راجپوتن جي رهاڻ
راجپوتن جون ريتون ۽ رسمون نهايت ئي نراليون ۽ سڀني کان سريشٽ ۽ شاندار رهيون آهن. راجپوتن جي رهڻي، ڪهڻي جو رنگ ۽ ڍنگ جهان کان جُدا آھي. انهن جو جتي جيئڻ الڳ آھي اُتي مرڻ به منفرد آھي. راجپوتي ريتن جي هڪ الڳ تاريخ آھي. ريتن ۽ رسمن لئه راجپوتن سرن جا صدقا ڏنا آھن. جيستائين راجپوتن وٽ سندن ريتون ۽ روايتون قائم ۽ دائم آھن تيستائين انهن جي رجپوتي کي لهر نڪي لوڏو آھي. جنهن ڏينهن انهن پنهنجي ريتن ۽ روايتن کي ڇڏي ڏنو. پنهنجي پرمپرائن کي پارڻ بدارن پئسي جي پوڄا ۾ لڳي ويا ان ڏينهن راجپوتي هٿن مان هميشه لئه هلي ويندي. رجپوتن جي شاندار ريتن جي شاهدي ڪوي گنگ ڀاٽ هيئن ڏني آھي.
نائڻ ڌوئڻ ناگران آسڻ اپڌُوتان
چتر ٻولي چارڻان ريت رجپوتان
راجپوتن جون ريتون اُنهن جو شان ۽ مان آھن. پوءِ اُهي ريتون ڀلي کڻي امل (آفيم) جو ڏيڻ ۽ وٺڻ هُجي يا مديرا جي منوهار هُجي. ڏاج ۾ ايڪيو گُڻائڻ هُجي يا سالين جي شان ۾ ڏنل گادڪيءَ جا گُڻ هُجن. وَريءَ جي ورتڙ ھُجي يا ٽيڪي جو ٽيلو هُجي. چاندلو جو چنڊُ هجي يا مڏو کوڙ جو منڊُ هجي. سڀني ريتن جا رنگ تمام موهيندڙ ھوندا آھن. انهن سڀني رسمن کي ترويڄ ۾ آڻڻ لاءِ هڪ بهترين ريت قائم ڪيل آھي اُها آھي ”رهاڻ“.
رهاڻ راجپوتن جي ريتن ۾ تمام اهم ريت آھي. مارواڙ ۽ گجرات کان وٺي ڍاٽ تائين سموري خطي جي راجپوتن جي اهم ثقافت رهاڻ ھوندي آھي. رهاڻ شادي مُرادي کان وٺي تِٿ تهوار تي به ڪئي ويندي آھي. ڪنهن جي مڱڻي ٿيندي آھي ته رهاڻ ڪري پڪ ڪئي ويندي آھي. گهوٽ پرڻجڻ ويندو آھي ته اُتي به رهاڻ ڪئي ويندي آھي. پرڻجي واپس ايندو آھي تڏھن به رهاڻ ڪئي ويندي آھي. ڳوٺ ۾ جمائي يا ڪو گنات ڳڙو مهمان ٿي ايندو آھي ته ان جي خبر ڏيڻ لئه به سموري ڳوٺ کي رهاڻ جو ”هوڪو“ ڪيو ويندو آھي. رُٺل پاڻ ۾ پرچندا آھن تڏھن به رهاڻ رچائيندا آھن. سماجي ڪم ڪار لئه به امل جو ”هيلو“ ڪري سموري ڳوٺ کي هڪ هند گڏ ڪري رهاڻ ڪندا آھن. آکاٽي، هوليءَ ۽ ڏياريءَ جي شُڀ ڏڻن تي به رهاڻ ڪندا آھن. رهاڻ هڪڙي رنگ منچ آھي جنهن تي سڀئي هڪ ٻئي سان پنهنجا حال احوال ونڊيندا آھن. رهاڻ جي رس ۾ ماڻهون هڪ ٻئي سان پرچي پوندا آھن. ريگستان جي سوڍن جي رهاڻ سڀني کان سڀاويڪ هوندي آھي. رهاڻ ۾ ٽڪيون، سوپاريون، سينگوڙو، سگريٽ، مصري، پتاشا، کارڪون ۽ چانهه شامل هوندي آھي. اهي سڀ شيون هجن پر امل نه هجي ته پوءِ راجپوتن جي رهاڻ اڌُوري هوندي آھي. امل ڪسونٻو جي آڇ ۽ مديرا جي منوهار راجپوتن جي رهاڻ کي مڙني کان مُختلف بڻائي ٿي.
رهاڻ ۾ راجپوت پنهنجو ثقافتي ويس تريٽو ۽ قميص پائي مٿي تي پنج رنگي ۽ ست رنگي ڦينٽو ٻڌي شامل ٿيندا آھن. راجپوت رتل رهاڻ ۾ اول چارڻ ڪوي ۽ مڱڻهار کي امل ڪسونٻي جي مَنوار ڪندا آھن. چارڻ ڪوي ۽ مڱڻهار آفيم وٺڻ کان اڳ ۾ راجپوت يوڌن، سُور وير سوڍن، سخين، ڏاتارن ۽ ديش ڀڳتن کي رنگ ڏيندا آهن. شرڌا پوروَڪ ڏنل اهي رنگ ڪويتا جي روپ ۾ راجپوتن جا روم روم کڙا ڪري ڇڏيندا آھن. راجپوت پنهنجي شاندار ماضي کي ياد ڪري مُڇن کي تاوَ ڏيئي غنودي طاري ڪندڙ دوا کي ”ترواج“ ڪري پيئندا ۽ جيئندا آھن.
راجپوتن جي رهاڻ ۾ آفيم جو استعمال عام هوندو آھي. آفيم جنهن لئه شاعرن چيو آھي.
امليان اُڏمليان سيڻي هندا سيڻ
تجهه بن گهڙي نه چين آوي ولکا لاگين نيڻ
(اي آفيم! دوستن جا دوست تو کان سواءِ مون کي پل به سڪون نه ٿو اچي. منهنجا نيڻ ڦڪا ڦڪا لڳن ٿا.)
”ائيڌر مُک سُون اُپنيو، اهي: ڦيڻ نام امل“ مطلب ته شيش نانگ جي مُک مان جيڪو زهر ڦيڻ ٿي نڪتو ان جو نالو آھي آفيم يعني امل
نيهڻ مٿي دو جد مهاديو، نينو ڀيو هڙ ناگ
جهپريو سمير ڪي جهيرڻي، جد اهي فيم ناکيو جهاگ
چون ٿا ته، جڏھن ديوتائن شو مهاديو سان گڏجي امرت جي ڳولا ۾ سُميرو پربت کي جهيرڻو ڪري سمنڊ کي ولوڙيو هو، تڏھن شيش نانگ کي نيٽو ڪيو هو. ان مهل شيش نانگ جي وات مان جيڪا جهاڳ نڪتي ان جو نالو آفيوم ٿيو. امل کي راجپوتن جي مختلف خطن ۾ الڳ الڳ نالن سان سُڃاڻپ حاصل آھي. امل جا ڪجهه نالا هن ريت آھن. ناگ جهاگ، ڪشناگ، ڪاڙيءَ، امل، ڪُهات، ناگ ڦُڻ، پُشت (ڏوڏا)، آڦُو، اکات، اڦيڻ، ڪاڙاگر، سانوڙو، داڻاوت، ڪاڙو وغيره.
ڪنهن دؤر ۾ راجپوت نياڻين کي ڏاج ۾ به امل ڏيندا هُئا. جنهن جو ثبوت هي دوهو آھي.
امل ڀينس گائين چاول چوٿي رجڪا چار
اترا ڏينا ڏائجي واسنگ ري درٻار
راجا ڪرڻ کي پرڻجن وقت سندس سهري واسنگ ڏاج ۾ اهي شيون ڏنيون هيون.
آفيم کائڻ واري کي ”ٻنڌاڻي“ چوندا آھن. آفيم ڳاري به پيئندا آھن ته سڄو به کائيندا آھن. آفيم ڏيڻ وارو هڪڙي هٿ ۾ پاڻي جو ڪلش کڻندو آھي ٻئي هٿ ۾ آفيم. امل وٺڻ وارا اڪثر ڪري وڏا نخرا ڪندا آھن ته ٿورڙو ڏي، هون سوگني اهان، صفا ٿورڙو، ٻاجهر جي ڪڻ جيترو، مُنڱ جي ڪڻ جيترو، پر ڪي ڪي ته ڪابلي چڻي جي داڻي کان به مٿي کايو وڃن. انهي نخري کي ”منوهار“ به چوندا آھن. ائين ڪرڻ سان آفيم جا خمار بهترين ٿيندا آھن. آفيم ڏيڻ وارا به چچڙ ٿي چهٽي پوندا آھن چوندا آھن ته هي آھي ئي ڪونه صفا تر جيترو آھي، پر آڱر ۽ آڱوٺي جي وچ ۾ وڏي مهارت سان چڻي جيترو چپٽي ۾ جهلي وٺڻ واري جا وڻ ئي وڄايو ڇڏين. بهرحال رهاڻ جو رس آفيم وٺڻ ۽ ڏيڻ وقت عروج تي هوندو آھي. آفيم کائڻ ۽ کارائڻ وارا ٻئي احترامن مٿي تي ٽُوال يا پٽڪو ٻڌندا آھن. آفيم رهاڻ ۾ هر ماڻھون کي ٽي ڀيرا ڏنو ويندو آھي جنهن کي ”ترواج“ چوندا آھن. ڳريل آفيم کي ڪپهه جي ٻُڙي سان ڇاڻي پوءِ ان جو نج رس پيئڻ لئه وڏي وٽيءَ ۾ رکندا آھن. ان رس کي ”ڪسونٻو“ چوندا آھن ۽ ڇاڻڻ واري ڪپهه جي ٻُڙي کي ”مينئو“ چوندا آھن. ڳريل آفيم هٿ جي تريءَ تي پياريندا آھن ۽ پيئڻ وارو پيئڻ کان پوءِ پيئارڻ واري جي هٿ جي تريءَ ڌُوئاريندو آھي. آفيم کائڻ کان پوءِ مٿان مٺاڻ جو استعمال ڪندا آھن جنهن کي ”کار ڀنڃڻون“ چوندا آھن. سماج ۾ هڪ ٻئي جو ڀت پوت نه کائيندڙ رُٺل جڏھن پاڻ ۾ پرچندا آھن تڏھن به رهاڻ ڪري آفيم کائيندا آھن. آڳاٽي دؤر ۾ جڏھن راجپوت يوڌا وطن خاطر شترو سان سينو ساهڻ لئه رڻ ڀومي ۾ گهڙندا هئا تڏھن اول آفيم کائي پوءِ تلوارن کي رت جا تلڪ ڏيئي سندن ماتائن ۽ پتنين کان ”وجئه تلڪ“ وٺندا هئا.
سنڌڙيءَ جي سوڍن جي ست رنگي رهاڻ ۾ مڱڻهار ۽ ڪوي راجپوتن کي رنگ هن ريت ڏيندا آھن. رنگ ڏيڻ مهل آفيم کي هٿ جي تريءَ تي رکي پوءِ هر دوهي جي پڄاڻي تي آڱر سان ڇنڊا هڻندا آھن. رنگ ڏيڻ وقت فقط اهو ئي تريءَ تي آفيم رکندو آھي جيڪو سڄي ڪچهري کي آفيم پياريندو آھي يعني ساقي هوندو آھي.
رنگ ڪلا، رنگ مها سينگ، رنگ سگڙي رهاڻ
رنگ ڪارونجهر را ڪونگرا، رنگ سوڍا راڻ
ڀورا ڏر ڀانجي گانجي پرتشڻان جيت
مهيتپ کڙنگ مانجهي پارڪر رڻ پريت
گوري گرور گجيو جهيڪ مچائي رڻ جنگ
لڙيو ساٿ ڪلياڻ رو اوئان راجپوتان نان رنگ.
”پرمپرائون ڪي وراثت“ جي ليکڪ مهندر سنگهه نگر جي مطابق راجسٿان جي مارواڙ، گجرات، مالوي، جيساڻ (جيسلمير) ۽ بيڪاڻ (بيڪانير) پرڳڻن جي راجپوتن جي رهاڻ ۾ رنگ هن ريت ڏيندا آھن. رهاڻ جو مور ماڻھون يعني وڏو ٺاڪر سڀني کان پهرين پنهنجي هٿن سان چارڻ ڪوي کي آفيم جي مَنوهار ڪندو آھي. چارڻ ڪوي آفيم وٺڻ کان اڳ ۾ رجواڙن جي هر مشھور شيءَ کي رنگ ڏيندو آھي. هن طرح رنگ ڏنو ويندو آھي.
رنگ اُڌيپُر ري راڻان ني، رنگ روپ نگر ري ڍاڻ ني، رنگ منڏوور ري باڙي ني، رنگ نينبج را ڪنواڙان ني، رنگ سُورا ساڪدڙا ني، رنگ ڪوٽڙا را گهوڙا ني، رنگ تيجا جهُونجهار ني، رنگ ميڙتا ران امراوان ني، رنگ جسونت سنگهه ري هاڏي راڻي ني، رنگ روپاڏي ملي ناٿ ري راڻي ني، رنگ سيتا ري ست ني، رنگ لڪشمڻ جَتيءَ ني، رنگ ايسرداس ني، رنگ جيتمال دسمان سالگرام ني، رنگ جيسل ري راڻي ني، رنگ ڀيم را اپاڻ ني، رنگ ديوان روهيتاس ني، رنگ سَتيءَ ڪاگڻ ني، رنگ جَتيءَ ڀگا ني، رنگ سنت تُلسي داس ني، رنگ پاٻُو را ڀالا ني، رنگ جايل را جاٽ ني، رنگ سينواڙا را چوڌري ني، رنگ جيت را ٿال ني، رنگ سونگرا ري آڻ ني، رنگ شھزادي ري جبوا ني، رنگ ڪُسل سنگهه را دُپٽا ني، رنگ سير سنگهه ري لپيٽا ني، رنگ هميران ري هٺ ني، رنگ سوائي سنگهه را وٽ ني، رنگ مهاراجا اِشٽ ني، رنگ برهما را تُشٽ ني.“
شاعري جي روپ ۾ شاعر هن ريت رنگ ڏيندا آھن.
رنگ ڪستوريان ني، رنگ چندن ٻاونيان
رنگ اپسرا را روپ ني، رنگ گڻيڪا گاوڻيان
رنگ ڪڇ ڀُج را ڪيڪاڻ ني، رنگ ڪارسان ڍولا را
رنگ تُلسي را پان ني، رنگ البيلي آنک ني،
رنگ برسڻ جل ٿال ني، رنگ رسيا نران ني،
رنگ آڀا ڦُول ني، رنگ ڀڻون مور پانک ني،
رنگ راڻا همير ني، رنگ پرٿويراج راجڻ رنگ
رنگ دُرنگ ڀرت پور، رنگ جئه پور را باجاران ني
رنگ پيڇولا اُڌئه پور ني، رنگ پدمڻ پونگل تڻي
رنگ باسڻ ولايت را، چاڍوُن رنگ دکڻي چير ني
رنگ گنگا را نير ني، رنگ اندر جال ٽوٽڪا ني
رنگ جڙي ٻُوٽي آبُو ري ني، رنگ آبُو گرراج ني
رنگ ڪالمي پاٻُو ري ني، رنگ بردي ڪا پهاڙ ني
رنگ جهاڙي جانبوُ ري ني، رنگ ويرم ڏي رجپوت ني
رنگ کنيا والا راڻي ني، ڀايل گهر ٻيٺان آئي
رنگ ڍولا رجپوت ني، پدمڻ سارو پائي
مُوسا واهڻ گج ودن هرڻا روگ هميش
امل ويلا آپ ني، گاڍا رنگ گڻيش
رنگ رامان رنگ لڪشمڻ، دسرت ران ڪنوران
لنڪا لُوٽي سووني آليجان ڀنوران
امل ليتا آپڻون، رنگ هو پدمڻ رام
مارڻ راوڻ مهيپت، اُلٽا واهيا ٻاڻ
امل ليتا آپڻون، رنگ هو راجا مان
وِڌا ٻُڌي ڪارڻي، جاڻيو سڪل گيان
توڙ هلا اڪبر تڻان، تيغ جلالا توڙ
امل ليتا آپڻون، رنگ ڪلا راٺوڙ
سوڍيءَ ڇوڙي ولکتيءَ، ماٿي سوون موڙ
امل ليتا آپڻون، رنگ پاٻُو راٺوڙ
کاگ وجائي کيروي، ڪٽ بڍ هوئو ورنگ
نج ڀڙ گوپي ناٿ را، رنگ هو جوارا رنگ
امل ليتا آپڻون، رنگ ڌنان ڀيماڻ
وير مُڪن رو واڙيو، ٿاني سڀ جگ جاڻ
ڏُرنگو آسڪرڻ رو، نت اُٺ باغان جائي
امل اُتري اورنگ تڻون، دهلي ڌڙڪا کائي
داتان مندر سر ديئو، آتان دل اٻرنگ
اڻ باتان سُوجو امر، رائملوت ني رنگ
راجپوتن جي شاندار ثقافتي رسمن ۾ هڪڙي اهم رسم مديرا پان آھي. مديرا جو مان جتي راجسٿان جي هر رجواڙي ۾ آھي اُتي ريگستان جي راجپوتن ۾ به هن جي اهميت انوکي آھي. مهمان جي مان ۾ مديرا جي منوهار اڄ به ريتن ۾ شامل آھي. راجسٿان جا راجپوت پنهنجي نياڻين کي ڏاج ۾ به چانديءَ جا پيگ ڏيندا آھن، جن کي مقامي ڀاشا ۾ ”چُسڪيء“َ چوندا آھن. جوڌپور رياست جي اهم مندرن ۾ پرساد طور مديرا چڙھائي ويندي آھي. چمنڊا ماتا، ناگڻيچيا ماتا، ۽ جسول جي ڀٽياڻي جي مندر ۾ به مديرا جي پرساد چڙھائي ويندي آھي. ڍاٽ ۾ امرڪوٽ جا سوڍا به ڏيول ماتا جي ٿان ۾ وجئه دشھرا جي ڏڻ تي ماس سان گڏ مديرا به چاڙھيندا آھن. ان ڏڻ تي هاري ناري، عزيز قريب هر ڪنهن کي مديرا پان ڪرائيندا آھن. راجسٿان ۾ مديرا ٻاجوٽ تي پريسي ڏيندا آھن. راڻيون، مها راڻيون، يووراڻيون ۽ راجڪُماريون به ويجهن رشتيدارن سان گڏ پنهنجي مريادا انوسار مديرا پان ڪنديون آھن. ”پرمپرائون ڪي وراثت“ جو ليکڪ مهندر سنگهه نگر لکي ٿو ته ”راجستان ۾ مديرا لسيءَ ڪرڻ کي ”پيلا جهاڙ“ چوندا آھن. مديرا دؤران کار ڀنڃڻون به ڪيو ويندو آھي.“ ان ساڳي ڪتاب ۾ هن روايت بابت تمام بهترين ۽ رومانس ڀريا دوها ۽ سورٺا ڏنا ويا آھن جيڪي هن ريت آھن.
دارو درپڻ دُوسرو ڪر لي ديکي ڪوئي
هت ۾ هت پرگٽ هوئي اڻ هت ۾ هت هوئي
بوتل تو گڙ گڙ ڪري اور پيالو ڪري پُڪار
سيجان ٻيٺي ڪامڻي عرج ڪري ٿي پيوو ني راجڪمار
نت نت تو پيڻو نهين نهين پيڻون بن ماپ
ڪي تو پيڻو ارڌانگي سنگ ڪي تو پيڻو متر سنگ
تريا رس تانت رس تاتر مد ڪي تار
فڪرانند ڪي فوج ۾ تينون ڀنجڻ هار
دارو پيوو رنگ ڪرو رتا راکو نيڻ
دوکي ٿانرا جل مري سُک پاوي سيڻ
دارون رو درياءُ ٿي ڪيون نهين ڪيتو ڪلتار
ناکي بيچ ناوَ ڀر ڀر ڌوٻا پيوتا
دارون ٿني ديکتان لاک نشا هي لار
ايڪ ڇاڪ ليڌان پڇي آوي جوش اپار
مد پيتا مجرو ڪري اِڪو ڪوڻ ويچار
عقل ڪهي جي ٺاڪُران جاتي ڪرون جُهار
وارو ڍولج وجتا هرو ڪبوهه نه هوئي
پيڌان ريجهه نه پانتري دارون ۾ گُڻ دوئي.
مديرا جو مريادا سان سڀاويڪ نموني سيون ڪرڻ ئي اصل راجپوت جو اهڃاڻ هوندو آھي. پيئندي ته دنيا آھي پر پيئڻ ۽ ان کي هضم ڪرڻ ئي اصل پُرش جي پريڪشيا هوندي آھي. جيڪو ان مان پار ٿي ويو ان جو پيئڻ پرماڻ آھي. ان بابت ڪويتا آھي.
ميٺي ميٺي بين ڪهي
سب ڪون سمان چهين
گاڙي ڌيري ڪهي
نهين چوڪتي جبان هي
مترن ڪون مان دهين
ڪوَيون ڪون دان دهين
شترن ڪو ڀان دهين
جُڌ ڪر جاڻ هي
رنگ ۾ رگن رهي
وڌا ۾ مگن رهي
گُڻي جن نڊا رهي
مُڻي گان تان هي
ڪهي ڪويراج
جگ جيوو هي پرماڻ واڪو
ايسو مد پيوو
تيان ڪو پيوو هي پرماڻ هي