلمان اڃا تائين پنهنجا اصلوڪا هندو خطاب ۽ هندن جهڙيون خانداني شاديءَ جون رسمون جاري رکندا اچن ٿا. ان کانسواءِ انهيءَ ئي قوم جا ماڻهو جيڪي اڃا تائين هندو آهن، تن سان گڏجي مسلمان به رهندا اچن ٿا.
مرزاپور جي ضلعي ۾ گهر وار (Gaharwar) راجپوت رهن ٿا جي، هاڻي مسلمان آهن، پر اڃا تائين پنهنجي سڀني گهرو معاملات ۽ رسمن رواجن ۾ هندو شريعت جي پيروي ڪن ٿا ۽ پنهنجي اسلامي نالن اڳيان هندن وارا عزت جا خطاب اٽڪائيندا اچن ٿا
اڪثر هي بيان ڪيو وڃي ٿو ته اورنگزيب جي ڏينهن ۾ هندن تي اسلام قبول ڪرڻ لاءِ حڪومت جو دٻاءُ ٻين سڀني بادشاهن کان وڌيڪ هو. پنجاب جي مشرقي ضلعن ۾ اهڙا گهڻائي واقعا ٿيا آهن،جن ۾ ڪنهن ڳوٺ جي وڏي اورنگزيب جي عهد حڪومت ۾ محض پنهنجي ڳوٺاڻي زمين بچائڻ خاطر اسلام قبول ڪيو. دهليءَ جي نزديڪ گڙگائون جو شهر آهي، جتي هڪ هندو خاندان بنيا (Banya) نالي رهندو آهي، جنهن جا ماڻهو اڄ ڏينهن تائين پاڻ کي شيخ سڏائيندا آهن. (شيخ جو لقب عام طرح هندوءَ کي مسلمان ٿيڻ بعد ڏنو ويندو آهي) ڇاڪاڻ ته هن خاندان جي هڪ ماڻهوءَ پنهنجي اباڻي جائداد ضبطيءَ کان بچائڻ خاطر اسلام قبول ڪيو.
ڪانپور ضلعي ۾ گهڻن ئي راجپوت زميندارن ساڳيءَ حالت کان مجبور ٿي اسلام قبول ڪيو. ٻيا به ڪي اهڙا واقعا آهن، جن ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته ڪن قومن جي وڏن کي پهريائين قيدي بڻائي يا ضامن جي حيثيت ۾ دهلي موڪليندا هئا ۽ پوءِ اتي زبردستيءَ انهن جو طهر ڪرائي کين مسلمان ڪيو ويندو هو، پر هي ياد رکڻ گهرجي ته اورنگزيب تي زوريءَ مسلمان ڪرڻ جي جيڪا تهمت لڳائي وئي آهي، تنهن جي ثبوت ۾ فقط خانداني يا مقامي روايتون آهن (جن کي ڪا خاص اهميت ڪانهي) ۽ اورنگزيب جي حڪومت بابت جيڪو تاريخي احوال ملي ٿو، تنهن ۾ (جيتريقدر مون کي معلوم ٿي سگهيو آهي) ڪٿي به اهڙي قسم جو بيان نٿو اچي هيءَ ڳالهه بغير ڪنهن شڪ و شبهي جي تسليم ٿيل آهي ته مسلمان حاڪمن اسلام پکيڙڻ ۾ جبر کان ڪم ورتو ۽ جنهن صورت ۾ اورنگزيب کي سڀ کان وڌيڪ ديني جوش هو، انهيءَ حالت ۾ اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته اتر هندستان جي گهڻن ئي هندو خاندانن (جن جي مسلمان ٿيڻ جي تاريخ دلين تان ميسارجي وئي آهي) پنهنجي زبردستي اسلام قبول ڪرڻ جو باعث اورنگزيب کي ٺهرايو هوندو. در حقيقت هي الزام بغير ڪنهن تحقيق جي آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو. ساڳيءَ طرح حيدرآباد دکن ۾ وري اورنگزيب وانگر حيدر علي ۽ ٽيپو سلطان کي، (جي موجوده دور جا مشهور معروف مسلمان بادشاهه ٿي گذريا آهن) جوابدار ٺهرايو ويو آهي ته انهن ڪيترن هندو خاندانن ۽ آباديءَ جي مختلف حصن کي زبردستيءَ مسلمان بڻائڻ ۾ پنهنجو نالو ڪڍيو. حالانڪه اهي هندو يقينن حيدر علي ۽ ٽيپو سلطان کان اڳ جا مسلمان ٿيل آهن، پر انهن جي اسلام آڻڻ جو تاريخي احوال اسان تائين پهچي نه سگهيو آهي مون کي اورنگزيب جي فرمانن ۽ خطن جو هڪ قلمي نسخو هٿ آيو آهي. هن نسخي مان اسان کي معلوم ٿو ٿئي ته اورنگزيب مذهبي آزاديءَ جو هڪ اهڙو ته اعليٰ اصول مقرر ڪيو هو، جو هر هڪ بادشاهه کي پنهنجي غير مذهب رعيت سان لڳائڻ گهرجي. اورنگزيب کي برغلائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته هو ٻن غير مسلمانن کي، جي پگهار تقسيم ڪرڻ جي عهدن تي (Pay Masters) فائز هئا، سندن عهدن تان هٽائي انهن جي جڳهه تي ٻين ڪن معتبر مسلمانن کي رکي، انهيءَ عمل لاءِ هي عذر پيش ڪيو ويو ته هو ٻئي آتش پرست پارسي آهن، بادشاهه کي هي دليل پڻ ڏنو ويو ته قرآن شريف ۾ لکيل آهي ته:
(یٰۤاَیُّہَا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا لَا تَتَّخِذُوۡا عَدُوِّیۡ وَ عَدُوَّكُمْ اَوْلِیَآءَ ) (الممتحنہ 1)
(اي ايمان وارو! منهنجي دشمنن کي ۽ اوهان پنهنجي دشمن کي دوست ڪري نه سمجهو).
شهنشاهه اورنگزيب جواب ڏنو ته ”مذهب جو دنيوي معاملات سان ڪو به واسطو نه آهي ۽ هن قسم جي ڳالهين ۾ تعصب کان ڪم وٺڻ نه گهرجي. هن پنهنجي تائيد ۾ قرآن پاڪ مان هي حوالو ڏنو: ”لڪم دينڪم ولي دين“ (توهان جو دين توهان سان ۽ اسان جو دين اسان سان) بادشاهه مزيد چيو ته جيڪڏهن اعتراض وٺندڙن جي مذڪور قرآني آيت جو مقصد اهوئي قرار ڏنو وڃي ها ته پوءِ ”اسان سڀني هندو راجائن ۽ انهن جي رعيت کي ختم ڪري ڇڏيون ها، سرڪاري نوڪريون ماڻهن کي سندن قابليت ۽ لياقت موجب ڏنيون وڃن ۽ نه ٻئي ڪنهن لحاظ سان“ هاڻي سوال پيدا ٿئي ٿو ته آيا اورنگزيب جو خود انهيءَ مذهبي آزاديءَ واري اصول تي عمل هو يا نه؟ انهيءَ جو جواب ذرا شڪ آڌيارو آهي. پر هن جي خلاف اڪثر زوريءَ اسلام قبول ڪرائڻ جا جيڪي الزام لڳايا وڃن ٿا، تن جي نهايت خبرداريءَ سان جاچ پڙتال ڪرڻ گهرجي. مسلمان حاڪم هندستان ۾ سختيءَ سان اسلام پکيڙڻ ۾ ڪيتريقدر ڪامياب ٿيا، ان جو اندازو هن حقيقت مان لڳائي سگهبو ته خود مسلمانن جي مرڪزي اثر وارين جڳهين جهڙوڪ: دهلي ۽ آگره ۾ هن وقت مسلمانن جو تعداد هندن کان گهڻو گهٽ آهي. دهليءَ ۾ مسلمان ڏهين حصي کان زياده ۽ آگره ۾ چوٿون حصو به نه آهن. هيٺ هڪ مشهور مثال ڏجي ٿو جنهن مان خبر پوندي ته زبردستيءَ هندن کي مسلمان ڪرڻ ڪيتريقدر بيڪار ثابت ٿيو. گورکپور ضلعي ۾ مجهولي (Majhauli) جو هڪ هندو راجا بوڌمل نالي هو. اڪبر بادشاهه هن کي محصول جي رقم نه ادا ڪرڻ جي عيوض قيد ڪري دهليءَ وٺي ويو، جتي هن اسلام قبول ڪيو ۽ پاڻ تي محمد سليم نالو رکايو. سليم جڏهن واپس پنهنجي وطن وريو، تڏهن سندس راڻيءَ هن کي قلعي ۾ اچڻ نه ڏنو. راڻيءَ کي عام ماڻهن جي حمايت حاصل هئي، انهيءَ ڪري هن راجا جي صغير پٽ ڀواني مل پاران حڪومت جون واڳون پاڻ سنڀاليون، انهيءَ لاءِ ته هندو حڪومت جو سلسلو منقطع نه ٿئي اڃا تازو ٿورو وقت اڳ ڪوڙي ۽ عارضي اسلام قبول ڪرڻ جا ڪجهه عجيب آثار وشنو مل نالي هڪ هندو قوم جي ڪن رسمن ۾ نظر اچي رهيا هئا. هن قوم جا ماڻهو پنهنجن مردن کي باهه ۾ ساڙڻ بدران زمين ۾ پوريندا هئا. پاڻ تي اسلامي نالا جهڙوڪ: غلام محمد وغيره رکائيندا هئا. انهن جي سلام جو نمونو پڻ مسلمانن جهڙو هو. انهن پنهنجي اهڙيءَ طرح مسلمانن جهڙين رسمن ادا ڪرڻ بابت ٻڌايو ته هڪ دفعي انهن هڪڙي مسلمان قاضيءَ کي قتل ڪري ڇڏيو، جو هن انهن جي هڪ عورت جي ستيءَ جي رسم ادا ڪرڻ ۾ دست اندازي ڪئي. انهيءَ جرم جي سزا کان بچڻ خاطر انهن اسلام قبول ڪيو. هاڻي ته انهن اهي سڀئي مسلمانن واريون رسمون بدلائي هندن جهڙيون اختيار ڪيون آهن. ٿي سگهي ٿو ته ڪن مسلمان حاڪمن پنهنجي هندو رعيت کان زبردستيءَ اسلام قبول ڪرائڻ ۾، اهڙن واقعن جي مقابلي ۾ جي تازو مٿي بيان ڪيا ويا آهن ڪجهه زياده ڪاميابي حاصل ڪئي هجي هن قول. ۾ کڻي ڪيتريقدر به حقيقت هجي ته ”هندستان ۾ مسلمانن جي سياسي حالات جي جائزي وٺڻ کان اڳ ۾ انهن جي مذهبي حالات جو اندازو لڳائڻ ناممڪن آهي.“ پر بغير ڪنهن شڪ شبهي جي هي معلوم ٿئي ٿو ته اسلام کي پنهنجي تبليغي جدوجهد ۾ وڏي ۾ وڏي ۽ زياده ۾ زياده پائدار ڪاميابي انهيءَ وقت ۽ انهيءَ جڳهه تي ٿي، جڏهن مسلمانن جي پوليٽيڪل پاور (سياسي طاقت) بلڪل ڪمزور ٿي وئي هئي. جهڙوڪ ڏکڻ هندستان ۽ اوڀر بنگال ۾ هاڻي انهن تبليغي تحريڪن مان ڪن جو احوال اهڙيءَ طرح پيش ڪجي ٿو جو پهريائين ڏکڻ هندستان ۽ دکن جو احوال ايندو ۽ ان کان پوءِ سنڌ، ڪڇ ۽ گجرات جو احوال ڏئي بينگال جو احوال شروع ڪبو ۽ آخر ۾ ڪن اهڙن مسلمان مبلغن جي تبليغي سرگرمين جو احوال پيش ڪبو، جن مٿي ڄاڻايل علائقن جي حدن کان ٻاهر پنهنجي عمل جو ميدان قائم ڪيو انهن جڳهين جي جتي انهن پنهنجو تبليغي سلسلو چالو رکيو، وڌيڪ ٻيو ڪو به احوال نٿو ملي. انهيءَ ڪري تفصيلي احوال نه ملڻ جي حالت ۾ جيڪي ڪجهه احوال انهن جي ڪوشش متعلق ميسر ٿي سگهيو آهي تنهن کي ذري پرزي هتي بيان ڪجي ٿو.
ڏکڻ هندستان ۾ پهريون دفعو اسلام جو آغاز اٺين عيسوي صديءَ ۾ ٿيو. جڏهن مسلمان پناهه گزينن جو هڪ ٽولو عراق کان اچي هندستان جي هن حصي ۾ آباد ٿيو. ڪيترن صدين کان وٺي هندستان ۽ يورپ جي وچ ۾ گرم مصالح، عاج، هيرن جواهرن ۽ ٻين شين جو واپار عربن ۽ ايرانين ذريعي هلندو هو، انهيءَ ڪري مسلمانن جو اثر ڏکڻ هندستان جي الهندي ڪناري تي مسلسل پهچندو رهيو. اهڙيءَ طرح ڏکڻ هندستان ۾ ٻاهرين ملڪن جي ماڻهن جي لڳاتار داخل ٿيڻ ڪري، سڄي الهندي ڪناري تي واپار جي مرڪزي شهرن ۾ آدم شماري گڏجي سڏجي وئي هئي. انهن شهرن ۾ آدمشماريءَ جو اڌ هندو وڃي رهيا ۽ باقي اڌ ۾ ڪجهه عرب ايراني هئا. ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته مسلمان واپارين ۽ هندو راجائن جي وچ ۾ تمام سٺا ناتا هئا. راجائن پنهنجي ملڪ جي وڌندڙ تجارت ۽ ترقيءَ کي ڏسي انهن جي هر طرح حفاظت ۽ مدد ڪئي نه رڳو ايترو بلڪه ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انهن مسلمانن جي تبليغي ڪم ۾ پڻ ڪنهن به قسم جي ديوار قائم نه ڪئي ۽ مسلمان پنهنجي مذهب کي ڏاڍيءَ سرگرميءَ ۽ سرجوشيءَ سان ڦهلائيندا رهيا.
اسان کي ٻي صديءَ هجريءَ ۾ مسلمانن جي هڪ مختصر جماعت جي تبليغي سرگرمين جو احوال هن طرح ملي ٿو ته هڪ بزرگ شيخ شريف ابن ملڪ، پنهنجي ڀاءُ ملڪ ابن دينار ۽ پنهنجي ڀائٽي ملڪ ابن حبيب ۽ ٻين ڪن رفيقن سان گڏ حضرت آدم جي قلعي جي زيارت ڪرڻ لاءِ سلون ڏانهن وڃي رهيو هو ته رستي ۾ ڪرنگا نور (Cranganore) شهر ۾ منزل انداز ٿيو. جڏهن ملبار جي بادشاهه انهن جي اچڻ جو ٻڌو، تڏهن هن سڀني کي ماڻهو موڪلي پاڻ وٽ گهرايو ۽ انهن جو ڏاڍو سٺو استقبال ڪيو. ”شيخ شريف جڏهن بادشاهه جي هيءَ محبت ۽ شفقت ڏٺي، تڏهن هن کي همت ٿي ۽ هن بادشاهه کي پنهنجي پياري پيغمبر جن جي مبارڪ زندگيءَ جا حالات بيان ڪري ٻڌايا ۽ اسلام جا اصول سمجهايا. پنهنجي بيان جي تصديق ۾ هن چنڊ جي چيرجڻ (شق القمر) وارو معجزو پڻ بيان ڪيو. انهيءَ بيان ٻڌڻ کان پوءِ ڌڻي تعاليٰ جي فضل ۽ ڪرم سان بادشاهه جي دل ۾ پيغمبر خدا جن جي رسالت جو يقين پيدا ٿيو ۽ سندس دل حضور اڪرم جن جي محبت سان سرشار ٿي وئي ۽ هن ايمان آندو. پوءِ بادشاهه ڏاڍيءَ عاجزيءَ سان شيخ کي عرض ڪيو ته بابا آدم عليه السلام جي قلعي جي زيارت بعد هو پنهنجي سڀني رفيقن سميت ڪرنگانور ۾ واپس اچي، ڇاڪاڻ ته بادشاهه جي خود اها آرزو هئي ته هو انهن سان گڏ عرب ڏانهن وڃي. بادشاهه شيخ کي وڌيڪ هي به عرض ڪيو ته هو سندس هن مخفي ارادي کي ملبار جي ڪنهن به ماڻهوءَ اڳيان ظاهر نه ڪري، جڏهن مسلمانن جو هي ٽولو سلون کان واپس آيو، تڏهن بادشاهه خاموشيءَ سان هڪ جهاز ۾ جو عربستان ڏانهن وڃڻو هو، سوار ٿي مسلمانن سان گڏ روانو ٿي ويو ۽ پنهنجي حڪومت جي واڳ وائسراءِ (نائبن) جي هٿن ۾ ڏئي ويو. بادشاهه عرب ۾ ڪجهه وقت رهيو ۽ پوءِ پنهنجي ملڪ ۾ مسجدن اڏائڻ ۽ اشاعت اسلام جي خيال سان واپس وڃڻ جو ارادو ڪيو، پر اوچتو ئي اوچتو بيمار ٿي پيو ۽ وفات ڪيائين. بادشاهه پنهنجي موت جي بستري تي پنهنجي ساٿين کي وصيت ڪئي ته انهن ملبار ۾ وڃي اسلام ڦهلائڻ جو جيڪو ارادو ڪيو آهي تنهن کي ڪنهن به حالت ۾ ترڪ نه ڪن. بادشاهه انهن کي هن مبارڪ ڪم ۾ مدد ڏيڻ لاءِ پنهنجن نائبن ڏانهن هڪ سفارشي خط پڻ ڏنو. بادشاهه جا رفيق شيخ شريف ۽ ٻيا خط کڻي ڪرنگانور آيا ۽ اچي بادشاهه جي نائب جي خدمت ۾ پيش ڪيائون. بادشاهه جي نائب، خط ۾ جيڪي هدايتون لکيل هيون، تن موجب زمين جا ڪجهه ٽڪرا ۽ ڪجهه باغ خط آڻيندڙن جي حوالي ڪيا، جتي هو آباد ٿي ويٺا ۽ انهن اتي هڪ مسجد تعمير ڪرائي. ملڪ ابن دينار ڪرنگانور ۾ باقي زندگي گذارڻ جو ارادو ڪيو، پر هن جو ڀائٽيو ملڪ ابن حبيب ڪجهه وقت اتي رهي، پوءِ سڄي ملبار اندر مسجدن اڏائڻ جي ارادي سان ڪرنگانور کي خير آباد چئي هليو ويو. هو انهيءَ مقصد کي پوري ڪرڻ لاءِ پهريائين ڪولن (Quilon) ۾ آيو ۽ پاڻ سان گڏ پنهنجي رهائش جو سڀئي سامان، زال ۽ ٻار ٻچا آندائين. هتي هن هڪ مسجد قائم ڪئي. ڪجهه وقت بعد پنهنجن ٻارن کي اتي رهائي، پاڻ هبائي مراوي (Hubaee Murawee) ڏانهن هليو ويو، جتان پوءِ بانگور (Bangore)، مئنگلور (Manglore) ۽ ڪنجر ڪوٽ ((Kanjer cote شهرن ۾ آيو. انهن سڀني شهرن ۾ هن مسجدون تعمير ڪرايون. انهيءَ ڪم کان فارغ ٿي ملڪ ابن حبيب وري هبائي مراوي ۾ آيو، جتي ٽن مهينن جي عرصي تائين رهيو. پوءِ هن شهر مان نڪري زرافتن (Zaraftan)، درمافتن (Darmafttan)، فنڊيرا (Fundreah) ۽ شاليات (Shaleeat) شهرن ۾ آيو. انهن سڀني شهرن ۾ مسجدون قائم ڪيائين. پڇاڙيءَ واري شهر (شاليات) ۾ پنج مهينا گذاري پوءِ ڪرنگانور ۾ پنهنجي چاچي ملڪ ابن دينار وٽ واپس آيو. هتي ڪجهه وقت قيام ڪيائين. پر هن مختلف هنڌن تي جيڪي مسجدون تعمير ڪرايون هيون، تن جي حفاظت ۽ آمدنيءَ وغيره جي انتظام لاءِ هن جلد ئي وري سفر اختيار ڪيو. جڏهن انهيءَ ڪم کان فارغ ٿيو. تڏهن واپس ڪرنگانور ۾ آيو. انهيءَ وقت هن جي دل خدا جي شڪراني ۾ ٽمٽار هئي، جو اسلام جو نور هاڻي انهيءَ سرزمين تي ڦهلجي چڪو هو، جا هن کان اڳ بت پرستيءَ ۾ غرق هئي. ان کان پوءِ ملڪ ابن دينار ۽ ملڪ ابن حبيب ٻئ پنهنجن سڀني ساٿين ۽ زيردستن سميت ڪولن ۾ آيا، جتي ملڪ ابن حبيب ۽ سندس ساٿي مستقل طرح رهڻ لڳا. باقي ملڪ ابن دينار پنهنجن ڪن رفيقن سان گڏ عربستان ڏانهن هليو ويو. ملڪ ابن دينار عربستان پهچڻ کان پوءِ پهريائين ملبار جي مرحوم بادشاهه جي قبر تي زيارت لاءِ ويو. آخر ۾ هن خراسان جو سفر اختيار ڪيو۽ اتي وڃي وفات ڪيائين. هوڏانهن وري ملڪ ابن حبيب پنهنجن پٽن کي ڪولن ۾ رهائي، پاڻ پنهنجي اهليه سميت ڪرنگانور ۾ واپس آيو، جتي ٻئي هن فانيءَ دنيا کي الوداع چئي دارالبقا ڏانهن راهي ٿيا
مٿي جيڪو واقعو بيان ڪيو ويو آهي، تنهن جي صحيح هجڻ لاءِ تاريخي سند هجي يا نه هجي، پر هن ڳالهه ۾ ڪو به شڪ ۽ شبهه نه آهي ته ملبار جي ڪناري تي اسلام جي تبليغ جو ڪم صدين تائين بلڪل صلح سانت سان هلندڙ هو. عيسوي سورهين صديءَ جي شروعات ۾ موپلا قوم جي آدم شماري سڄي ملبار جي آباديءَ جو پنجون حصو هئي. هو اها ساڳي زبان ڳالهائيندا هئا، جا ملبار جي هندن جي هوندي هئي. موپلن ۽ هندن ۾ فقط هن ڳالهه جو فرق هوندو هو، جو موپلن کي ڊگهيون ڏاڙهيون هيون ۽ مٿن تي هڪ خاص قسم جي پوشاڪ هئي. جيڪڏهن پورچوگيز هتي نه پهچن ها ته جيڪر ملبار جي سڄي ڪناري جا رهاڪو مسلمان ٿي وڃن ها، ڇاڪاڻ ته اتي جي رهاڪن ۾ اسلام ڪافي مقبوليت حاصل ڪري چڪو هو ۽ ماڻهو اڪثر اسلام قبول ڪندا رهندا هئا. ان کانسواءِ هتي هندستان جي ٻين حصن جهڙوڪ: گجرات ۽ دکن کان عربستان ۽ ايران کان مسلمان واپاري ايندا رهندا هئا. جن جواثر پڻ ملڪ ۾ گهڻو ڦهليل هو
ڏکڻ هندستان ۾ اسلام جي اشاعت جو ڪم هميشه اهڙيءَ طرح امن ۽ صلح پسند ذريعن سان نه ٿيندو هو، جهڙيءَ طرح مٿي بيان ڪيو ويو آهي، پر ان مان ائين به سمجهڻ نه گهرجي ته ڪو اوائلي دور ۾ اسلام قبول ڪرڻ لاءِ غير مسلمن تي ايتريقدر ظلم ۽ ستم ڪيا ويا، جيتريقدر حيدر علي (سنه 1767-1782) ۽ ٽيپو سلطان (سنه 1782-1791ع) جي حڪومت ۾ انهن تي ٿيا، جڏهن اسلامي طاقت ترقيءَ جي اوج تي پهتل هئي. اوائلي دور ۾ ڀلي ڪيتريقدر به کڻي ظلم ٿيل هجي، تڏهن به هن ڳالهه ۾ شڪ ڪرڻ جو ڪو سبب ئي ڪونهي ته هندن ۾ گهٽ ذات جا جيڪي ماڻهو هئا، تن کي مسلمان ڪرڻ ۾ جبر کان ڪم نه ورتو ويو، بلڪه امن وارن ذريعن سان انهن قومن جا ماڻهو مسلسل اسلام اندر داخل ٿيندا رهيا. جهڙيءَ طرح موجوده زماني ۾ ٿي رهيو آهي. مطلب ته ڏکڻ هندستان ۾ هندن جو ايتريقدر ته گهڻو تعداد مسلمان ٿيو آهي، جو انهن نئو مسلمن مان گهڻن جو لاڙو اڃا تائين هندن يا اصلي باشندن جي رسمن طرف گهڻو آهي. سواءِ ڪن شريف خاندانن جي، ٻين سڀني نون مسلمانن ۾ گهڻي ڀاڱي اهي سڀئي ڳالهيون ملن ٿيون، جي هن ملڪ جي اصلي باشندن ۾ موجود هيون ۽ انهن ۾ ٻاهرين ملڪن جي اصلي مسلمانن جو خون تمام گهٽ معلوم ٿئي ٿو
هندستان جي الهندي سامونڊي ڪناري تي جيڪي ضلعا آهن، تن ۾ خاص ڪري ذات پات جو ڀيد گهڻو آهي. ان جو صرف هڪ مثال پيش ڪجي ٿو. تراونڪور ۾ ڪن نيچ قوم جي ماڻهن کي ڪنهن به برهمڻ جي نزديڪ 74 قدمن کان ويجهو اچڻ جي اجازت نه آهي ۽جڏهن به هو رستي تان لنگهن، تڏهن انهن کي هڪ خاص قسم جو آواز ڪرڻو آهي ته جيئن ٻين ماڻهن کي انهن جو رستي تان گذرڻ معلوم ٿئي جيئن ته اهڙا مثال ٻيا به بي شمار ملندا، پوءِ ڪهڙو تعجب آهي، جو اهي نيچ قومون اسلام ۾ آيون ۽ انهن جي اچڻ سان مسلمانن جي تعداد ۾ تڪڙو اضافو ٿيو. ڇاڪاڻ ته ائين ڪرڻ سان انهن پاڻ کي ذلت ۽ خواريءَجي حالت کان ٻاهر ڪڍي، پنهنجي ۽ پنهنجي اولاد جي معاشرتي مرتبي کي مٿي ڪيو.
در حقيقت هندستان جي الهندي سامونڊي ڪناري تي هندن جي نيچ طبقي جي ماڻهن جي مسلمان ٿيڻ سان موپلن جي تعداد ۾ ايتريقدر ته تڪڙو اضافو ٿي رهيو آهي، جو ممڪن آهي ته ٿورن سالن ۾ الهندي ڪناري جون سڀئي نيچ قومون اسلام قبول ڪري وڃن
غالبن ملبار کان اسلام لڪديو ۽ مالديو ٻيٽن ۾ پهتو، جتي هاڻي سڄي آدم شماري مسلمانن جي آهي. انهن ٻيٽن جي ماڻهن کي عرب ۽ ايراني واپارين مسلمان ڪيو. اهي واپاري هتي اچي آباد ٿي ويٺا ۽ هتي جي عورتن سان شاديون ڪيون. اهڙيءَ طرح انهن اشاعت اسلام جي ڪم لاءِ ميدان هموار ڪيو. سلطان احمد شنورازه (Ahmad Shanurazah) لڪديو ۽ مالديو ٻيٽن جو پهريون بادشاهه هو، جنهن اسلام قبول ڪيو ۽ اهو اندازو لڳايو وڃي ٿو ته هن سنه 1200ع ڌاري اسلام قبول ڪيو. پر ائين معلوم ٿئي ٿو ته غالبن انهيءَ وقت کان به ٽي صديون اڳ هنن ٻيٽن ۾ مسلمان واپارين اسلام جي تبليغ جو ڪم شروع ڪيو هو ۽ ماڻهو آهستي آهستي مسلمان ٿيندا رهندا هئا، ليڪن انهن جي اسلام قبول ڪرڻ جو تفصيلي احوال اڃا تائين اسان کي دستياب نه ٿيو آهي.
مالديو ٻيٽن جي تختگاهه ماليءَ (Male) ۾ تبريز جي رهاڪوءَ هڪ ايراني بزرگ شيخ يوسف شمشير الدين جي تربت آهي. چيو وڃي ٿوته انهن ٻيٽن ۾ هن بزرگ نهايت ڪاميابيءَ سان اسلام جي تبليغ جو ڪم هلايو. هن جي قبر جي اڃا تائين ڏاڍي تعظيم ڪئي ويندي آهي ۽ ان کي هميشه مرمت ڪري سٺيءَ حالت ۾ رکيو ويندو آهي. شيخ يوسف جا ڪجهه وطني ماڻهو پڻ هن جي قبر جي ڀر سان دفن ٿيل آهن. اهي ماڻهو هن جي ڳولا ۾ هتي آيا هئا ۽ موت تائين انهن پنهنجي زندگي مالديو ٻيٽن ۾ گذاري.
دکن ۾ پڻ گهڻن ئي مسلمان مبلغن پنهنجي تبليغي سرگرمين کي ڪاميابيءَ سان جاري رکيو. مٿي اڳ ۾ ئي بيان ڪيو ويو آهي ته گهڻي وقت کان وٺي عرب واپاري هندستان جي الهندي ڪناري وارن شهرن ۾ ايندا رهندا هئا. انهن عيسوي ڏهين صديءَ ۾ ڪونڪن جي شهرن ۾ پنهنجون بيٺڪون قائم ڪيون. هو اتي ئي مقامي عورتن سان شاديون ڪرڻ، پنهنجي مذهبي قانون ۽ شريعت مطابق زندگي بسر ڪرڻ لڳا بهمني (سنه 1347-1490ع) ۽ بيجاپور (سنه 1489-1686ع) جي خاندانن جي مسلمان بادشاهن عربن کي هن طرف اچڻ لاءِ وڌيڪ همٿائيو. عرب واپارين ۽ سولجرن سان گڏ اسلام جا مبلغ ۽ داعي پڻ انهيءَ غرض سان هتي پهتا ته جيئن ملڪ جي هن حصي ۾ اسلام جي اشاعت ڪن ۽ پنهنجي وعظ، نصيحت ۽ عمل ذريعي ڪافرن کي اسلام طرف آڻين. اسان کي دکن جي اوائلي مسلمان بادشاهن جي حڪمرانيءَ ۾ ڪو به زبردستي اسلام قبول ڪرڻ جو احوال نٿو ملي، بلڪه انهن جي حڪومت ۾ غير مسلمن کي مڪمل مذهبي آزادي هئي
عرب مبلغن مان هڪڙو مبلغ پير مهابير خندايت (Pir Mahabir Khandayat) سنه 1304ع ڌاري دکن ۾ پهتو. هن جين مذهب وارن کي مسلمان ڪيو، جن جو اولاد اڃا تائين بيجاپور جي ڪڙمي طبقي ۾ ملي ٿو. ساڳيءَ صديءَ جي آخر ڌاري گلبرگ جي هڪ مشهور بزرگ سيد حسين گيسو دراز (هن کي ڪڏهن ڪڏهن سيد مخدوم گيسودراز پڻ سڏيو وڃي ٿو.) پونا ضلعي جي گهڻن ئي هندن کي مسلمان ڪيو. اٽڪل 20 سالن بعد هن بيلگام (Belgaum) ۾ پنهنجي تبليغي جدوجهد شروع ڪئي ۽ اتي پڻ هن ساڳيءَ طرح ڪاميابي حاصل ڪئي. دهانو (Dahanu) ۾ اڃا تائين اسلام جي پيراعظم حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني رحه جي هڪ عزيز شيخ بانوا جب جو اولاد رهي ٿو. اٽڪل چار سئو سال اڳ هي بزرگ اولهه هندستان ۾ آيو هو ۽ ڪونڪن ۾ ڪيترن هندن کي مسلمان بڻائڻ بعد وفات ڪيائين. هن کي دهانو ۾ دفنايو ويو ڌروار (Dharawar) ضلعي ۾ ڪپڙي بڻائڻ وارن جو ڪافي تعداد رهي ٿو، جن جي وڏن کي بيجاپور جي بادشاهه ابراهيم عادل شاهه ٻئي جي استاد هاشم پير گجراتي (Hasim pir Gujarati) عيسوي سورهينءَ صديءَ جي پڇاڙيءَ ڌاري مسلمان ڪيو هو. هنن ماڻهن جي دلين ۾ اڃا تائين پنهنجي پير جي گهڻي عظمت ويٺل آهي ۽ هن جي اولاد کي وڏيءَ عزت جي نگاهه سان ڏسن ٿا. هڪ ٻئي بزرگ شاهه محمد صادق سرمست حسينيءَ جو اولاد اڃا تائين ناسڪ ۾ رهي ٿو. هن جي متعلق بيان ڪيو ويو آهي ته هو اسلام جو هڪ ڪامياب مبلغ هو. هو سنه 1568ع ۾ مدينه کان آيو هو ۽ اولهه هندستان جي گهڻي حصي جو سفر ڪري، آخر ۾ ناسڪ ۾ اچي رهيو. شاهه سرمست (رحه) کان 50 سال اڳ ٻئي هڪ بزرگ خواجه خُنَمير حسين رحه (Khwaja Khunmir Hussain) ناسڪ ۾ اسلام جي تبليغ جو ڪم شروع ڪيو هو ٻين به ٻن عرب مبلغن جا نالا ملن ٿا. جن بيلگام ضلعي ۾ ڏاڍيءَ سرگرميءَ سان اسلام جي تبليغ ڪئي. انهن مان هڪڙي جو نالو سيد محمد امين سيد علي ۽ ٻئي جو سيد عمر ادرس باشيبان (Sayid Umar Idurs Basheban) هو
اسلام جي تبليغي جدوجهد جو ٻيو مرڪز ملتان جو شهر ۽ ان جي آسپاس وارو علائقو هو فتوحات عرب جي شروع زماني ۾ جڏهن محمد بن قاسم (رحه) سنڌ ۾ اسلامي حڪومت جو پايو وڌو (سنه 714ع) تڏهن ملتان مسلمانن جي فوج جي هڪ سرحدي ڇانوڻي هو. عربن جي ٽن سئو سالن جي حڪومت اندر سنڌ جي هندن ڪثرت سان پنهنجن فاتحن (مسلمانن) جو مذهب قبول ڪيو. ڪيترن سنڌ جي اميرن خليفه عمر بن عبدالعزيز جي اسلام قبول ڪرڻ جي دعوت قبول ڪئي. جڏهن ساوندريءَ جي ماڻهن محمد بن قاسم جي اطاعت قبول ڪئي. تڏهن انهن سان هن شرط تي صلح ڪيو ويو ته هو مسلمانن جي مهماني ڪندا ۽ انهن جي رهبريءَ لاءِ ڪجهه معلم مقررڪندا بلاذري لکي ٿو ته هن جي ڏينهن ۾ ساوندريءَ جا ماڻهو مسلمان هئا. محمد بن قاسم جي خطن مان پڻ هندن جي اسلام قبول ڪرڻ جو احوال معلوم ٿئي ٿو. عربن جي فتوحات واري دور ۾ هندن گهڻو ڪري پنهنجي رضا خوشيءَ سان اسلام قبول ڪيو. هن حقيقت جو ثبوت اسان کي انهيءَ مان ملي ٿو ته جڏهن عربن جي حملي جو پهريون زور گهٽبو هو، تڏهن هو پنهنجي بت پرست رعيت سان نهايت سهڻو سلوڪ ڪندا هئا ۽ انهن کي مذهبي آزادي ڏيندا هئا. مثلن جڏهن عربن برهمڻ آباد شهر تي اوچتو ئي اوچتو حملو ڪري قبضو ڪيو، تڏهن اتي جي ماڻهن کي مندرن جي مرمت ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي. ڇاڪاڻ ته اهي مندر برهمڻن جي گذران جو هڪ ذريعو هئا. ان کانسواءِ ڪنهن به ماڻهو کي سندن مذهب جي پيروي ڪرڻ کان نه روڪيو ويو عام طرح جڏهن به ڪنهن شهر جا ماڻهو عربن جي اڳيان پيش پوندا هئا ته يڪدم شهر جو هڪ حصو انهن ماڻهن جي حوالي ڪيو ويندو هو ۽ انهن کي پنهنجي مذهبي قاعدن قانونن مطابق زندگي بسر ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي هئي.
جڏهن عيسوي نائين صديءَ جي ٻئي اڌ ۾ اسلامي خلافت تڪليفن ۽ مصيبتن ۾ مبتلا ٿي وئي، تڏهن مرڪزي حڪومت جو توجهه سنڌ طرف گهٽجي ويو. انهيءَ ڪري سنڌ جي حڪومت گهڻن ئي ننڍن ننڍن حاڪمن ۾ تقسيم ٿي وئي، جن ۾ سڀني کان زياده طاقتور ملتان ۽ منصوره جا حڪمران هئا. انهيءَ بي اتفاقيءَ ڪري مسلمانن جي سياسي طاقت، جا اڳ ۾ ئي عيسوي نائين صديءَ جي شروع کان گهٽجڻ لڳي هئي. بلڪل ڪمزور ٿي وئي. المعتصم باالله (سنه 833-842ع) جي دور حڪومت ۾ سندان (Sindian) جي هندن خودمختياريءَ جو اعلان ڪيو، ليڪن انهن مسلمانن جي مسجد کي صحيح سلامت رکيو ۽ مسلمانن کي اجازت ڏني وئي ته ڀلي بغير ڪنهن رڪاوٽ جي پنهنجن مسجدن ۾ وڃي نمازون پڙهن ملتان جا مسلمان پنهنجي سياسي آزادي برقرار رکڻ ۾ ڪامياب ٿيا. انهن ڀر وارن هندو راجائن کي هيءَ ڌمڪي ڏني ته جيڪڏهن مٿن حملو ڪيو ويو ته هو انهن جي ان بت کي ڀڃي ڇڏيندا، جنهن جي اهي ڏاڍي عزت ڪندا هئا ۽ جنهن جي زيارت لاءِ پري پري کان ايندا هئا. اهڙيءَ طرح ملتان جي مسلمانن پاڻ کي هندو راجائن جي حملي کان محفوظ رکيو عين سياسي تنزل جي گهڙين ۾ به اسلام کي تبليغي ڪاميابي حاصل ٿيندي رهي. بلاذريءَ عسيفان (جو ڪشمير، ملتان ۽ ڪابل جي وچ وارو علائقو آهي) جي بادشاهه جي مسلمان ٿيڻ جو احوال هن طرح بيان ڪيو آهي ته هن ملڪ جا ماڻهو هڪ بت جي پوڄا ڪندا هئا، جنهن لاءِ انهن هڪ مندر پڻ تيار ڪيو هو. هڪ دفعي بادشاه جو پٽ بيمار ٿي پيو ۽ بادشاهه گروئن کي چيو ته هو بُت کان سندس پٽ جي تندرست ٿيڻ لاءِ دعا گهرن. ٿوري وقت کان پوءِ هو بادشاهه وٽ واپس آيا ۽ اچي ٻڌايائون ته، ”اسان دعا ڪئي آهي، جا قبول پئي آهي.“ اڃا ٿورو وقت ئي مس گذريو ته بادشاهه جي پٽ جا پساهه پورا ٿيا، انهيءَ تي بادشاهه کي سخت غصو آيو ۽ هن حملو ڪري مندر کي زمين دوز ڪري ڇڏيو، بت کي ڀڃي ڇڏيو ۽ گروئن کي قتل ڪري ڇڏيو. بادشاهه پوءِ مسلمان واپارين جي هڪ جماعت کي پاڻ وٽ گهرايو، جن بادشاهه کي خدا جي توحيد کان آگاه ڪيو. بادشاهه جي دل ۾ خدا جي وحدانيت جو يقين پيدا ٿيو ۽ ڪلمون پڙهي مسلمان ٿيو. ساڳيءَ طرح مسلمان واپارين جي بيشمار گروهن هندستان جي مختلف شهرن ۾ پنهنجي اثر ذريعي اسلام ڦهلايو. جتي جتي هو واپار لاءِ قدم رکندا هئا، اتي پنهنجي مذهب (اسلام) کي پاڻ سان گڏ کڻي ويندا هئا. ڏهين ۽ ٻارهين صديءَ جي عرب جاگرافي نويسن سامونڊي ڪناري وارن خواهه ملڪ جي اندروني حصي جي گهڻن ئي اهڙن شهرن جو ذڪر ڪيو آهي، جن ۾ مسلمانن مسجدون تعمير ڪرايون ۽ جتي مسلمان، مقامي راجائن جي حفاظت هيٺ نهايت امن ۽ چين سان رهندا هئا ۽ انهن کي پنهنجي مذهبي قاعدن قانونن مطابق هلڻ جي پوري اجازت مليل هئي. انهيءَ وقت ئي عرب واپارين سنڌ ۽ هندستان جي ڀر وارن ملڪن ۾ ٻاهرينءَ دنيا سان واپار جو سلسلو قائم ڪيو. هو چين ۽ سلون جي پيدائش سنڌ جي بندرن تي آڻيندا هئا ۽ اتان وري اهي شيون ملتان ذريعي ترڪستان ۽ خراسان ڏانهن موڪليندا هئا..
جيڪڏهن هي مسلمان واپاري هندستان جي شهرن ۾ اشاعتِ اسلام جي ڪم ۾ اهو ساڳيو جوش و خروش نه ڏيکارين ها، جهڙو مسلمان واپارين ٻين ملڪن ۾ ڏيکاريو ته پوءِ هيءَ هڪ عجب جهڙي ڳالهه ٿي پوي ها. انهن واپارين قومن جي اثر ڪري غالبن سنڌ جي سمن، اسلام قبول ڪيو. سمن سنه 1351ع کان 1521ع تائين سنڌ تي حڪومت هلائي. انهن جي هڪ ڄام نندا بن بابينيه (Iam Nanda Ibn Babiniyah) جي حڪومت متعلق بيان ٿيل آهي ته ان ۾ اهڙو ته امن ۽ سلامتي قائم هئي، جو حڪومت جي سڄي عرصي اندر نه ڄام کي ميدان جنگ ۾ سوار ٿي اچڻو پيو ۽ نه وري هن جي خلاف ڪنهن دشمن کي ڪڏهن ميدان ۾ اچڻو پيو ساڳئي وقت هيءَ حڪومت عدل، انصاف ۽ اسلام جي ترقيءَ کان پڻ گهڻو مشهور آهي.“ اسلام جي هيءَ ترقي ضرور مسلمان مبلغن جي صلح پسند طريقن سان ٿي هوندي. انهن مبلغن مان سڀني کان وڌيڪ مشهور مبلغ سيد يوسف الدين هو، جو 1422ع ۾ سنڌ ۾ آيو هو. ڏهن سالن جي مسلسل ڪوشش بعد هن لوهاڻا هندن جي ست سئو خاندانن کي مسلمان ڪيو. پهريائين هن قوم جي ٻن ماڻهن سندر جي ۽ هنسراج سيد صاحب جي ڪرامتن کي ڏسي اسلام قبول ڪيو ۽ پاڻ تي آدم جي ۽ تاج محمد نالو رکايو. انهن کي ڏسي سندن قوم جي 700 خاندانن پڻ اسلام آندو. ڪجهه وقت بعد هي لوهاڻه مسلمان آدم جيءَ جي پوٽي جي قيادت ۾ ڪڇ ڏانهن هجرت ڪري ويا، جتي وري انهن کي ڏسي ڪڇ جي لوهاڻن اسلام قبول ڪيو. اهڙيءَ طرح مسلمانن جي تعداد ۾ اضافو ٿيو. سنڌ اسماعيليه فرقي جي مبلغ پير صدر الدين جي تبليغي جدوجهد جو پڻ مرڪز رهي. اٽڪل 400 ورهيه اڳ، پير صدر الدين اسماعيليه فرقي جي اصولن کي هندستان ۾ رائج ڪيو. اسماعليه فرقي جي رواج مطابق پير صدر الدين پاڻ تي هندو نالو رکايو ۽ هندو ڌرم جا ڪجهه عقيدا اختيار ڪيا ته جيئن هندن ۾ پنهنجي مذهب جي اشاعت ڪري سگهي. هن انهن ۾ هڪ ڪتاب دس اوتار (Das Avatar) نالي شايع ڪيو، جنهن ۾ هن ڏيکاريو ته حضرت علي رضي الله وشنو جو ڏهون اوتار آهي. خوجا قوم هن ڪتاب کي شروع کان وٺي هڪ پاڪ ڪتاب تسليم ڪيو آهي ۽ هن ڪتاب کي هميشه بيمار جي سڪرات وقت ۽ ڪيترن مذهبي موقعن تي پڙهندا آهن. هن ڪتاب ۾ وشنو جي 9 اوتارن کي جيئن آهي تيئن تسليم ڪيو ويو آهي، پر هيءُ اوتارن جو سلسلو اڃا ناقص ٻڌايو ويو آهي ۽ هن سلسلي کي مڪمل ڪرڻ لاءِ ضروري ڏيکاريو ويو ته اسماعليه مذهب جي هن عقيدي کي تسليم ڪيو وڃي ته حضرت علي رضي الله وشنو جو ڏهون اوتار آهي ۽ جلد ئي هن دنيا ۾ ظاهر ٿيندو. ان کانسواءِ پير صدر الدين هي پڻ ٻڌايو ته حضرت محمد برهما، حضرت علي رضي الله وشنو ۽ حضرت آدم عليه اسلام شيوُ آهي. هن کي پهريائين ڪاميابي اتر سنڌ جي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ ٿي، جتي ڪيترن هندن اسماعليه مذهب اختيار ڪيو. هن ڪڇ ۾ پڻ پنهنجي مذهب جي تبليغ ڪئي، جتان وري ڏکڻ طرف گجرات کان بمبئي تائين هي مذهب ڦهلبو ويو. هن وقت خوجا قوم الهندي هندستان جي گهڻو ڪري سڀني تجارتي شهرن ۾ هندي سمنڊ جي ڪناري تي ڏسڻ ۾ اچي ٿو. پير صدر الدين پهريون مبلغ نه هو، جنهن هندستان ۾ اسماعيليه مذهب کي پکيڙڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هن کان ڪيترا سوَ سال اڳ اسماعيليه فرقي جو هڪ داعي نورستاگر (Nur Satagar) قلعه الموت کان، جتي اسماعيلين جو سردار رهندو هو، هندستان آيو. هو پهريائين گجرات پهتو، جتي انهيءَ وقت هندو بادشاهه سڌاراج (Sidharaj) حڪومت هلائيندو هو (سنه 1094-1143ع). نورستاگر پاڻ تي هندو واڻو نالو رکايو، پر مسلمانن کي ٻڌايائين ته سندس سچو نالو سيد سعادت آهي. هن گجرات جي ڪن نيچ قومن جهڙوڪ: ڪبني، کاروا ۽ ڪورين کي پنهنجي مذهب ۾ آندو..
ڪڇ جا گهڻا مسلمان، جي ته اصل هندو هئا. داول شاهه پير (Dawal Shah pir) کي پنهنجو ديني پيشوا بيگڙو تسليم ڪن ٿا. هن جو اصلي نالو ملڪ عبداللطيف هو ۽ هو گجرات جو هڪ مشهور مسلمان بادشاهه محمود بيگڙي سنه 1459-1511ع جي هڪ امير جو پٽ هو. اڪثر هيءَ ڳالهه مشهور آهي ته محمود بيگڙي جي حڪومت ۾ گهڻن ئي هندن اسلام قبول ڪيو.
بوري قوم هندستان جي هڪ مشهور زبردست واپاري قوم ليکي وڃي ٿي. هي پهريائين هندو هئا، پر هاڻي شيعه مذهب رکندڙ آهن ۽ بمبئي علائقي جي سڀني مکيه واپاري شهرن ۾ ڪافي تعداد ۾ موجود آهن. هن قوم جي ماڻهن متعلق چوڻ ۾ اچي ٿو ته سلطان محمود بيگڙي جي ڪوشش سان مسلمان ٿيا. پر هن قوم جي اسلام قبول ڪرڻ لاءِ مختلف وقت ٻڌايا ويا آهن، جهڙوڪ: عيسوي يارهين ۽ چوڏهين صديءَ جي شروعات ۾ هيئن پڻ ٻڌايو ويو آهي ته انهلوادا جا هندو بادشاهه، جي عيسوي يارهينءَ صديءَ ۾ اتر گجرات تي حڪومت ڪندا هئا، شيعه مذهب جي اوائلي مبلغن کي ڏاڍيءَ عزت ۽ شفقت جي نظر سان ڏسندا هئا. انهيءَ ڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪيترن نسلن تائين بوري قوم ۾ اسلام جي تبليغ جو ڪم جاري رهيو هجي. هن قوم اندر عيسوي چوڏهين صديءَ جي شروعات ڌاري هڪ مسلمان مبلغ ملا عليءَ تبليغي جدوجهد شروع ڪئي. هڪ شيعه مورخ ملا عليءَجي ڪوششن کي هن طرح بيان ڪيو آهي:
”گجرات جا ماڻهو بت پرست هندو هئا ۽ پنهنجي هڪ ضعيف پيرسن گروءَ جي پيروي ڪندا هئا، جن ۾ انهن جو ڏاڍو اعتقاد هو ۽ سندس سڀئي چيلا هئا. ملا عليءَ هي مناسب سمجهيو ته هو پهريائين پاڻ کي گروءَ جو چيلو بڻائي ۽ پوءِ هن کي آهستي آهستي لاجواب دليلن ذريعي اسلام جو قائل ڪري مسلمان بڻائي. انهيءَ خيال سان هو گروءَ جو چيلو ٿيو ۽ ڪيترا سال هن جي خدمت ۾ گذاري، هن جي ٻولي ۽ علم سکيو ۽ هن جي ڪتابن مان پڻ پاڻ کي خوب واقف ڪيائين. ملا علي آهستي آهستي گروءَ اڳيان اسلام جي اصولن تي روشني وجهندو ويو ۽ آخرڪار هن کي اسلام طرف راغب ڪيائين. گروءَ جي ماڻهن پڻ پنهنجو مذهب تبديل ڪري اسلام قبول ڪيو. گروءَ جي مسلمان ٿيڻ جي خبر انهيءَ ملڪ جي بادشاهه جي وزيراعظم کي پئي. وزير گروءَ وٽ پهتو ۽ گروءَ جي سمجهائڻ تي اسلام قبول ڪيائين. وزير، گروءَ ۽ ٻين، جن به اسلام آندو، سڀني بادشاهه جي خوف کان پنهنجي اسلام کي مخفي رکيو. بادشاهه کي وزير جي مسلمان ٿيڻ جي خبر پئجي وئي. هڪ ڏينهن بادشاهه وزير جي گهر تي ويو ۽ هن کي ڏاڍي عاجزيءَ ۽ انڪساريءَ سان هڪ خاص انداز ۾ پوڄا ڪندو ڏسي غصي ۾ ڳاڙهو ٿي ويو. وزير کي بادشاهه جي اچڻ جو مقصد معلوم ٿي ويو ۽ هن سمجهيو ته بادشاهه جو مٿس غصو انهيءَ ڪري آهي جو هو نماز پڙهي رهيو هو ۽ هڪ خدا جي پرستش ڪري رهيو هو. وزير پنهنجو هوش سنڀاليو ۽ هڪدم وڏيءَ حڪمت عمليءَ سان هي عذر پيش ڪيو ته: ”هن جو نمڻ انهيءَ ڪري هو جو انهيءَ وقت سندس ڪوٺيءَ جي ڪنڊ مان نانگ ٻاهر نڪتو ۽ هو انهيءَ کي ڏسڻ لاءِ جهڪي، زبان سان آهستي آهستي منتر پڙهي رهيو هو. بادشاهه هي ٻڌي گهر جي ڪنڊ ڏانهن نظر ڦيرائي ۽ خدا جي قدرت سان ائين ٿيو جو هن کي اتي واقعي نانگ ڏسڻ ۾ آيو. بادشاهه کي وزير جو اهو عذر سچو معلوم ٿيو ۽ هن جي بدگماني ڪافور ٿي وئي. ڪجهه وقت کان پوءِ بادشاهه خود ڳجهه ڳوهه ۾ مسلمان ٿيو، پر حڪومت جي وڃڻ جي ڊپ کان هن انهيءَ ڳالهه کي ظاهر نه ڪيو. جڏهن هن جي وفات جو وقت ويجهو آيو، تڏهن هن وصيت ڪئي ته هن جي لاش کي هندو رسم پٽاندر باه ۾ نه ساڙيو وڃي، بلڪه زمين ۾ دفنايو وڃي.
بادشاهه جي انتقال بعد جلد ئي سلطان ظفر خان، جو بادشاهه سلطان فيروز شاهه تغلق (سنه 1531-1588ع) جو خاص امير هو، گجرات فتح ڪيو. هن سان گڏ اهلِ سنت والجماعت جا ڪجهه عالم پڻ گجرات آيا هئا. انهن عالمن اتي جي مقامي نئو مسلمن کي، جي شيعا مذهب رکندڙ هئا، سني مذهب ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. جيتوڻيڪ گجرات ۾ ڪجهه بوري سني مسلمان آهن، مثلن: ڪيرا ضلعي ۾ تڏهن به انهن ۾ اڪثريت شيعه مذهب وارن جي آهي.
هڪ ٻيو اسلام جو مبلغ، جنهن گجرات ۾ عيسوي چوڏهين صديءَ جي آخر ڌاري اشاعتِ اسلام ۾ بهرو ورتو، سو هو شيخ جلال، جنهن کي عام طرح مخدوم جهانيان جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. شيخ جلال گجرات ۾ اچي آباد ٿيو، جتي هن ۽ سندس اولاد هندن کي گهڻي تعداد ۾ مسلمان ڪيو.
مبلغانءِ اسلام بنگال جي صوبي ۾ هندستان جي ٻين سڀني صوبن کان زياده ڪاميابي حاصل ڪئي. هن صوبي ۾ پهرين اسلامي حڪومت عيسوي ٻارهين صديءَ جي آخر ۾ محمد بختيار خلجيءَ قائم ڪئي. جنهن بهار ۽ بنگال فتح ڪيو ۽ بنگال جي گادي گور مقرر ڪئي. هن صوبي ۾ اسلامي حڪومت گهڻي وقت تائين قائم رهي. انهيءَ ڪري لازمي طرح اسلام جي اشاعت ۾ مدد ملي. جيتوڻيڪ وچ ۾ ڏهن سالن لاءِ راجا ڪنس جي هٿ هيٺ وري هندو راڄ قائم ٿيو، پر راجا غير متعصب هو ۽ مسلمان رعيت هن کي ڏاڍو پسند ڪندي هئي. راجا جي پٽ جٽمل هندو مذهب ڦٽو ڪري اسلام قبول ڪيو.
جڏهن سنه 1414ع ۾ جٽمل جو پيءُ راجا ڪنس مري ويو، تڏهن جٽمل حڪومت جي سڀني آفيسرن کي گڏ ڪري، انهن اڳيان پنهنجي اسلام قبول ڪرڻ جو ارادو ظاهر ڪيو ۽ هي پڻ اعلان ڪيو ته جيڪڏهن سندس سردار کيس تخت تي ويهڻ نه ڏين، ته هو تخت پنهنجي ڀاءُ جي حوالي ڪرڻ لاءِ به تيار آهي. انهيءَ تي سردارن جواب ڏنو ته: ”اسان جٽمل کي پنهنجو بادشاهه تسليم ٿا ڪريون، چاهي هن جو مذهب ڪهڙو به هجي.“ ان کان پوءِ بادشاهه مسلمان عالمن کي درٻار ۾ گهرايو ته جيئن هو بادشاهه جي پنهنجي هندو مذهب کي ترڪ ڪرڻ ۽ کليءَ طرح اسلام قبول ڪرڻ جي واقعي کي ڏسن ۽ ان تي گواهه رهن. بادشاهه مسلمان ٿيڻ بعد جلال الدين محمد شاهه نالو رکايو. هن جي حڪومت ۾ بي شمار هندن اسلام قبول ڪيو، پر ائين معلوم ٿئي ٿو ته انهن مان گهڻن تي زبردستي به ڪئي وئي هئي. ڇاڪاڻ ته سڄي مشرقي بنگال اندر اسلامي حڪومت جي ساڍن پنج سئو سالن جي زماني ۾ صرف جلال الدين محمد شاهه جو راڄ هندن تي سختي ڪرڻ کان مشهور آهي افغانن جا جيڪي ماڻهو بنگال ۾ آيا هئا، تن پڻ اسلام جي ڦهلائڻ ۾ سرگرم حصو ورتو. انهن کي هندو عورتن مان جيڪو اولاد ٿيندو هو، سو ته مسلمان هوندو ئي هو، پر انهيءَ سان گڏ هو ڏڪر وقت مصيبت زده هندن جي ٻارن کي خريد ڪري، انهن کي اسلام جي تعليم ڏيندا هئا. (چارلس السٽيوارٽ: بنگال جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ تي) ليڪن بنگالي مسلمانن جو تعداد اسلامي حڪومت جي قديم مرڪزي شهرن ۾ ايترو گهڻو نظر نٿو اچي. انهن جو تعداد فقط اهڙن ڳوٺن ۽ ضلعن ۾ زياده آهي، جتي مغرب کان آيل بيٺڪي مسلمانن جو نالو نشان به نٿو ملي ۽ انهن جي بدران هندن جون نيچ ۽ باقيات مان نڪتل قومون ڪثرت سان آباد آهن هن وقت به بنگال ۾ مسلمانن ۽ اتي جي نيچ قوم جي هندن وچ ۾ ڪجهه اهڙيون مشابهت رکندڙ ڳالهيون آهن، جن مان ثابت ٿئي ٿو ته بنگالي مسلمان ۽ بنگال جون اصلي قومون هڪ ڳالهه آهن. مثلن: انهن جي بدني بناوت ۽ انهن جون عادتون هڪجهڙيون آهن ۽ انهن ٻنهين طبقن ۾ ذات پات جو فرق اڃا تائين موجود آهي. بنگال ۾ اسلام کي ٻئي ڪنهن اهڙي قومي ۽ زبردست مذهب سان واسطو نه پيو جو ان جي ترقيءَ ۾ آڙ پيدا ڪري جهڙيءَ طرح اتر اولهه هندستان ۾ هندو مذهب اسلام جو مقابلو ڪندو آيو. اتر اولهه هندستان ۾ مسلمان حمله ڪندڙن ڏٺو ته جڏهن هندو مذهب ٻڌ ڌرم مٿان غلبو حاصل ڪيو، تڏهن انهيءَ مذهب ۾ ڏاڍي تازگي ۽ قوت آئي ۽ انهيءَ مذهب جو هندن تي ايتريقدر ته سخت اثر هو، جو باوجود ڪيترين سخت تڪليفن ۽ مصيبتن جي هو مسلمانن جي برابر مخالفت ڪندا رهندا هئا. انهيءَ جي برعڪس جڏهن مسلمان مبلغن جون جماعتون بنگال ۾ پهتيون، تڏهن بنگال جي اصلي باشندن ۽ هندن جي نيچ قومن، جن کي هندو مذهب کان خارج سمجهيو ويندو هو ۽ مغرور آريه حاڪم انهن جي سخت توهين ۽ بي عزتي ڪندا هئا. مسلمانن جو ڏاڍو سٺو استقبال ڪيو. ”انهن مفلس مسڪينن، مهاڻن، شڪارين، درياهي چورن، نيچ درجي جي ڪڙمين اسلام کي پنهنجي لاءِ هڪ آسمان کان آيل خوشخبري سمجهي. اسلام وقت جي حاڪمن جو مذهب هو، ان جي ڦهلائڻ وارا خود مذهبي شوق رکندا هئا ۽ هو ذليل ۽ رسوا ٿيل انسانن لاءِ خدا تعاليٰ جي توحيد ۽ مساواتِ انسانيءَ جي بشارت کڻي آيا هئا. اسلام جي پهرين رسم ئي اهڙي هئي، جو هڪ ڀيرو مسلمان ٿيڻ بعد وري مرتد ٿيڻ ڏاڍو مشڪل هو. انهيءَ ڪري نوان مسلمان ۽ سندن اولاد هميشه لاءِ سچا ۽ پڪا مسلمان ٿي رهندا هئا. اهڙيءَ طرح اسلام هندستان جي سڀ کان زياده زرخيز ۽ سرسبز علائقي ۾ ڦهلجي ويو. زبردستي اسلام قبول ڪرڻ جا واقعا به ڪڏهن ڪڏهن بيان ٿيل آهن. پر ڏکڻ بنگال ۾ ڪڏهن به اهڙو واقعو پيش نه آيو. اتي اسلام کي مستقل ڪاميابي بغير جبر جي حاصل ٿي. اسلام خود ماڻهن کي متاثر ڪيو ۽ خصوصن غريب طبقي جي ماڻهن مان هڪ وڏو تعداد اسلام ۾ آيو. اسلام خدا جو هڪ اعليٰ تصور ۽ انساني اخوت جو هڪ عظيم الشان خيال پيش ڪيو. اسلام بنگال جي انهن نيچ قومن کي، جي صدين کان وٺي هندو مذهب مان خارج سمجهيا ويا هئا ۽ ذلت واري زندگي گذاري رهيا هئا. هڪ نئين معاشرتي نظام ۾ بغير ڪنهن تڪليف جي داخل ٿيڻ جي دعوت ڏني
بنگال ۾ تبليغي ڪوششن ذريعي اشاعتِ اسلام جي ثابتي اسان کي ڪن خاص خاص بزرگن جي مذهبي جوش وارن واقعن مان ملي ٿي. انهن مان گهڻن جي قبرن جي اڃا تائين ڏاڍي عزت ڪئي ويندي آهي ۽ هر سال سوين ماڻهو انهن جي زيارت لاءِ ايندا آهن پر انهن بزرگن جي ڪوشش جو تفصيلي احوال نٿو ملي سگهي. موجوده صديءَ ۾ (اوڻهين صدي) بنگال اندر اسلام کي وري نئين سر زنده ڪيو ويو آهي. وهابي فرقي جي گهڻن ئي جماعتن پنهنجا مبلغ هن صوبي ۾ موڪليا آهن ته هتي جي مسلمانن جي دلين کي غلط هندڪن عقيدن کان صاف ڪن، انهن جي دلين ۾ مذهبي شوق ۽ ولولو پيدا ڪن ۽ هندن ۾ پڻ اسلام جي اشاعت ڪن.
مسلمان مبلغن جي ڪوشش سان گڏ بنگال جون معاشرتي ۽ طبعي حالتون اهڙيون هيون، جو هندن جي مقابلي ۾ مسلمانن جو تعداد ڏينهون ڏينهن وڌندو ويو. خصوصن ٿورن سالن اندر بنگال جي مسلمانن ۾ هڪ حيرت انگيز اضافو ٿيو آهي. اڃا به اسان کي ڪيترن مسلمان مبلغن جو احوال ڏيڻو آهي، جن هندستان جي انهن حصن ۾ اشاعت اسلام لاءِ جان ولوڙي، جن جو احوال مٿي بيان نه ڪيو ويو آهي، انهن سڀني ۾ جهوني ۾ جهونو مبلغ شيخ اسماعيل رحه هو، جو بخارا جي مشهور ۾ مشهور سيدن مان هو ۽ ٻنهين ديني توڙي دنيوي علم ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. هن جي متعلق بيان ٿيل آهي ته هو پهريون ئي مبلغ هو، جنهن لاهور ۾ اسلام جي تبليغ جي ابتدا ڪئي. هو لاهور ۾ سنه 1005ع ۾ آيو هو. هن جي تقرير ۾ ماڻهن جا انبوهه هوندا هئا ۽ روزانو سون جي تعداد ۾ ماڻهو مسلمان ٿيندا هئا.انهيءَ ڪري مسلمانن جو تعداد تمام تيزيءَ سان وڌڻ لڳو. جيڪڏهن ڪو به ماڻهو هڪ دفعو هن جي ذاتي صحبت ۾ ايندو هو ته پوءِ بغير اسلام قبول ڪرڻ جي هن وٽان واپس نه ويندو هو پنجاب جي الهندي حصي ۾ اسلام گهڻو ڪري ٻن بزرگن جي وعظ و نصيحت ذريعي ڦهليو. انهن مان هڪڙو هو حضرت بهاءُ الحق رحه ملتاني ٻيو هو بابا فريد الدين رحه پاڪ پتن وارو. هي ٻئي بزرگ عيسوي تيرهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ ۽ عيسوي چوڏهين صديءَ جي شروع ۾ رهندا هئا. بابا فريد الدين رحه جي هڪ سوانح نگار سورهن قومن جي هڪ فهرست ڏني آهي ته انهن هن بزرگ جي تلقين سان اسلام قبول ڪيو، پر افسوس آهي جو اهو سوانح نگار انهن قومن جي مسلمان ٿيڻ جو تفصيلي احوال نٿو پيش ڪري
هندستان جي مسلمان بزرگن ۽ ولين ۾ سڀني کان زياده مشهور اولياءُ ۽ راجپوتانه ۾ اسلام جو پايو وجهندڙ حضرت خواجه معين الدين چشتي رحه ٿي گذريو آهي. هن 1214ع ۾ اجمير ۾ انتقال فرمايو. هو سجستان جو رهاڪو هو، جو ايران جي اڀرندي طرف آهي. چيو وڃي ٿو ته هڪ دفعه خواجه معين الدين چشتي رحه مدينه منوره جي زيارت لاءِ وڃي رهيو هو ته رستي ۾ هن کي هندستان جي ڪافرن ۾ وڃي اسلام جي تبليغ ڪرڻ جو الهام ٿيو. هن خواب ۾ حضور اڪرم جن کي هي خطاب فرمائيندي ڏٺو ته: ”خدا تعاليٰ هندستان جو ملڪ تنهنجي حوالي ڪيو آهي. اتي وڃ ۽ وڃي اجمير رهه. خدا جي مدد سان اسلام تنهنجي ۽ تنهنجي پوئلڳن جي تقويٰ ۽ پرهيزگاريءَ ذريعي هندستان ۾ ڦهلبو.“ حضرت خواجه رحه هن غيبي حڪم جي اطاعت ڪئي ۽ اجمير آيو، جتي انهيءَ وقت هندو راڄ قائم هو ۽ سڄي ملڪ اندر بت پرستيءَ جي هوا عام هئي. اجمير ۾ پهريون هندو، جنهن خواجه جي هٿ تي اسلام قبول ڪيو، هڪ جوڳي هو، جو خود راجا جو ديني استاد هو. آهستي آهستي خواجه جي مريدن ۾ اضافو ٿيڻ لڳو ۽ هن جي تعليم ذريعي ڪثير تعداد ۾ هندو بت پرستيءَ کي ڦٽو ڪري، اسلام جي دائري اندر داخل ٿيندا ويا. هڪ مذهبي پيشوا جي حيثيت ۾ خواجه رحه جي شهريت هر هنڌ عام ٿيڻ لڳي، جنهن ڪري مختلف هنڌن تان بيشمار هندو اجمير ۾ اچڻ لڳا، جن کي هو اسلام طرف راغب ڪندو ويو چيو وڃي ٿو ته حضرت خواجه رحه صرف اجمير ڏانهن ايندي واٽ تي دهليءَ ۾ اٽڪل 700 ماڻهن کي اسلام جي دولت سان نوازيو.
ساڳيءَ عيسويءَ تيرهين صديءَ ۾ خواجه معين الدين رحه کان پوءِ عراق جو هڪ بزرگ ابو علي قلندر رحه نالي هندستان ۾ آيو ۽ پاڻيپٽ ۾ اچي پنهنجو ديرو ڄمايائين، جتي هن 1324ع ۾ هڪ سئو ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. پاڻيپٽ جا مسلمان راجپوت، جن ۾ اٽڪل 300 مرد آهن، اصل ۾ هڪ هندو امير سنگهه جو اولاد آهن، پر امير سنگهه کي ابو علي رحه مسلمان ڪيو. هن بزرگ جي مزار جي اڃا تائين گهڻي عظمت ڪئي وڃي ٿي ۽ گهڻائي ماڻهو ان جي زيارت لاءِ ايندا آهن.
هڪ ٻئي بزرگ شيخ جلال الدين ايرانيءَ عيسوي چوڏهين صديءَ جي ٻئي اڌ ڌاري هندستان ۾ پير پاتو ۽ ڏکڻ آسام جي سلهٽ شهر ۾ اچي قيام ڪيائين. هن جو مقصد اتي جي ماڻهن کي اسلام ۾ آڻڻ جو هو. هن جي دينداريءَ جي ڏاڍي شهرت ٿي وئي ۽ هن پنهنجي تبليغي جدوجهد ۾ نهايت شاندار ڪاميابي حاصل ڪئي.
ساڳيءَ طرح موجوده وقت ۾ پڻ اهڙا گهڻا ئي مسلمان آهن جي هندستان ۾ اسلام جي اشاعت چاهين ٿا ۽ انهن پنهنجي ڪوشش ۾ ڪافي ڪاميابي حاصل ڪئي آهي. هر سال اٽڪل ڏهه هزار، 50 هزار، هڪ لک ۽ ڇهه لک مسلمان ٿيندا رهن ٿا. ليڪن مسلمانن جي تبليغي جدوجهد جي خاص نوعيت هيءَ آهي جو انهن ۾ هر هڪ شخص پنهنجي سر مذهب جي تبليغ ڪري ٿو. انهن ۾ ڪو به اهڙو مرڪزي نظام نه آهي، جنهن جي سپرد اهو ڪم ڪيل هجي، يا ٻيو ڪو به اهڙو رپورٽن وغيره شايع ڪرڻ جو سلسلو نه آهي، جنهن مان انهن جي تبليغي ڪم جو باقاعده اندازو لڳائي سگهجي. انهن سڀني ڳالهين جي ڪري هندستان ۾ نئو مسلمن جي تعداد بابت صحيح معلومات جو ملڻ نهايت مشڪل آهي. تنهن هوندي به انهيءَ ۾ شڪ نه آهي ته اهڙا گهڻائي مسلمان مبلغ آهن جي عملي طرح اشاعت اسلام ۾ رڌل رهن ٿا ۽ ان ۾ حاجي محمد متعلق چيو وڃي ٿو ته هن ٻن لکن هندن کي مسلمان ڪيو آهي. بئنگلور جي هڪ مولوي صاحب جو چوڻ آهي ته هن گذشته پنجن سالن ۾ بئنگلور ۽ ان جي آسپاس ۾ اٽڪل هزار کن ماڻهو مسلمان ڪيا آهن. هن قسم جا بيان کڻي ڪيتري قدر به شڪي هجن، تڏهن به انهن جو ذڪر ئي هن ڳالهه طرف اشارو ڪري ٿو ته مسلمان واقعي پنهنجي مذهب جي اشاعت لاءِ هڪ سچي داعيءَ وانگر سرگرم ڪوشش ڪن ٿا. هيٺ تبليغي ڪم جا جيڪي ڪجهه تفصيل ڏنا وڃن ٿا، سي معتبر ڪتابن مان چونڊيا ويا آهن. ۽ ڪن حالتن ۾ ته خود انهن واسطيدار ماڻهن جو بيان هٿ ڪيو ويو آهي. پٽيالا ۾ هڪ شخص مولوي عبيدالله نالي رهندو هو. هو پهريائين هڪ برهمڻ ۽ وڏو عالم فاضل هو، پر پوءِ هن اسلام قبول ڪري، پاڻ کي اسلام جو هڪ زبردست مبلغ ثابت ڪيو. جيتوڻيڪ هن کي انهيءَ ڪم ۾ سندس مائٽن طرفان ڪيتريون ئي رنڊڪون ۽ تڪليفون پيش آيون تنهن هوندي به هن ڏاڍي ڪاميابي حاصل ڪئي. هن جي هٿ هيٺ مسلمانن جو تعداد ذري گهٽ شهر جو هڪ پاسو والاري ٿو. مولوي عبيدالله عيسائيت ۽ هندو مذهب خلاف ڪجهه ڪتاب لکيا آهن، جي ڪيترائي دفعا ڇپجي چڪا آهن. هڪڙي بيان ۾ هن پنهنجي اسلام قبول ڪرڻ جو واقعو هن ريت بيان ڪيو آهي:
”آئون محمد عبيدالله ولد منشي ڪوٽامل ويٺل ڳوٺ پٽيالا، رياست پٽيالا جو ظاهر ٿو ڪريان ته هي ويچارو غريب پنهنجي ٻالڪپڻي ۾ پيءُ جي جيئري ئي بت پرستيءَ جي بند ۾ سوگهو ڪيو ويو. پر مِهر خداونديءَ مون کي ٻانهن کان جهلي اسلام طرف ڇڪي آندو. يعني خدا جي فضل سان اسلام جون خوبيون ۽ هندو مذهب جون خاميون مون تي نروار ٿيون، مون سچيءَ دل سان اسلام قبول ڪيو ۽ پاڻ کي پيغمبر خدا حضرت محمد مصطفيٰ جن جي غلامن ۾ شمار ڪرڻ جو شرف حاصل ڪيم. ساڳئي وقت عقل، جو هڪ خدائي ڏات آهي، تنهن منهنجي رهنمائي ڪئي ۽ مون کي صلاح ڏني ته اها هڪ نسوري ناداني ۽ سراسر سستي چئبي جو بغير سوچ ۽ سمجهه جي رڳو انڌن وانگر پنهنجن ابن ڏاڏن جي رسمن جي پيروي ڪري گمراهيءَ جي ڪن ۾ پيو غوطا کائين ۽ پنهنجي دين ۽ ايمان بابت، جنهن تي اسان جي ابدي رنج ۽ راحت جو دارومدار آهي، ڪا به تحقيقات نه ڪرين. انهيءَ خيال سان مون موجوده مذهبن جو مطالعو شروع ڪيو ۽ انهن مان هر هڪ جي بي ريائي سان تحقيقات شروع ڪئي. مون پهريائين هندو مذهب جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو ۽ وڏن وڏن پنڊتن سان گفتگو ڪيم. بعد ۾ مسيحي دين جي مڪمل معلومات حاصل ڪيم. اسلامي ڪتابن جو مطالعو ڪيم ۽ مسلمان عالمن سان بحث مباحثو ڪيم. مون کي اسلام کانسواءِ ٻين سڀني دينن ۾ فريب ۽ غلطيون نظر آيون. اسلام جون خوبيون مون تي کليءَ طرح ظاهر ٿيون. اسلام جو پيشوا حضرت محمد اهڙين خوبين ۽ اخلاق جو مالڪ آهي جو پوريءَ طرح اندازو اهو شخص لڳائي سگهندو. جنهن جي دل ايمان ۽ يقين سان لبريز هوندي ۽ جيڪو اسلامي عبادات، معاملات ۽ اخلاق کان باخبر هوندو. سبحان الله! ڪهڙو نه سٺو آهي هي دين، جنهن جي هر هڪ ڳالهه دل کي خدا تعاليٰ سان ملائڻ واري آهي. الله جي فضل ۽ مهربانيءَ سان حق ۽ باطل جو فرق منهنجي اڳيان ائين ظاهر ٿيو آهي جيئن رات ۽ ڏينهن، انڌيرو ۽ روشني، جيتوڻيڪ مدت مديد کان منهنجي دل نورِ اسلام سان منور هئي ۽ منهنجي منهن جي بدبوءِ ڪلمهءِ شهادت صاف ڪري ڇڏي هئي، تنهن هوندي به شيطان ۽ منهنجي نفساني خواهشن مون کي هن عارضي دنيا جي عيش و آرام جي ٻنڌڻن ۾ جڪڙي ڇڏيو هو ۽ آئون ظاهري بت پرستيءَ سبب ڏاڍي بري حال ۾ هوس، آخرڪار خدائي لطف مون کي تنبيہ ڪئي ته: ”ڪيترو وقت تون هن بي بها موتيءَ کي پنهنجي دل جي سپيءَ اندر سانڍيندين؟ ڪيترو وقت تون هن تفريح بخش مشڪ کي پنهنجي حجاب جي دٻليءَ ۾ بند ڪندين؟ توکي هي موتي پنهنجي ڳچيءَ ۾ ٻڌڻ گهرجي ۽ هن مشڪ مان فائدو وٺڻ گهرجي. انهيءَ کانسواءِ مسلمان عالمن پڻ مون کي آگاهه ڪيو ته پنهنجي اسلام کي مخفي رکڻ ۽ ڪافرن جهڙي پوشاڪ پهرڻ ۽ انهن جهڙيون عادتون اختيار ڪرڻ اسان کي جهنم واصل ڪندا. انهيءَ ڪري (الحمد لله) سنه 1264هجري ۾ عيدالفطر جي مبارڪ موقعي تي منهنجي اسلام جو آفتاب ڪڪرن جي پردي مان نڪري، نروار ٿيو ۽ مون پنهنجن ٻين مسلمان ڀائرن سان گڏجي عيد نماز ادا ڪئي.
مولوي بقا حسين هڪ ٻيو سيلاني مبلغ هو. هن ڪجهه سالن اندر بمبئي، ڪانپور، اجمير ۽ ٻين شهرن جي اٽڪل 228 ماڻهن کي مسلمان ڪيو. مولوي حسن علي 25 ماڻهن کي حلقه اسلام ۾ آندو، جن مان 12 پوني جا ۽ باقي حيدرآباد دکن ۽ هندستان جي ٻين حصن جا رهاڪو هئا.
بمبئيءَ صوبي جي خانديش ضلعي ۾ قاضي سيد صفدر علي نصير آبادي لوهارن ۽ هٿيار سازن جي هڪ وڏي ٽولي کي مسلمان ڪيو. هڪ 200 ماڻهن جو گروهه ناسڪ ضلعي ۾ رهندو هو. انهن سڀني ماڻهن کي اٽڪل 25 سال اڳ يعني (1870-1871ع) ڌاري عجيب نموني ۾ مسلمان ڪيو ويو. ناسڪ جو پريسبيٽرين پادري گهڻي وقت کان وٺي ڪوشش ڪندو رهيو ته انهن ماڻهن کي عيسائي بڻائي. اهي هندو اڃا انهيءَ شش و پنج ۾ ئي هئا ته عيسائي مذهب قبول ڪجي يا نه، ته ايتري ۾ هڪ مسلمان درويش بمبئي کان انهن وٽ اچي سهڙيو. هو انهن جي عادات ۽ خيالات کان بخوبي واقف هو. هن ماڻهن اڳيان اسلامي اصولن کي کولي بيان ڪيو ۽ انهن کي مسلمان ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
موجوده وقت ۾ گهڻائي مسلمان مبلغ عيسائي مشينرين جهڙا طريقا استعمال ڪرڻ لڳا آهن. جهڙوڪ: گهٽيءَ گهٽيءَ وعظ ڪرڻ پمفليٽ يا ننڍا ننڍا رسالا تقسيم ڪرڻ وغيره، هندستان جي گهڻن ئي وڏن شهرن ۾ عام رستن تي مسلمان واعظين رسول الله جن جي تعليم بيان ڪندا نظر ايندا. بئنگلور ۾ ته هي سلسلو عام هو ۽ اتي جي واعظين ۾ هڪڙو مسجد جو پيش امام هو، جنهن جو نالو وعظ ۾ ايتريقدر ته مشهور ٿي ويو هو، جو ڪڏهن ڪڏهن هندو خود هن کي وعظ ڪرڻ لاءِ گهرائيندا هئا. هن گذريل ستن يا اٺن سالن جي عرصي اندر تقريبن 42 ماڻهو مسلمان ڪيا. بمبئي ۾ هڪڙو مسلمان مبلغ روزانو شهر جي مکيه مارڪيٽ يا بازار ۾ وعظ ڪندو رهندو آهي. ڪلڪتي ۾ ڪيترا تبليغي مرڪز قائم ڪيل آهن، جتي هر وقت وعظ ڪرڻ وارا موجود هوندا آهن. انهن تبليغي ادارن ذريعي جيڪي مسلمان ٿيندا آهن، تن ۾ ڪڏهن ڪڏهن يورپي (عيسائي) ماڻهو به هوندا هئا، پر گهڻو ڪري اهي، جي مسڪين ۽ مفلس هوندا آهن، ورنه زياده تعداد هندن جو هوندو آهي. تازو هندستان جي گهڻن ئي مرڪزي شهرن ۾، جتي مسلمانن جو تعداد زياده آهي، ڪيتريون انجمنون قائم ٿيون آهن.انهن ۾ ڪي اهڙيون انجمنون به آهن، جن جو مقصد ٻين مقصدن سان گڏ اسلام جي تبليغ ۽ ترقيءَ جو پڻ آهي ۽ پنهنجا مبلغ بازارين ۾ وعظ ڪرڻ لاءِ موڪلينديون آهن. جهڙوڪ: انجمن حمايت اسلام لاهور ۽ انجمن حامي اسلام اجمير، خاص ڪري هي انجمنون پگهار تي مبلغ مقرر ڪنديون آهن، پر تبليغ جو گهڻو ڪم اهي ماڻهو ڪندا آهن، جيڪي ڏينهن جو ڪنهن پيشي يا ڌنڌي ۾ مشغول هوندا آهن ۽ شام جو فرصت جو وقت هن مبارڪ ڪم ۾ صرف ڪندا آهن.
جيئن ته هندستان ۾ عيسائي مشينريون پڻ پنهنجي مذهب جو پرچار ڪري رهيون آهن، انهيءَ ڪري گهڻن مسلمانن جو تبليغي جوش هاڻي اشاعتِ اسلام بدران اسلام جي بچاءَ ۾ ڪم ڪري ٿو. انهن جو مقصد مسلمانن جي دلين مان اهڙن غلط خيالن جي ڪڍڻ جو آهي، جيڪي عيسائي تبليغ جي اثر ڪري پيدا ٿيا آهن. ڪي مبلغ وري پنهنجو توجهه اهڙن مسلمانن طرف ڪن ٿا، جن جي دلين ۾ اسلام جو بنياد ته پيو، پر اهو اڃا پختو نه آهي. هو انهن جي دلين ۾ اسلام کي پختي ڪرڻ لاءِ ۽ جاهل مسلمانن جي دلين مان غلط هندڪا خيال ڪڍي، انهن جي جڳهه تي صحيح ديني خيال پيدا ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهن، هن قسم جي ڪوشش گهڻين حالتن ۾ ته اڳين مبلغن جي محنت جي اثر کي جاري رکڻ لاءِ آهي. ڇاڪاڻ ته انهن جي ڪوشش سان جيڪي هندو مسلمان ٿيا هئا، تن مڪمل طرح اسلامي زندگي اختيار نه ڪئي آهي. انهن مان گهڻا ته رڳو نالي ماتر مسلمان آهن ۽ اڌو گابريون هندن جون رسمون ادا ڪن ٿا. هندن وانگر انهن ۾ به ذات پات جو فرق آهي، هندن جا وڏا وڏا ڏينهن ملهائيندا آهن ۽ ٻيون ڪيتريون بت پرستيءَ جون رسمون انهن ۾ موجود آهن. ڪن ضلعن ۾ جهڙوڪ: ميوات ۽ گڙگائون ۾ اهڙا بي شمار مسلمان ملندا، جن کي پنهنجي دين جي ڪجهه به خبر نه آهي. نه انهن وٽ ڪا مسجد آهي ۽ نه ڪي وري هو نماز جا ئي پابند آهن. هيءَ حالت گهڻو ڪري انهن نئو مسلمن جي آهي، جي ڳوٺن ۾ يا ملڪ جي انهن حصن ۾ رهن ٿا، جتي ٻيا ديندار مسلمان نٿا رهن. ليڪن شهرن ۾ مسلمان عالمن جي هجڻ سبب نون مسلمانن جي دلين مان هندڪا خيال گهڻي اندر نڪري ويا آهن ۽ صحيح ديني زندگي انهن جي سمجهه ۾ اچي وئي آهي. ٿورا سال ٿيا آهن، جو هندستان جي مسلمانن ۾ هڪ تحريڪ ظاهر ٿي آهي، جنهن جو مقصد هي آهي ته مسلمانن ۾ عام طرح اهڙو شوق پيدا ڪيو وڃي، جو هو پنهنجي زندگي وڌيڪ پابنديءَ سان اسلامي اصولن مطابق گذارين. عيسائين جي مشينري اسڪولن جو پڻ نوجوان طبقي جي ڪن مسلمانن تي ڏاڍو اثر ٿيو آهي. انهن جي دلين ۾ پنهنجي دين کي سمجهڻ ۽ ديني سجاڳيءَ کي عام ڪرڻ جي شوق وڌيڪ ترقي ڪئي آهي. تعليم جي عام ٿيڻ سان مسلمانن ديني اصولن کي چڱيءَ طرح سمجهيو آهي ۽ انهن ۾ ڪيترا وڏا وڏا مذهبي عالم پيدا ٿيا آهن، جن کي انهن جڳهين ۽ ضلعن ۾ موڪليو وڃي ٿو، جي هن کان اڳ بلڪل وسريا پيا هئا. هيءَ مذهبي ترقيءَ جي تحريڪ ته هندستان جي هر ڪنهن حصي ۾ ڏسڻ ايندي. پنجاب جي مشرقي ضلعن ۾ 1857ع واري بلوي کان پوءِ اسلام گهڻي ترقي ڪئي. مسلمان واعظين سڄي ملڪ اندر اوري ۽ پري دورا ڪيا. مسلمانن اڳيان اسلام جا صحيح اصول کولي بيان ڪيا ۽ انهن بت پرستيءَ جي رسمن کي ترڪ ڪرڻ جي نصيحت ڪئي. انهن ئي ڪوششن جو نتيجو اهو نڪتو، جو هاڻي گهڻن ئي اهڙن ڳوٺن ۾ جتي مسلمانن جي ڪجهه آبادي آهي، مسجدون موجود آهن ۽ گهڻيون بت پرستيءَ جون رسمون، جي اڳ کلم کلا ادا ٿينديون هيون، بند ٿي ويون آهن. راجپوتانا جي ڳوٺن ۾ جيڪي هندو قومون وقتن فوقتن مسلمان ٿينديون رهيون، سي پڻ هاڻي زياده ديندار ۽ اسلامي اصولن جون زياده پابند ٿينديون وڃن. انهن گهڻيون جهونيون رسمون، جي هن کان اڳ پنهنجي پاڙيسري هندن سان گڏ ادا ڪندا هئا، هاڻي ڇڏي ڏنيون آهن. مثلن مرات (Merats) قوم جي مسلمانن هاڻي شاديءَ جي هندڪي نموني کي ڦٽو ڪري صحيح اسلامي نمونو اختيار ڪيو آهي ۽ سوئر جو گوشت کائڻ پڻ ڇڏي ڏنو اٿن. ساڳيءَ طرح بنگال جي صوبي ۾ جيڪا مذهبي ترقي ٿي، تنهن جو احوال اسان اڳ ۾ ئي مٿي لکي آيا آهيون.
هندستان جي مسلمانن ۾ ايتريقدر زياده ۽ جلد اضافي ٿيڻ جو باعث محض اهي تبليغي تحريڪون ۽ انفرادي مبلغن جون ڪوششون ٿي نه ٿيون سگهن، جن جو مٿي بيان ڪيو ويو آهي. جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ لازمي طرح هي سوال پيدا ٿئي ٿو ته رواجي ترقي کانسواءِ، جا هر ڪنهن قوم جي تعداد ۾ ٿيندي رهي ٿي، ٻيا ڪهڙا سبب آهن، جن جي ڪري مسلمانن جي تعداد ۾ هڪ نمايان اضافو ٿيو؟ هن سوال جو جواب اسان کي هندن جي معاشرتي زندگيءَ جي احوال مان معلوم ٿيندو. هندن ۾ اوچ ۽ نيچ ذات جو گهڻو فرق هو. اوچ ذات جا هندو پنهنجن نيچ ذات وارن هندن جي ڏاڍي توهين ۽ بي عزتي ڪندا هئا ۽ انهن کي هميشه ذليل ۽ خوار سمجهندا هئا. انهن مان جيڪڏهن ڪنهن کي به پنهنجي ترقيءَ جو خيال ٿيو ته هن جي رستي ۾ وڏيون وڏيون رڪاوٽون وجهندا هئا. انهيءَ جي برعڪس اسلام ۾ ڪا به نيچ ذات نه هئي ۽ هر شخص کي آزادي هئي ته جيترو چاهي اوترو ترقي ڪري، اهڙيءَ حالت ۾ نيچ طبقي جي هندن کي اسلام جي اعليٰ نفعن ضرور ڪشش ڪئي هوندي. مثلن بنگال ۾ ڪپڙي بڻائيندڙن جو هڪ طبقو رهندو هو، جن کي سندن هندو ڀائر ڪمينو ڪري سمجهندا هئا. اهڙن هندن پاڻ کي ذلت ۽ خواريءَ کان بچائڻ خاطر اسلام قبول ڪيو ساڳئي قسم جو ٻيو هڪ مشهور واقعو اتر اوڀر بنگال جي تاريخ ۾ نظر اچي ٿو. هتي هندستان جي اصلي باشندن جي هڪ قوم ڪوچ (Kocch) پنهنجي پيشوا هاجوءَ جي هٿ هيٺ سنه 1550ع ۾ هڪ حڪومت قائم ڪئي. هاجوءَ جي پوٽي جي دورِ حڪومت ۾ جڏهن حڪومت جي اعليٰ طبقي هندو مذهب اختيار ڪيو• تڏهن عام رعيت پاڻ کي نيات مان نڪتل سمجهي ۽ پنهنجن ئي ماڻهن هٿان ذليل ۽ خوار ٿيندو ڏسي اسلام قبول ڪيو. ساڳئي قسم جا واقعا هندستان جي سڀني صوبن جي تاريخ ۾ ملندا، جڏهن هڪڙو هندو ڪنهن به طرح سان پنهنجي ذات مان خارج ٿي وڃي ٿو ۽ انهيءَ ڪري سندس مٽ مائٽ ۽ دوست احباب جن سان گڏ اڳ ۾ گذاريندو هو، هن سان قطع تعلقات ڪن ٿا، تڏهن لازمي طرح اهو هندو اهڙي مذهب طرف ڇڪجي ويندو جنهن ۾ اها خوبي آهي جو هر ڪنهن شخص کي بغير ڪنهن امتياز جي پنهنجي اندر شريڪ ڪرڻ لاءِ هر وقت دعوت ڏئي رهيوآهي ۽ هن کي سوسائٽيءَ ۾ اهو ساڳيو مرتبو ۽ درجو عطا ڪري ٿو، جو هن کي اڳئين سوسائٽيءَ ۾، جنهن مان هن کي خارج ڪيو ويو آهي، حاصل هو. انهيءَ طريقي سان جن به هندن اسلام قبول ڪيو، تن سچيءَ دل ۽ ڪامل يقين سان ائين ڪيو. پر ڪيترا اهڙا هندو هئا، جي مذهب کان بلڪل بي پرواهه هئا ۽ انهن کي ديوتائن جي تعداد ۽ نالن جي ڪا خبر نه هئي. اهڙن هندن ڪنهن به مذهبي شوق سبب نه، بلڪه سوسائٽيءَ مان خارج ٿيڻ جي احساس ڪري اسلام جو دامن پڪڙيو. هندن تي اسلامي ڪتابن پڙهڻ ۽ مسلمانن سان مسلسل تعلقات قائم ڪرڻ جو پڻ آهستي آهستي غير محسوس طريقي اثر ٿيندو رهيو. راجپوتانا ۽ بنڊل کنڊ جي هندو راجائن ۾ اڄ ڏينهن تائين ڪيتريون اهڙيون ڳالهيون موجود آهن، جن مان سندن اسلام طرف لاڙو معلوم ٿئي ٿو. ۽ جيڪڏهن مغل سلطنت وڌيڪ وقت سلامت رهي ها ته اهي راجائون ڪڏهن به اسلام جي آغوش ۾ اچي وڃن ها. اهي هندو نه رڳو مسلمان درويشن ۽ پيرن جي عزت ڪندا هئا، پر پنهنجن پٽن جي تعليم لاءِ مسلمان استاد مقرر ڪندا هئا. ان کانسواءِ اسلامي شريعت مطابق جانور ذبح ڪري انهن جو گوشت کائيندا هئا ۽ مسلمانن جي ديني مجلسن ۾ فقيراڻي ويس ۾ شرڪت ڪندا هئا ۽ انهن موقعن تي مسلمانن وانگر دعا و عبادت ڪندا هئا. هي پڻ قياس ڪيو وڃي ٿو ته موجوده حالتن ۾ جڏهن ملڪ ۾ هڪ اهڙي حڪومت قائم آهي، (يعني انگريزن جي حڪومت) جا مذهبي ڳالهين ۾ بلڪل بي ريا آهي ۽ ڪنهن جو به طرف نٿي وٺي، ته انهيءَ حالت ۾ هندن جي مسلمان ٿيڻ جي گذريل وقت کان، جڏهن اسلامي حڪومتون پڻ قائم هيون، زياده اميد آهي. ڇاڪاڻ ته اسلامي حڪومتن جي دور ۾ هندو هميشه مسلمانن کي پنهنجو دشمن سمجهندا هئا ۽ انهن سان لڙندا رهندا هئا. انهيءَ ڪري هندن ۾ زياده اتفاق ۽ قوت هئي. موجوده وقت ۾ مسلمان اوليائن جي مقبرن تي ساليانه عرس جي موقعن تي هندو پڻ تمام گهڻي تعداد ۾ وڃن ٿا ۽ انهن موقعن تي هڪ بي اولاد گهڻن ديوتائن کي پوڄيندڙ هندو، جنهن جي عادت هوندي آهي ته پنهنجي مطلب لاءِ هر ڪنهن ديوتا کي پڪاري، اولاد جي ملڻ لاءِ مسلمانن جي خدا کي پڻ سوال ڪندو آهي، پوءِ جيڪڏهن هن کي اولاد پيدا ٿيو ته ان کي دعا جو نتيجو ڪري سمجهندو ۽ شڪراني ۾ سارو خاندان مسلمان ٿي ويندو. اهڙا واقعا ڪثرت سان ٿيا آهن.
ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندو هو، جو ڪنهن هندوءَ کي مسلمان عورت سان شادي ڪرڻ جو خيال پيدا ٿيو، مگر اسلامي قانون مطابق هڪ مسلمان عورت جي ڪنهن ڪافر سان شادي نه ٿي سگهي. انهيءَ ڪري ان هندوءَ کي مسلمان ٿيڻو پوندو هو. جيڪڏهن ڪو شاهوڪار مسلمان ڪنهن هندو ٻار کي پنهنجي گود جو پٽ بڻائيندو هو ته هن جي تعليم و تربيت مسلمانن جهڙي ٿيندي هئي. ساڳيءَ طرح جڏهن ڪا هندو عورت ڪنهن مسلمان سان شادي ڪندي هئي ته هن کي پنهنجي خاوند جو مذهب قبول ڪرڻو پوندو هو. جيئن ته انهيءَ جي برعڪس ڪجهه به نه ٿيندو هو (يعني مسلمان ڪڏهن به هندو مذهب اختيار نه ڪندو هو) انهيءَ ڪري مسلمانن جو تعداد هندن جي مقابلي ۾ قدرن وڌندو ويندو هو. اهي هندو، جن کي ڪنهن سبب جي يا بي سبب، نيات مان ڪڍيو ويندو هو، اهي مفلس ۽ غريب هندو جي مسلمانن جي خيرات تي گذران ڪندا هئا، يا اهي عورتون ۽ ٻار، جن جا مائٽ مري ويندا هئا يا انهن کي ڇڏي ويندا هئا ۽ پوءِ مسلمان انهن جي حفاظت ڪندا هئا (اهڙيون حالتون ڏڪر جي وقت اڪثر ٿينديون رهنديون هيون) اهي سڀ هندو آخرڪار مسلمان ٿي ويندا هئا ۽ اهڙيءَ طرح هندن منجهان مسلمانن جي تعداد ۾ مسلسل مگر ٿورو ٿورو اضافو ٿيندورهندو هو ملڪ جون معاشرتي حالتون اڪثر اهڙيون بڻبيون هيون، جو انهن جي ڪري اشاعت اسلام ۾ مدد ملندي هئي. مثلن بيان ڪيو ويو آهي ته ترائيءَ جي ڳوٺ ۾ هندو ۽ مسلمان تعداد ۽ طاقت ۾ گهڻو ڪري مٽ سٽ هئا. جيڪڏهن ڪنهن وقت مسلمانن کي هندن مٿان ٿورو غلبو زياده ٿيندو هو ته انهن جي وچ ۾ گانءِ ڪشيءَ تان يا ٻين ڪن اهڙين هندن جي احساسات کي ڀڙڪائيندڙ ڳالهين تان جهيڙو ٿي پوندو هو. اهڙن موقعن تي هندو آهستي آهستي ٿي، پنهنجو ڳوٺ ڇڏي ويندا هئا ۽ پوئتي رڳو اهي چَمار ڪڙمي وڃي رهندا هئا، جي مسلمان زميندارن وٽ نوڪري ڪندا هئا. بعد ۾ اهي چمار پنهنجي مالڪن جو مذهب (اسلام) قبول ڪندا هئا، پر انهن جو اسلام قبول ڪرڻ دل جي خلوص سان نه هوندو هو، بلڪه هندن جي نڪري وڃڻ جي حالت ۾ انهن کي جا تڪليف ٿيندي هئي، تنهن کان بچڻ خاطر هو مسلمان ٿيندا هئا.
ائوڌ جي زراعتي ضلعن ۾ نيچ ذات هندن جي مسلمان ٿيڻ جا عجيب واقعات ملن ٿا. جيتوڻيڪ هن صوبي ۾ مسلمانن جو تعداد سڄيءَ آدم شماريءَ جي ڏهين پتيءَ جيترو مشڪل سان هو، تڏهن به مسلمان ڪڙمين جا ننڍا گروهه سڄي صوبي اندر پکڙيل هئا ۽ انهن سان نيچ ذات جا هندو گڏجي اوچ ذات وارن هندن جي ظلم و ستم خلاف بغاوت برپا ڪندا هئا ۽ اهڙا بغاوت جا مرڪز سڄي صوبي ۾ مختلف جڳهين تي قائم هئا. اسلام هندن جي انهن قومن لاءِ، جن ۾ ڪوري ۽ چمار هئا ۽ جن جو درجو هندو سوسائٽيءَ ۾ تمام گهڻو ڪريل هو، ڪيتريقدر مفيد ثابت ٿيو، تنهن جي خبر هيٺئين مضمون مان پوندي، جنهن ۾ انهن قومن جا معاشرتي حالات هندو هجڻ جي حيثيت ۾ بيان ٿيل آهن. ”ڪورين، چمارن ۽ موچين جو درجو سوسائٽيءَ ۾ ٻين هندن جي مقابلي ۾ حد کان گهڻو ڪريل آهي ۽ هو ذلت ۽ خواريءَ جي تري ۾ پيا آهن. ڪيترن ضلعن ۾ ته انهن قومن جا گهڻا ماڻهو سراسر زرخريد غلام آهن. انهن کي ڪنهن به حالت ۾ غلاميءَ کان نجات نٿي ملي. اسان جون (يعني انگريزن جون) ڪورٽون پڻ انهن کي آزاد ڪرائي نه ٿيون سگهن. انهن جي مرڻ کان پوءِ سندن اولاد پُشت به پشت هڪ خريد ڪيل شيءِ جي نفعي وانگر، ٻين جي هٿن ۾ غلام رهندو اچي ٿو. هو پنهنجن مالڪن، برهمڻن يا ڇترين بدران هر ڪاهين ٿا. ڇاڪاڻ ته انهن جا اهي مالڪ پنهنجي اوچ ذات جي تڪبر ڪري هر کي رڳو هٿ لائڻ به عيب سمجهن ٿا. هو شهر کان بلڪل ٻاهر هڪ الڳ حصي ۾ سوئرن سان گڏ رهن ٿا، جن کي هندو سوئرن کان به وڌيڪ پليت سمجهندا آهن. انهن جي بکن کان مرڻ جهڙي حالت، انهن جو ڪمزور جسم، انهن جا ڪارا ۽ بدصورت چهرا، ڏسڻ ۾ بيوقوف، انهن جون گنديون ۽ نفرت جهڙيون عادتون، هي سڀ ڳالهيون انهن جي بدقسمتيءَ کي ظاهر ڪن ٿيون، جنهن انهن جي حالت سوسائٽيءَ ۾ جانورن کان به بدتر بڻائي آهي. انهن جي حالت کڻي ڪيتريقدر به بدتر هجي، تڏهن به انهن ۾ ترقيءَ جو مادو آهي ۽ ترقي ڪري سگهن ٿا. ڇاڪاڻ ته انگريزن جي حڪومت ۾ انهن کي سٺن پگهارن تي گهوڙن جي طنبيلن ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيو ويو، جتي انهن پاڻ کي هوشيار، محنتي ۽ ڪارائتو نوڪر ثابت ڪيو ۽ انهن پنهنجن انگريز مالڪن وٽ سٺيءَ طرح زندگي گذاري. موجوده حالتن ۾ انهن کي پنهنجي مذهب بدلائڻ کانسواءِ ۽ مصيبتن کان نجات حاصل ڪرڻ جو ٻيو ڪو ذريعو نه آهي ۽ انهن کي پنهنجي موجوده مذهب (يعني هندو مذهب) سان وفادار ٿي رهڻ جو ڪو سبب نه آهي.“
هندستان ۾ اسلام جي صحيح ترقيءَ جو وڏو سبب هي آهي، جو ان مذهب ۾ ذات پات جو ڀيد نه آهي. انهيءَ سبب ڪري اسلام هندن جي بي شمار ماڻهن کي پنهنجي طرف ڪشش ڪئي. هندستان ۾ اسلام جي ترقيءَ جي مڪمل جائزه وٺڻ لاءِ اڃا ڪشمير ۾ ۽ هندستان جي سرحد کان ٻاهر ٿٻيٽ ۾ اشاعت اسلام جو ڪجهه احوال بيان ڪرڻو آهي. هندستان جي سڀني صوبن ۽ رياستن کانسواءِ صوبي سنڌ جي ڪشمير ۾ مسلمانن جو تعداد زياده آهي (يعني ستر في صدي آهي). ليڪن بدقسمتيءَ سان اهڙيون ڪي تاريخي حقيقتون جن مان جيڪر اهو معلوم ٿئي ته ڪشمير ۾ مسلمانن جو ايتريقدر گهڻو تعداد ڪيئن ٿيو؟ بلڪل ٿوريون آهن. جيتوڻيڪ اهي مسلمان گهڻو ڪري هندو يا ٿٻيٽي نسل جا آهن. جيڪي به ثابتيون دستياب ٿيون آهن تن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهو سڄو ڪم مسلمان فقيرن ۽ درويشن جو آهي، جن ۾ اسماعيليه مذهب جا پڻ ڪجهه مبلغ هئا، جي الموت کان آيا هئا. انهن سڀني هتي اسلام جي اشاعت لاءِ گهڻي وقت تائين سانده جدوجهد ڪئي. اهو پڻ ٻڌائڻ مشڪل آهي ته ڪشمير ۾ اسلام جي ابتدا ڪڏهن ٿي؟ ڪشمير جي پهرئين مسلمان بادشاهه صدر الدين متعلق بيان ڪيو ويو آهي ته هن عيسوي چوڏهين صديءَ جي شروع ۾ هڪ مسلمان درويش بليل شاهه (Bulail Shah) جي نصيحت تي اسلام قبول ڪيو. جڏهن بادشاهه پنهنجي هندو مذهب کان بيزار ٿيو، تڏهن هو ٻئي ڪنهن قابل قبول مذهب جي تلاش ۾ رهيو. انهيءَ وقت صرف بليل شاهه ديني رهبر هو، جنهن بادشاهه جي ديني پياس اجهائي. ساڳيءَ صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ (سنه 1388ع ڌاري) سيد علي همدانيءَ جي اچڻ سان اسلام جي وڌيڪ ترقي ٿيڻ لڳي. سيد علي ايران جي همدان شهر جو رهاڪو هو. ليڪن تيمور شاهه جي ظلمن ڪري پنهنجي وطن مان نڪري، ڪشمير ۾ آيو. هن سان گڏ 700 سيد هئا، جي ملڪ جي مختلف حصن ۾ پنهنجون خانقاهون بڻائي، ٽڙي پکڙي ويا. انهن جي اثر ڪري اسلام يقينن زور وٺڻ لڳو ۽ ڪثرت سان هندو مسلمان ٿيڻ لڳا، ليڪن انهن سيدن جي اچڻ سان ڪشمير ۾ تعصب جي باهه ڀڙڪڻ شروع ڪيو. سلطان سڪندر (سنه 1393-1417ع) هندن جي بتن ۽ مندرن کي ڀڃي پاڻ تي بت شڪن جو لقب رکيو. سلطان جي وزيراعظم وري، جو هندوءَ مان مسلمان ٿيو هو، پنهنجي قديم مذهب وارن (هندن) تي ڏاڍيون سختيون شروع ڪيون، پر وزير جي موت بعد حڪومت مذهبي آزاديءَ جو اصول اختيار ڪيو عيسوي پندرهين صديءَ جي ختم ٿيڻ تي شيعا مذهب جو هڪ مبلغ مير شمش الدين عراق کان هتي آيو ۽ پنهنجي مريدن جي مدد سان ڪشمير جي ڪافي ماڻهن کي پنهنجي مذهب ۾ آندائين.
شهنشاهه اڪبر جي زماني ۾ جڏهن ڪشمير مغل سلطنت جو هڪ صوبو بڻيو، تڏهن قدرتي طرح اسلامي اثر وڌڻ لڳو ۽ گهڻائي مسلمان عالم ڪشمير ۾ اچي رهڻ لڳا. اورنگزيب بادشاهه جي حڪومت ۾ ڪشتوار (Kistawar) جي راجپوت راجا هڪ بزرگ سيد شاهه فريد الدين جي ڪرامتن کي ڏسي اسلام قبول ڪيو. هن جي مسلمان ٿيڻ سان سندس رعيت پڻ ڪثرت سان اسلام آندو. مغل بادشاهن ڪشمير ۾ اچڻ وڃڻ لاءِ جيڪو رستو اختيار ڪيو، تنهن رستي تي اسان کي اڃا تائين اهڙن راجائن جو اولاد ملندو، جن تي اسلامي رنگ چڙهيل هو
ڪشمير جي اتر طرف اسڪردو (Skardu) يا ننڍي ٿٻيٽ (Little Thibet)۾ ٽن سئو سالن کان وٺي مسلمان موجود آهن. مگر هتي اسلام جي ابتدا ٿيڻ بابت جيڪي روايتون ملن ٿيون، تن ۾ گهڻو اختلاف آهي. اتر اوڀر ٿٻيٽ ۾ اسلام ٻڌ ڌرم مٿان غلبو حاصل ڪندو وڃي ٿو خاص ٿٻيٽ جي سڀني مکيه مکيه شهرن ۾ ڪشميري واپارين جون بيٺڪون ڏسڻ ۾ اينديون. لاسا ۾ ڪشميري واپارين جو تعداد تقريبن هزار کن ٿيندو. هو ٿٻيٽي عورتن سان شاديون ڪن ٿا، جي شاديءَ بعد گهڻو ڪري پنهنجن خاوندن جو مذهب اختيار ڪن ٿيون. جيئن ته ٿٻيٽ جي حڪومت غير اسلامي آهي، انهيءَ ڪري مسلمان حڪومت جي ڊپ کان ماٺ مٺوڙي ۾ اسلام ڦهلائيندا رهن ٿا ٿٻيٽ ۾ اسلام ايران ۽ چين جي يانان (Yanan) علائقي کان پڻ پهتو