مُهاڳ
مان هنجي شخصيت کي ڪنهن هڪ فريم ۾ بند نه ٿو ڪري سگهان، منهنجي لاءِ اهو انتهائي ڏکيو سوال آهي ته ابو شوڪت حمزو جي شخصيت ڪيئن ۽ ڪهڙي هئي.
راشدي صاحب هن کي نج سُونُ لکيو آهي، واقعي هو نِجُ سُونُ هيو، جنهن ۾ ڪا به فيٽ نه مليل هئي.
سنڌ جي بدنصيب تاريخ (منهنجو مقصد هت تاريخ جو گم نام هجڻ ۽ حملي آورن جي تاريخ آهي) جيڪا ڪيترن ئي تهن ۾ گم آهي، انهي مان اسانکي محب وطن انقلابي هيروز ايئن ٿا ملن، سيني به سيني لوڪ قصا ۽ ڪهاڻيون يا وري آثار قديمن جي دٻيل دڙن ۾ تاريخ، شايد ئي ڪا اهڙي قوم هجي جنهن جي تهذيب هزارن سالن کان سنهري نديءَ جيان هجي، پران جي لکت جي تاريخ گمنام هجي. اسان سان اها ويڌن ڪنهن ڪئي. ڇا اسين پنهنجي تاريخ جا پاڻ دشمن آهيون يا اسان کي پنهنجي ماضيءَ سان ڪابه دلچسپي ناهي رهي، اهو ئي سبب آهي جو سنڌ پنهنجي عظيم سورمن جي بجاءِ اجنبي ڪردارن ۾ جڪڙيل رهي، انهيءَ سڄي ساري الميي جو ڪارڻ سياسي ويڳاڻپ رهي آهي. سنڌ جي تاريخ ۾ ڪردار ته نظر اچن ٿا، پر منظم سياسي پارٽي يا تحريڪ نظر نه ٿي اچي (بشمول حر تحريڪ جي) انفرادي ڪردار ننڍي ننڍي گروهي جدوجهدن ۽ لاڳاپن کانپوءِ ختم ٿي ويندا آهن، اهو ئي سبب آهي جوابوشوڪت حمزي جهڙو ڪردار اسان کان جدا ٿيندي ئي پنهنجي سياسي جدوجهد به ختم ڪري ويو. هي هڪ بنيادي ۽ اهم سوال آهي اسان سڀني جي اڳيان آهي ، ته شهيد الله بخش سومري جهڙو قداور سياسي ڪردار به اسان جي سماج کي ڪا سياسي جماعت ڏئي نه سگهيو، ورهاڱي کان اڳ سياسي تحريڪون ٻن ڌارائن ۾ هليون هڪ ڌارا هٿياربند مزاحمتي جدوجهد ۽ ٻي سياسي عدم تشدد واري جدوجهد، هٿيار بند جدوجهد جنهن جو قائل سڀاش چندربوش هو ۽ سنڌ ۾حرتحريڪ جو اڳواڻ شهيد سورهيه بادشاهه هيو. سياسي عدم تشدد جي پوئلڳ سياسي ڌارا ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي صورت موجود هئي، انههن ٻنهي سياسي گروهن ۾جماعتي تنظيمن کان وڌيڪ پوئلڳي جو تصور هيو. ڪانگريس گانڌيءَ جي پوئلڳ ۽ مسلم ليگ جناح جي پوئلڳ. هندستان جي آزادي جو پورو تاج گانڌيءَ جي بک هڙتالن جي مٿان رکيل آهي ۽ پاڪستان ٺاهڻ جو ميڊل جناح جي ٽائيپ رائيٽر کي ملي ٿو.
خود جناح به ايئن چوندو هو ته پاڪستان منهجي ۽ ٽائيپ رائيٽر جي تخليق آهي.اهو ئي سبب آهي جو ٻنهي ملڪن جي سماج مان سياسي بت پرستي ختم نه ٿي ٿئي.
مني صدي گذرڻ جي باوجود سياسي جماعتون مندر بڻيل آهن ۽ انهن جا ليڊر ديوتا بڻيا ويٺا آهن. سياسي جماعتن ۾ شخصيت پرستي جي بجاءِ تنظيمي نظام ۽ ضبط نه پيدا ڪرڻ جي حڪمت عملي ڪهڙي هئي؟ ڇا تمام سياسي دانشورن ۽ ليڊرن کي اها خبر نه هئي ته تنظيمي ڍانچو ڪيئن جوڙجي ۽ تنظيمي ڊسيپلين هيٺان کان مٿي تائين قيادت کي ڪيئن پيدا ڪبو آهي؟ تنهنڪري آساني سان هيءُ سمجهي ٿو سگهجي ته رولنگ ڪلاس سياست جي هڪ اهڙي ڪلچرکي جنم ٿو ڏي جنهن مان سندس مفادن کي ڪو به خطرو نه هجي اجتماعي، تنظيمي شعور جي بجاءِ شخصي اثر ۽ شخصي فيصلا ڪرڻ سان هڪ اهڙي قسم جي سياسي تحريڪ جنم ٿي وٺي، جنهن کي روحاني پوئلڳي سان ڀيٽجڻ بهتر ٿيندو. سنڌ ۾ روحاني پوئلڳي جي آفيم صوفين کان وٺي سياسي پارٽين تائين پوري سماج کي پنهنجي خمار ۾ آڻي ڇڏيو آهي. اهو ئي سبب آهي ته اسانکي هڪ طرف ليڊر ۽ ٻي طرف سندس پوئلڳ سياسي ڪارڪن نظر پيا اچن.
شخصي، انفرادي ۽ عوامي اجتمائي سياست جو پنهنجو اثر ۽ ڪلچر الڳ الڳ ڇڏڻ فطري آهي. اسان کي هي به ٺيڪ طرح پنهنجي سوچ ۾ ويهارڻ گهرجي ته شخصي ۽ اجتماعي تنظيمون فڪر ۽ نظريي جي بنياد تي بهتر ۽ غلط ٿين ٿيون. مثلن بنياد پرست ، تعصب پرست جنوني سياست اجتماعي جوڙجڪ جو تنظيمي ڍانچو رکن پر هو ڪڏهن به بهتر نٿيون ٿي سگهي. ڪيتريون ئي شخصيت پرست ۽ شخصي گروهي ڪلچر رکندڙ جماعتون تمام گهڻيون لبرل ۽ پروگيسو رهيون آهن ۽ رهن پيون هندستان ۾ بي جي پي ۽ ڪانگريس جو مثال اسانجي سمجهڻ لاءِ آسان آهي ڪانگريس پارٽي آهي ته لبرل پر خانداني ڪڙين ۾ ڦاٿل آهي، ٻي طرف بي جي پي ڪنهن به خاندان جي قيد ۾ ناهي رهي پر انتها پسند سياست ڪندڙ آهي توڙي جو مودي قيادت ڪيتري به لبرل ڏيک ڏئي پر هو فطرت ۾ انتها پسند ئي آهي ۽ رهندي.
اسان وٽ سياست جو ڍينگوئي ڍيري آهي. کاٻي ڌر،ساڄي ڌر يا قومپرست خاندان پر هتي جي ليڊر شپ بادشاهيت کان به بري صورت ۾ موجود آهي. رڳو ٻن جماعتن کي انهي ڪينسر کان بچيل چئي سگهجي ٿو هڪ ”جماعت اسلامي”۽ ٻئي“ نيشنل پارٽي“ (ٻيا به ننڍا ننڍا گروهه آهن پر انهن جو ذڪر ڪرڻ سان ڊيگهه ٿي ويندي).
سياست ۾ لبرل هجڻ يا سيڪيولر هجڻ هڪ پهلو آهي هن جو ٻيو نقطو ايمانداري آهي ۽ ٽيون نقطو شخصيت پرستي ءَ کان پاڪ هجڻ آهي تڏهن سياست پنهنجي عوامي حڪمراني جي منطقي منزل تي پهچي سگهندي. سياست ۾ انهي ٽنهي نقطن کانسواءِ ڪيتري به بهتر شخصيت يا تحريڪ، گهربل نتيجو نه ڏئي سگهندي ابو شوڪت حمزي جي شخصيت به اهڙي ئي المئي جي دور ۾ وجود رکندڙ هڪ ڪردار آهي ،جنهن دور ۾ سامراج دشمن تحريڪون نظرياتي ۽ تنظيمي جوڙجڪ کانسواءِ گروهي ۽ شخصي اثر ۾ هليون. خلافت تحريڪ سامراج دشمن ته هئي پر مذهبي نعرو ئي هن جو نظريو بڻجي ويو جنهن کي مسلم ليگ چهبڪ ڪري استعمال ڪيو اهو ئي مذهبي اثر انگريزن جي تاج جي غلامي کان نفرت ڦري هندو ۽ مسلمان جي نفرت جو خنجر بڻجي وئي. جنهن خنجر جي هڪ پاسي کان مسلمان جو رت لڳل هو ته ٻئي پاسي هندو جو رت لڳل. سنڌ جو سماج الڳ انفراديت رکڻ جي باوجود هن پوري خطي يعني بريصغير جي سياسي سماجي ۽ مذهبي اٿل پٿل جي اثرن کان پاڻ کي بچائي نه سگهيو. هن خطي ۾ جيڪي تحريڪون هليون انهن جو اثر هت ڏسڻ ۾ اچي ٿو اهي پنهنجي ڪلچر سان هتي ڀرپور وجود رکنديون آهن. انهن تحريڪن ۾ جيڪي ڪردار سرگرم رهيا. انهن ڪردارن کي حالتن پيدا ڪيو يا اهي پنهجي فطرت ۾ الڳ ٿلڳ هئا...؟ انهي سوال تي ۽ پهلوءَ تي پورو بحث تڏهن ڪري سگهبو جڏهن اسان پوري آزادي جي تحريڪ جي عوامي تاريخ اڳيان رکون پر مجموعي طور هي نقطو پوري اعتماد سان چئي ٿو سگهجي ته حالتون ۽ ماحول اثر ته پوري سماج تي ٿو ڇڏي، پر ڪجهه فرد وڌيڪ اثر قبولي اڳتي وڌي ايندا آهن ۽ انهن فردن جي ڪردار جي ڪري “ تاريخ ۾ فرد جو ڪردار” بحث جو موضوع بڻيو. اسان کي هي به پوري طرح ذهن ۾ ويهارڻ گهرجي ته انهن فردن کي ٽن درجن ۾ ورهائي سگهبو. پهريون اهي فرد جيڪي ظلم ۽ غلامي جي لعنت کي ختم ڪرڻ لاءِ پنهنجي زندگي ۽صلاحيتون وقف ڪري ڇڏن ٿا... اهي ايماندار ۽ تمام گهڻا بهادر هوندا آهن انهن ۾ ليڊرکان ڪارڪن تائين شعور جي سطح گهٽ وڌ هجڻ جي باوجود انهن جو گروهه هڪ آهي ۽ انهن جي فطرت به ٿوري فرق سان ساڳي آهي. ٻيو گروهه انهن جو آهي جن ۾ بهتري جي خواهش رکندڙ اچي وڃن ٿا .. اهي عمل ۾ تمام گهڻو گهٽ هوندا ٽئين گروهه ۾ اچيو وڃن ..
ابوشوڪت حمزي جو ڪردار پهرين گروهه ۾ اچي ٿو، هو انهي ۾ به منفرد آهي هن کي ڪنهن سياسي استاد تيار نه هو ڪيو ۽ نه وري هن ڪي وڏا علم ۽ فلسفين جا ڪتاب پڙهيا هئا.. هو پنهنجي فطرت ۾ انقلابي هيو. هن جو سفر پنهنجي ذات جي ضمير کان شروع ٿئي اڳتي وڌيو هن کي هر لالچ ۽ خوف کان بچائي ڇڏيو. ابو شوڪت حمزي جو شعور هن جي ضمير سان جڙيل هجڻ جو ثبوت انهيءَ ۾ آهي ته هو هيو ته سامراج دشمن آزادي جي تحريڪ جو اڻموٽ ڪردار، پر هن وڏيرن کان نفرت ۽ انهن خلاف جدوجهد ڪري اهو واضع ڪري ٻڌايو ۽ ڏيکاريو ته غير ملڪي غلامي ۽ سماجي ذلت جي اصل جڙ وڏيرڪي لعنت آهي جنهن جي خلاف ابوشوڪت حمزو لٺ (ڏنڊو) کڻي نڪري پيو. ۽ پنهنجي شاعري ذريعي جهرجهنگ وڏيرن خلاف پيغام پکيڙيو ۽ مرڻ گهڙي تائين اصولن تي ايئن پختو رهيو جيئن خليفي نبي بخش جي هيءَ سٽ “ ويا اڏامي ڪک پڙ تان پهڻ نه چري” هو پهڻ جيان ميدان عمل ۾ رهيو. اسان جو وڏو الميو هي رهيو آهي ته اسان جا اهڙا سوين نه پر هزارين ڪردار سماجي ۽ سياسي جدوجهد ۾ رهيا پر انهي جدوجهد کي اسان تنظيمي تسلسل نه ڏئي سگهيا آهيون هن ڪتاب جي ليکڪ محترم آزاد بخاري هي پورهيو انهي لئه ڪيو آهي ته سنڌ جي ڪُکِ هر دور ۾ سائي رهي آهي پر انهي کي اجتمائي ڌارا ۾ آڻڻ جي ضرورت آهي اسان پنهنجن انهن سورمن کي رڳو پڙهون ۽ ياد ڪيون ته تاريخ عوامي وهڪري ۾ زندهه رهندي ۽ هڪ ڏينهن انقلاب جو وهڪرو وڌي ايندو.
[b]ممتاز منـــــگي
[/b]شِڪارپور