سماج ۽ رواج جو باغي شاعر، لياقت علي ”لياقت“
هنجي هُجت خدا سان ڪجهہ هيئن هم ڪلام آهي
”ڪڏهن جھان سڄي جو سڄو ڪبو پنھنجو. ،
هنر اسانکي خُدا کان وٺڻ جو ايندو آ. . . . . . “
714ع ۾ عراق جي شھر بصري ۾ جنم وٺندڙ صوفين جي دنيا جي اڌ قلندر رابعہ بصري لاءِ مشھور آهي تہ هو هڪ ڀيري حج ڪرڻ لاءِ ويئي ليڪن مڪعو اڃا 14 ڪوه پري هيو تہ هو اڳ۾ ئي موٽي آَئي. کانئس پڇيائون تہ تون حج ڪرڻ ويئي هئين تہ پوءِ واٽان ڇو موٽي آئين، هن ٺھ پھ وراڻيو تہ آءُ حج ڪري موٽي آهيان ڇو تہ ڪعبو 14 ڪوه پنڌ ڪري مون وٽ پاڻ آيو هيو ۽ ائين منھنجو حج ٿي ويو آهي. پنھنجي قلندرن سان گڏجي جهمريون پائي عبادت ڪندڙ اها رابعہ بصري انوکيون ڳالھيون اڃا ٻيون بہ ڪندي هئي. رات جو بغداد جي بازارن ۾ هڪ هٿ ۾ پاڻي جي بالٽي ۽ ٻئي هٿ ۾ باه کڻي هلندي هئي ۽ چوندي هئي تہ پاڻي سان دوزخ کي وسائڻ پئي وڃان جڏهن تہ باه سان انھي جنت کي ساڙڻ پئي وڃان جنھن کي حاصل ڪرن جي لالچ ۾ خدا جي عبادت ٿئي ٿي يا وري خدا جي قھر کان ڊڄي عبادت ڪري جنت جي تمنا ڪئي وڃي ٿي جڏهن تہ خدا سان رشتو محبت سان مشروط آهي.
خدا کي پنھنجو يار، ڄاڻائيندي ”لياقت“ ساڻس هيئن هم ڪلامي ڪندي نظر اچي ٿو. . .
”اسانجي يار خدا وٽ، نڪي جنت نڪي دوزخ. ،
ڪوئي مڃي نہ مڃي، ڇو ڏٽو ڏجي ڪنھن کي. . . ”
يا وري شاعر جي هيٺين شعر ۾ جنت ۽ دوزخ جو مفھوم روايتي دنيا جي مفھوم کان رابعہ بصري جيان ڪيئن نہ مختلف آهي،
”جنت، تنھنجي ملڻ جو نانءُ آهي،
دوزخ، توکان ڇڄڻ جو نانءُ آهي. . . . . . “
لياقت علي لياقت، بغداد جي منصور حلاج کان ڏاڍو متاثر آهي انڪري اهو هنجي شاعري ۾ وسندي نظر اچي ٿو. حسين بن منصور حلاج کي سوري چاڙهڻ جو ڪارڻ اناالحق جنھنجي معني مان سچ آهيان صرف نہ هيو بلڪہ انجو ڪارڻ ان وقت جي اسٽيٽس ڪو کي چيلينج ڪرڻ هيو. منصور حلاج، عباسي خلافت جي قاضي القضات جنيد بغدادي جو شاگرد هيو. منصور حلاج جنيد بغدادي جي ڪجهہ ٻين شاگردن سان گڏجي کانئس سوال ڪيو تہ خدا جيڪڏهن هر هنڌ موجود آهي تہ پوءِ صرف ڪعبي کي ئي ﷲ جو گهر ڇو ٿو سڏجي. جنيد بغدادي وٽ ان انوکي سوال جو جواب ڪونہ هيو بغداد ۾ هُوڪ مچي ويئي. منصور حلاج بغداد شھر جي دجله دريا جي ڪنڌي تي آستانو ٺاهيو جتي ماڻھن جا هشام گڏ ٿي ويا. بغداد ۾ طاقت، سياست، فڪر جو ھڪ ٻيو مرڪز جنم وٺي رهيو هيو. اسٽيٽس ڪوڌمڪي ڏيندي اعتراض واريو تہ اهو سچ ناهي. منصور جو جواب هيو تہ اهو سچ آهي ۽ مان سچ تي آهيان. کيس نو سال پابند سلاسل رکي 26 مارچ 822ع ۾ سوري چاڙهيو ويو. سندس تعزير تي صحيح ڪندڙ ڪو ٻيو نہ بلڪہ سندس استاد، دوست، نيشاپور واسي جنيد بغدادي هيو. ٻنھي ۾ اهو بہ مشترڪ هيو تہ ٻئي صوفي ۽ ٻنھي جا ڏاڏا ساساني مذهب سان تعلق رکندا هيا ۽ ٻيئي سچ، علم، فڪر، دانش جي تلاش ۾علم جي مک مرڪز بغداد آيا هيا.
جيڪي ڳالھيون منصور حلاج ڪندو هيو 400 سال پوءِ افغانستان جي صوبي بلخ ۾ جنم وٺندڙ، ترڪي جي قونيا آباد ڪندڙ مولانا جلال الدين رومي ڪيون ۽ پوءِ عباسي خلافت جي باني منصور جي نالي تي قائم عباسي سلطنت جي سنڌ جي دارالخلافه المنصوره جي اولھ ۾ ڀٽ شاه تان بہ منصور حلاج جا ساز آواز بڻجي شاه لطيف بڻجي پيا. .
”سو هي سو هو، سو اجل سو ﷲ. ،
سو پرين سو پساه، سو ويري سو واهرو. . “
يا وري سر سھڻي ۾ شاه سائين ساڳيو موضوع بيان ڪندي ٻُڌائي ٿو. . .
”سائر سا سھڻي، سائر پڻ سوئي. ،
آهي نجو ئي، ڳجهہ ڳجهاندر ڳالھڙي. . . . “
روايتن، رسمن جو باغي منصور حلاج، شاه لطيف جي تصوف جو پانڌيئڙو، عھد جديد جو شاعر لياقت علي لياقت ساڳي ڳالھ الڳ پيرائي ۾ هيئن بيان ٿو ڪري. . ،
”ڪو مظلوم ماڻھو، خدا کي سڏي جيئن. ،
توکي تنھنجي لياقت، ائين آ پڪاريو. . . “
شاه لطيف سر يمن ڪلياڻ ۾ چوي ٿو
”ملھ مھانگو قطرو، سڪڻ شھادت. ،
اسان عبادت، نطر ناز پرين جو. . . . “
انھي ساڳي موضوع کي زير بحث ڏات ڌڻي ۽ عھد حاضر جو سونھون لياقت، هيٺين طرح نڀائيندي نطر اچي ٿو،
”اکيون اورتي ڪر، ڏسان مان خدا کي. ،
اڃا ويجهڙو آ، ڇُهان مان خدا کي. . . . “
يا وري سندس هيٺيون شعر کيس ڪيئن وڏن شاعرن جي سٿ ۾ آڻي ٿو بيھاري. ،
”ڏات سان گڏ قرار ۾ آهيان. ،
روح ڀٽڪڻ، ڇڏي ڏنو آهي. . . . “
”هاڻي ڪنھن کي خدا ڪندو نہ ”لياقت“. ،
توکي پُوڄڻ، ڇڏي ڏنو آهي. . . . . “
دنياءِ اسلام جي نامور هستي امام احمد غزالي ايران ۾ ڄائو، پھرين اثنا عشري هيو، علم ۽ ڏاهپ جي تلاش ۾ علم، دانش، طاقت، سياست جي تنھن وقت جي علمي مرڪز بغداد وڃي پھتو پوءِ سني ٿيو، عباسي خليفي مامون رشيد جي درٻار ۾ قاضي القضات ٿيو، آخر ۾ سڀڪجهہ ڇڏي رڻ جو راهي ٿيو۽ صوفي ٿي ويو ڪنھن کانئنس پڇيو تہ خدا کي ڪٿي ڳولجي چيائين خدا کي ماڻھو ۾ ڳوليو. پنھنجي خدا کي ماڻھو ۾ پنھنجي محبوب ۾ لياقت هيئين ڳولي ورتو آهي. ،
”پنھنجي بندگي ۾ کڻي وٺ اسانکي. ،
ڪٿي ڳوليان بي نشان مان خدا کي. . . . . “
ليڪن لياقت جڏهن هيئن شعر ٿو لکي تہ پوءِ واقع ڪمال لکي ٿو. .
”ملڻ پنھنجو ممڪن ڪري جي ڏيکاري. ،
پرين پو۽ ڪيڏو مڃان مان خدا کي. . . . “
”اوهان کي وڻيس مان اهو کوڙ آهي. ،
ڇا ٿي پيو نٿو جي وڻان مان خدا کي. . . “
”رکان پاڪ اڄڪلھ مان لياقت ٿو خُود کي. ،
وڃي روز جو ٿو ملان مان خُدا کي. . . . “
هي تہ اهو لياقت آهي جيڪو خدا سان محبت ۾ ڳالھائي ٿو ليڪن اڄ جڏهن ﷲ جي نالي تي ھن ملڪ سميت دنيا ۾ رت جي راند ٿو ڏسي ٿو تہ پوءِ هو اهڙي خدا کي ڳولڻ جي ڳالھ ٿو ڪري. .
”درد دل جي دوا، سُجهئي دنيا. ،
ڏس ڏي ڪٿ ڪا وفا، سُجهئي دنيا. . . “
”نانءُ جنھنجي تي آ، قتل غارت. ،
آ ڪٿي سو خُدا، سُجهئي دنيا. . . . “
جڏهن سنڌ جي ڪراچي، شڪارپور ۾ مسجدون ۽ امام بارگاهون ﷲ جي نالي تي لھو سان لال ٿي ويون، نمازين جي جسم جا ٽڪرا بہ ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويا تہ لياقت ۽ اڄ جي دور جي سونھين کان رڙيون نڪري ويون. . .
”خُدا بي پرواه انسان خُود غرض آهي. ،
غريب جي حالتن جو ذمو، ڏجي ڪنھن کي. . . “
مئه ڪشي عيش ٿي پئي ۽ مسجدون دهشت. ،
مسيت يا ميڪدي کي، ڪڙو ڏجي ڪنھن کي. . . “
سماج ۾ جڏهن مذهب جي نالي تي دهشت هجي، ﷲ جي گهر ۾ وڃڻ، انجو نالو وٺڻ واري جاءِ ۾هر روز، هر جمعي تي قتل ۽ غارت برپا هجي، جڏهن ﷲ جي نالي تي ٿيندڙ محفل بہ خوف جي علامت هجي تہ پوءِ شاعر جيڪو مفلس بہ آهي جنھنجو من نراس بہ آهي تنھنجي سندس گهر ۽ پاڙي ۾ اُڊڪا ئي اُڊڪا آهن. .
”ماڻھو مفلس اداس ڪيڏو آ. ،
منھنجو من ڀي نراس ڪيڏو آ. . . “
. منھجي پاڙي ۾ رات واعظ آ. ،
منھجي گهر ۾ هراس ڪيڏو آ. . . “
دنيا اهڙو جهنگل هجي جنھن ۾ خدا جو نہ بلڪہ دهشت جو راڄ هجي جتي انساني خون سستو ٿي وڃي، جتي ماڻھو ظلم خلاف ٻڙڪ بہ ٻاهر نہ ڪڍن ۽ جيئري ئي مردہ بڻجي وڃن تہ پوءِ شاعر ۽ اڄ جي سونھين جي زبان بہ احتجاج ڪندي نظر اچي ٿي.
”سماج منھن سوا نڪتو، بُجو ڏجي ڪنھن کي. ،
هتي جيئرا بہ جنازا، ڪُلھو ڏجي ڪنھن کي. . . . . “
”امن پياسو، ۽ انصاف بہ پياسو آ. ،
مون ۾ تہ رت جو هڪڙو وٽو ڏجي ڪنھن کي. . . . . “
ماڻھو مايوس ٿيندا آهن ليڪن ڏات ڌڻي وقت جو هوڪو بڻبا اهن. زمانا ظلم ڪندا آهن ليڪن شاعر هر هر جنم وٺڻ جي ڳالھ ٿو ڪري.
”ڀلي اُڊيڙ زمانا، سبڻ جو ايندو آ. ،
ٻہ ٽي غزل لکي وٺبا، لکڻ جو ايندو آ. . . . . “
بھار ۾ تہ بھار ڏٺي ۽ ٻُڌي ويئي آهي ليڪن شاعر جڏهن آئيندي جو سونھون بڻبو آهي تہ کيس خزان ۾ بہ بھار جي آمد جي آهٽ ٻُڌڻ ۾ ايندي آهي.
”ڏسو خزان ۾ محبت، گلاب آندو آ. ،
نگاه ڪنھنجي اسان لاءِ، حجاب آندو آ. . . “
”ائين بہ وقت ڪڏهن، مھربان ٿيندو آ. ،
مُلان لڪي لڪي مون لاءِ، شراب آندو آ. . . “
انسان خطا جو گهر آهي ليڪن انھي خطا ۽ پنھنجي ڪوتاهين جي وضاحت جو اقرار لياقت ڪجهہ هن طريقي سان ڪيو آهي.
”مون جيئڻ لاءِ خطا ڪئي هوندي. ،
مون ۾ ٻي ڪا خطا، سُجهئي دنيا. . . . . “
”ڪوئي ڇيڙي تہ ماٺ ڪيئن رهجي. ،
ساز ڪو بي صدا، سُجهئي دنيا. . . . . . . “
لياقت جي خوابن جي تعبير بہ سندس شاعري جيان ڪيڏي نہ خوبصورت آهي. .
”اهو ڏٺم تہ آدمي کي جهُڪيو پئي سورج. ،
ڪڍو تعبير انھي جي مون خواب آندو آ. . . . “
”اچو اچو ڏسو مذهب اوهان مان ڪنھن جو آ. ،
گناه منھنجي ڪٿان کان ثواب آندو آ. . . . “
”نچوڙ جنھن ۾ فلڪ جي سڀن صحيفن جو . ،
اسان اهو ئي زمانا ڪتاب آندو آ. . . . . “
لياقت جي شاعري ۾ خدا بہ آهي، زمانو بہ آهي ۽ وقت بہ آهي اهي سندس محبوب آهن اسٽيٽس ڪو جي علامت بہ آهن. رستو آهن رند بہ آهن تہ هڪ اڻانگي پنڌ جو اهڃاڻ بہ آهن، ماڻھو جو مقدر بہ آهن. سھڻي بہ آهن تہ سھڻي کي وچ سير ۾ ٻوڙيندر سائر بہ آهن. پرين بہ آهن تہ پساه بہ آهن، شڪار بہ آهن تہ شڪاري بہ آهن، سندس شاعري جي استعارن ۾ رابعہ بصري قلندر بہ ٻولي ٿي تہ ان ۾ منصور هلاج جھڙا جنيد بغدادي کان چڀندڙ سوال بہ آهن تہ منجهس رومي بہ جهومي ٿو. ان ۾ لطيف جي فڪرجا عڪس بہ آهن تہ اڄ جي دور جا درد ۽ نوحا بہ آهن ۽ پوءِ هڏ ۽ ماس جو ٺھيل انسان ڪپجي، وڍجي ۽ لڇي جڏهن هيئن ٿو چوي تہ پوءِ اڄ جو سونھون لياقت علي لياقت سنڌ جي اڄ جي شاعرن ۾ ڪيڏو نہ ممتاز محسوس ٿئي ٿو. . .
”زهر هاڻو بہ پي وڃان هيڪر. ،
تو ستايو پياس ڪيڏو آ. . . . “
”رات تارو ٽُٽو لڇيو ڪيڏو. ،
تنھنجو لياقت حساس ڪيڏو آ. . . “.