سنڌ بڻجي وئي ڍنڍ نہ بڻي درياءَ

تحقيق مطابق سنڌ جي زمين کي پيدا ٿئي ذري گهٽ ساڍا ٽي ڪروڙ سال ٿيا آھن ۽ انھي سرزمين کي، عظيم ٿر جي صحرا جي اولھ ۽ کيرٿر جابلو سلسلي جي اوڀر ۾ موجود زرخيز پٽ کي سنڌو درياءَ جي سوين ھزارين سالن جي لٽ ٺاھيو آھي. سنڌو دريا کي “ سنڌ مھا ساگر“ بہ سڏيو ويو آھي، جڏھن ” سائر “ جو لفظ سنڌو جي لاءِ استعمال پئي ٿيو آھي، جنھنجي معني سمنڊ آھي. ڪجهہ رايا اھي آھن تہ سنڌو مھا ساگر ھندي سمنڊ کي سڏيو ويندو آھي ليڪن ھڪ راءِ اھا بہ آھي تہ پراڻي وقت ۾ جڏھن سنڌو دريا وھي ھلندو ھيو تہ پنھنجي ٺاھيل زرخيز پٽن کي بہ لٽي ڇڏيندو ھيو ۽ پوءِ اھو علائقو ۽ سمنڊ ھڪ ٿي ويندا ھيا. سڪندر اعظم جڏھن سنڌو درياءَ جو پيٽ ڏٺو تہ ان وقت بہ انھي کي دريا نہ بلڪہ سمنڊ ئي سمجهيو ۽ سڏيو ويو انھي ڪري ئي شايد دنيا جو ھي واحد ۽ انوکو درياءُ آھي جنھن کي ”ساگر“ ۽ ”سائر “ سڏيو ويو آھي. سنسڪرت ٻولي ۾ بہ لفظ ”سنڌو “ جي معني سمنڊ يا وڏو درياءَ آھي. انھي درياءَ جي الھندي پاسي سندس لٽ ھيٺ آيل زرخيز پٽن جي وچ مان اولھ پاسي الھندو نارو ۽ اوڀر ۾ اڀرندو نارو نڪرندا ھئا. الھندو نارو اڄ جي رائيس ڪينال، ميھڙ ويجهو گذري اڄ جي گوزو شھر وٽان ھڪ طرف اڄ جي ايم اين وي جو رستو وٺي منڇر ۾ ڇوڙ ڪندو ھيو جڏھن تہ ڪجهہ حصو اڄ جي ٻوڏ ۾ ٻڏل خيرپور ناٿن شاھ جو ڏکڻ پاسو وٺي سيتا روڊ شھر جو ڏکڻ وٺي دريا ۾ ڇوڙ ڪندو ھيو. سيتا روڊ شھر جي ڏکڻ ۾ وس ۽ اڻ وس باوجود ڍنڍ جي موجودگي انجو اھڃاڻ آھي. ائين ئي اڀرندو نارو جيڪو سنڌو درياءَ جو مددي درياءَ جي حيثيت رکندڙ ھيو، ستلج دريا جي پڇڙي سمجهيو وڃي ٿو ۽ ڪنھن جاءِ تي ھاڪڙو يا پراڻ سڏيو وڃي ٿو اڄ جي نارا ڪئينال جي راھ جي لنگهن کي پار ڪري ”ڪاري کاريءَ“ وٽ گهاري وٽ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو ھيو يا ڪڇ طرف ھليو ويندو ھيو جنھن کي ڪڇ جي حڪمرانن سان جهيڙي کانپوءِ سنڌ جي حاڪم غلام شاھ ڪلھوڙي بند ڏيئي روڪي ڇڏيو ھيو. ائين بہ ٿيو آھي تہ مختلف ڍورن ۾ ڦھليل ۽ وھندڙ سنڌو جي ٻوڏ جو پاڻي درياءَ لھڻ جي صورت ۾ ٻوڏ جو پاڻي ڪوٽڙي ڪبير کان ڦيرو کائي سڳيون وٽ دريا ۾ واپس ھليو ويندو ھيو. اڃا بہ دريا جي ٻوڏ ڍورو ڪري شھدادپور تائين وھي ھلندي ھيو ۽ دريا جي لاٿ جي نتيجي ۾ اھو پاڻي ٽنڊو آدم جي اتر ۾ سڪرنڊ وٽ دريا ۾ واپس ڇوڙ ڪندو ھيو. حاصل مطلب اھو تہ سنڌو دريا ۾ غيرمعمولي ٻوڏ پنھجي لٽ واري پٽن تي پنھنجي تاريخي حدن ۾ ئي پنھنجو وھڪرو مٽائي مسلسل اڳتي پوئتي پيو ٿيندو ھيو ۽ الھندي توڙي اڀرندي ناري جي مختلف وھڪرن ۾ سفر ڪري واپس دريا ۾ پنھنجي ٻوڏ ڇڏيندو ھيو ۽ درياءَ ۾ وھڻ شروع ڪندو ھيو. سنڌ کان سوين ميل پري اتر اولھ ۾ ڪوھ سليمان ۾ برسات جو پاڻي بہ اڄ جي ڊيرا غازي خان ۽ راجنپور سميت سنڌ سان ڪھلو ڪلھي ۾ ملائي بيٺل بلوچستان جي درياءِ مُولا ۽ درياءِ بولان سميت نئين گاج جي مددي وھڪرن جو برساتي پاڻي ڍورا بڻجي سنڌو درياءَ جي اولھ ۾ ئي ڇوڙ ڪندو ھيو انھي پاڻي سان ڪچي ڪاڇي جا ماڻھو جهيڙيندا بہ ھيا پنھنجون وسنديون بہ بچائيندا ھيا تہ انجي پاڻي کي پنھنجون ٻنيون سيراب ڪرڻ لاءِ استعمال بہ ڪندا ھيا. اھي ماڻھو ئي اڄ جي سنڌو جي الھندي ۽ اڀرندي ڪنڌي ۽ الھندي اڀرندي ناري ذريعي وچان سير ڏنل زرخيز لٽن ۽ پٽن کي آباد ڪندا ھئا انھن ئي ماڻھن سکر،. شڪارپور، لاڙڪاڻو، دادو، نوابشاھ، شھداد پور، ٽنڊو آدم، حيدرآباد، سجاول ۽ ٺٽو آباد ڪيا جنھن سنڌ جي معيشِت ۾ ڪرنگهي جو ڪردار ادا ڪيو ۽ ھتانجي تھذيب ۽ تمدن کي وڌايو ويجهايو. اھا ڪھاڻي سکر بيراج کان اڳ جي آھي. 2022 جي غير معمولي بارشن جي نتيجي ۾ برپا ٿيل مھا ٻوڏ سنڌو دريا جي آباد ڪيل شھرن، واھڻين ۽ وسندين کي تاراج ڪري ڇڏيو آھي سنڌو دريا جي تازي قھر کان صرف سندس جاگرافيائي حدن ۾ موجود اھا سنڌ ئي بچي سگهي آھي جنھنکي سنڌ پنھنجو لٽ ڇڏي زرخيز نہ بڻايو ھيو. ڪوھ سليمان کان ايندڙ ٻوڏ سکر بيراج کان پوءِ پاڻي جا لنگهہ روڪيندڙ ايف بند ٽوڙي حمل کان منڇر ۽ ڪرمپور وٽ درياءَ جا بند ٽوڙي ھڪ سئو ڪلوميٽر ڊگهي ايراَضي ۾ ڦھليل شھر ۽ ڳوٺ تاراج ڪندو واپس درياءَ ۾ ڇوڙ ڪري رھيو آھي جڏھن تہ اڀرندي ناري جي حدن واري درياءُ جي لٽ ذريعي آباد ٿيل سنڌ کي برساتن ٻوڙي ڇڏيو آھي ۽ ڪنھن کي ڪا خبر ڪانھي تہ خيرپور ميرس ضلعي جي وسندي ٺيڙھي کان ٻانڌي تائين ۽ ايل بي او ڊي جي ابتدا نوابشاھ کان بدين ۽ نئون ڪوٽ تائين ڦھليل پاڻي جو نيڪال ڪيئن ٿيندو. ٿي سگهي ٿو تہ ايل بي او ڊي ذريعي انتھائي نقصان ڏيڻ ۽ لاڙ جا اھم شھر تاراج ڪرڻ کانپوءِ اھو پاڻي سمنڊ ۾ ڇوڙ ٿي بہ وڃي ليڪن سري واري سنڌ جي پاڻي کي ڪو لنگهہ ڪونھي جنھن پاڻي کي يا تہ اڀرندو نارو کڻي ويندو ھيو يا ٻوڏ لھڻ کانپوءِ پنھجي قدرتي لنگهن ذريعي واپس درياءُ برد ڪيو ويندو ھيو جڏھن تہ اھي ٻيئي آپشن درياءَ جي قدرتي وھڪرن جي رنڊ روڪ ڪري ھن وقت بند آھن ۽ سوين ميلن تي ڦھليل درياءَ جي اوڀر واري سنڌ پنج کان ڏھ فوٽ پاڻي ۾ ٻُڏل آھي ۽ حڪومت جي مٿي تي ھٿ آِيل آھن. سنڌ جو وزير اعلي چوي ٿوتہ سموري سنڌ ۾ ھن وقت اتر کان ڏکڻ طرف ھڪ درياءَ وھي رھيو آھي. اھو اڌ سچ آھي. سنڌو درياءَ جا تازا وھڪرا موجودہ چوماسي ۾ 6 لک ڪيوسڪ جو انگ ئي پار ڪري سگهيا آھن. جيڪڏھن درياءَ جي ٻنھي ڪنڌين ٻُڏڻ دوران درياءَ ۾ 2010 جي ٻوڏ جيترو چاڙھ ھجي ھا تہ پوءِ سنڌ جي صورتحال ڇا ھجي ھا؟. اڃا بہ اھو تہ جيڪڏھن سنڌ ۾ پيل تازيون برساتون پنجاب ۽ اترين علائقن ۽ سنڌو جي مٿاھين حدن ۾ بہ ايتري مقدار پون ھا تہ پوءِ ڇا ٿئي ھا؟ ۽ اڃا بہ اھو تہ جيڪڏھن انھي سموري خطي ۾ بارشون اڃا بہ وڌيڪ پون ھا تہ پوءِ سنڌ جو ڪھڙو حشر ٿئي ھا ۽ پوءِ جيڪڏھن سنڌو درياءُ قيد مان آزاد ٿي پنھجي لٽ واري الھندي اڀرندي زرخيز پٽِي ۽ قدرتي لنگهن تي وھڻ شروع ڪري ھا تہ پوءِ ڇا ٿئي ھا. سنڌ جنھن جي انساني زندگي جي عمر ھزارين سال ٻُڌائي پئي وڃي انھي عرصي دوران ھيلوڪي برساتن سميت اڃا بہ وڌيڪ خوفناڪ برساتن ۾ ڇا ڇا نہ ڏٺو ھوندو ۽ دريا بادشاھ ڪيئن نہ مستي ۾ جهومي اٿيو ھوندو ۽ پوءِ ائين ئي ڪنھن سال ڪنھن چوماسي ۾ موھن جو دڙو جي تھذيب ڪيئن نہ تاراج ٿي ھوندي سمجهي سگهجي ٿو. ائين بہ ناھي تہ پنھنجا اجها بچائڻ، ان اپائڻ، چوپائي مال جي گاھ چاري لاءِ ڪو سنڌو درياءِ ۽ انجي ڇاڙن جي ماضي ۾ پاڻي جي عارضي رستا روڪ نہ ڪئي ويندي ھوندي. بلڪل ھئي ليڪن اھو صرف عارضي بندوبست ھوندو ھيو تہ جيئن پاڻي کي ڪتب بہ آڻجي ۽ انجي رستا روڪ بہ نہ ٿئي انڪري سنڌ جي سنڌو دريا جي لٽ وارن پٽن ۾ جابجا ۽ ھر ھنڌ واھ ۽ ڪينال بہ ملندا ليڪن دريا جي باقاعدہ رنڊ روڪ 1932ع ۾ سکر بيراج جي تعمير سان ٿئي ٿي درياءَ جي قدرتي وھڪرن۽ لنگهن کي روڪيو ويو يا محدوود ڪيو ويو ۽ ڪوھ سليمان کان ڪاڇي جي پٽن تي بادشاھي ڪندڙ پاڻي جي وشال وھڪرن جي سمورن رستن کي ايف پي بند ذريعي موڙي محدود لنگهہ ذريعي180 چورس ميل جيتري محدود منڇر طرف موڙي انتھائي معمولي ءِ ننڍي گهيڙ ذريعي دريا ۾ ڇوڙ ڪرڻ جو منصوبو عمل ۾ آندو ويو. انھي رستا روڪ ۾ ٻيو مرحلو گُڊو بيراج ۽ دريا جي آزادي تي ٽيون وار ڪوٽري بيراج جي صورت ۾ مليو آھي. سون تي سھاڳو درياءِ سنڌ جي انھن وھڪرن سميت اڀرندي ناري کي نارا ڪينال جي نالي ۾ سوڙھو ڪري، ھاڪڙي، پراڻ سميت الھندي پاسي بلوچستان جي دريائن، ڍورن جا لنگهن تي مسلسل رڪاوٽون کڙيون ڪري روڪڻ آھي جتي شھر، ڳوٺ آباد ٿي ويا آھن . ان کان سوا۽ وڌيڪ ويڌن اھا ٿي آھي تہ سنڌو درياءُ تي دريا جي مزاج کي سمجهڻ کانسوا۽ قائم ڪيل لاڙڪاڻو، دادو، جهرڪ، ٺٽي واريون پليون آھن جن درياءَ جي پاڻي جي رستا روڪ ڪئي آھي نتيجي ۾ دريا جي بندن تي دٻاءُ وڌيو آھي. اڃا سنڌ سان ويڌن اھا بہ ٿي آھي تہ دريا جي ڪچي ۾ زمينداري بند قائم ڪيا ويا آھن جن دريا جي پاڻي کي آزادي سان وھڻ کان روڪي رکيو آھي. جڏھن جولاءِ ۽ آگسٽ ۾ غير معمولي برساتون پيون تہ دريا بادشاھ ذريعي سمنڊ ويندڙ ٻوڏ جي پاڻي اھي رستا ورتا جتان ھو صدين کان سفر ڪرڻ جو عادي ھيو ۽ پوءِ نقصان ڪندو پنھنجا رستا ٺاھيندو وسنديون ٻوڙيندو سمنڊ طرف ڌوڪيندو وڃي رھيو آھي. درياءِ پنھجي الھندي حصي واري ٻوڏ سمنڊ ڏانھن موڪلي رھيو آھي جڏھن تہ اوڀر ۾ گهڻيون رڪاوٽون ھجڻ ڪارڻ پنھجي راھ ٺاھڻ جي جستجو ۾ سڀ ڪجهہ ڊاھڻ جي سفر ۾ آھي. سنڌ جي زرخيز ضلعن ۾ زمينن جو واڌو پاڻي اسڪارپ پروگرام ھيٺ ٽيوب ويلن ذريعي سم نالن ذريعي ايل بي او ڊي ۽ آر بي او ڊي ذريعي سمنڊ ۾ چوڙ ڪرائڻو ھيو ليڪن نہ ڪٿي اسڪارپ پروگرام ئي موجود ھيو نہ موجودہ برساتن ۾ انھي اسڪارپ کاتي جا ٽيوب ويل ئي نظر آيا. دريا جي رستا روڪ ناقص منصوبه بندي ۽ ھنگامي صورتحال جي صورت ۾ ڪو ٻيو پلان نہ ھئڻ جي ڪارڻ ئي سنڌ جي زرخيز پٽن ۽ سنڌو جي لٽ واري زمين تي قيامت صغري برپا آھي. ڊگهي عرصي جي ادارتي ڪرپشن ۽ گذريل ڪجهہ عرصي کان مورڳو ادران خاص طور آبپاشي کاتي جي غير موجودگي صورتحال کي انتھائي گنڀير بڻائي ڇڏيو آھي ۽ سنڌ حڪومت کي سمجهہ ۾ نٿو اچي تہ ڇا ڪجي. تازي ٻوڏ دوران ملڪ جي وزيراعظم شھباز شريف کي شھداد ڪوٽ جي دوري دوران بلاول ڀٽو جي موجودگي ۾ سنڌ جي وڏي وزير مراد علي شاھ ۽ نادر مگسي وچ ۾ بريفنگ دوران پاڻي کي رستي ڏيڻ جي تڪرار تي شھباز شريف جي چپن تي مسڪراھٽ پيغام ڏيئي رھي ھئي تہ سنڌ جي آبپاشي کاتي کي آبپاشي کاتي جا ماھر، انجنيئر، ٽيڪنيڪل ماڻھو نہ بلڪہ سنڌ جا سياستدان، وزير سندن ڪمي، ڪاراوا ئي ھلائي رھيا آھن. پاڻي کي ڪٽ بہ انھن جي مرضي سان اچن پيا ۽ پاڻي کي رستو ڏيڻ جو ڪم بہ انھن حوالي آھي. اھا ڳالھ تہ اقوام متحدہ جو سيڪريٽري جنرل اينتونيو گوتريس بہ پنھنجي دوري ۾ وزيرن ۽ ڪامورن جي بريفنگ ۾ سندن مھانڊا ڏسي سمجهي ويو ھوندو تہ سنڌ ۾ غيرمعمولي برساتن جي نتيجي ۾ ٿيل تباھي ۽ بربادي جو ڪارڻ صرف ماحولياتي گدلاڻ ۽ ماحول جي تبديلي ناھي ڳالھ گهڻي اڳتي، گهريءَ ۽ گنڀير آھي.
سنڌ جيڪا قيامت صغري ڏٺي ۽ جيڪا تباھ برباد ٿيڻي ھئي اھا تہ ٿي ويئي، وسنديون شھر مليا ميٽ ٿي ويا، روڊ رستا انفرا اسٽرڪچر مٽي جو ڍير ٿي ويا، زراعت ختم ۽ گهر يا تہ رھيا ناھن يا رھڻ جي لائق ناھن . چوطرف بيٺل ٻوڏ جو پاڻي ٻوڙڻ کانپوءِ ھاڻي مليريا، دست الٽين، پيچش جو مرض۽ ڊينگي سميت مختلف موتمار بيمارين جو جو ڪارڻ بڻجي آدم بو ڪندو، بي سروسامان سنڌ جي مخلوق ۾ ڪاھي پيو آھي جنھن مان ظاھر اھوئي ٿئي ٿو تہ تباھي بربادي سنڌ ۾ پنھجا نوان رڪارڊ قائم ڪرڻ جي ڪڍ لڳل آھي.
گذريل ھڪ سئو سالن ۾ سنڌو دريا جا قدرتي پيچرا بند ڪرڻ جو نقصان سنڌ جي تباھي ۽ بربادي جي صورت ۾ ظاھر ٿيو آھي ۽ سنڌ جيڪب آباد کان نئون ڪوٽ تائين ڪيئي ڍنڍن جو ڏِک ڏيئي رھي آھي، جنھن مان پار اڪرڻ لاءِ ڊگهو عرصو ۽ وسيلا درڪار آھن ليڪن موجودہ ماحولياتي گدلاڻ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل تبديلي کي ڏسي لڳي رھيو آھي تہ جيڪڏھن آئيندہ ڪا غير معمولي بارش پئجي ويئي، 2010 جي ٻوڏ ۽ 2022 جي بارش جو ميل ٿي پيو، سنڌو درياءَ، جيڪڏھن سنڌ جو سائر، مھا سنڌ ساگر بڻجي پنھنجي لٽ ھيٺ آيل پٽن تي ھڪ ئي وقت اتر کان ڏکڻ طرف سفر ڪرڻ شروع ٿيو تہ پوءِ جوھي ۽ ميھڙ بڻجي ڪي وسنديون تہ متان بچي بہ وڃن ليڪن باقي سنڌ جيڪا سنڌو جي لٽ تي زرخيز پٽ بڻجي پنھنجي وطن جي ڌن وان بڻيل آھي اھا تاريخ جي ورقن ۾ موھن جي دڙي جيان ھڪ ياد بڻجي تہ رھجي ويندي ليڪن سنڌ وارا شايد ڳولئي بہ ڪو نہ لڀيندا.

آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

جوھيءَ منجهہ جَھان ساروڻيون (ڀاڱو ٻيو)