1. تبديلي سنڌ جي اڻ ٽر گهرج آهي
ان معاملي ۾ ڀٽي صاحب جي دور واري پيپلز پارٽي به ان کان پٺتي هئي. سنڌ ۾ جتي ووٽن ۽ عوام کي متحرڪ ڪرڻ واري طاقت شهيد ڀٽي جي پيپلز پارٽيءَ وٽ هئي. اتي عوامي راءِ ۽ سياسي ساڃاهه تي وري به سنڌ جا ساڃاهه وند ۽ ليکڪ شاعر وڌيڪ اثر انداز ٿيندا هئا ۽ ڀٽي صاحب ڪڏهن به کين سک سان ويهڻ نه ڏنو. سنڌي ليکڪن ۽ باضمير صحافين کي انهيءَ دور ۾ شديد اذيتن جو منهن ڏسڻو پيو، ڇو ته اهي عوامي عام راءِ تي وڌيڪ اثرانداز ٿيندا هئا. سنڌ ۾ سياسي طاقت جو اهو ٽٽل ٽڪنڊو سنڌ سان ٿيندڙ انيائن جو بنيادي ڪارڻ آهي. جڏهن سنڌ ۾ سياسي متبادل جي ڳالهه ڪجي ٿي ته ان جو مطلب هڪ اهڙي سياسي طاقت آهي، جنهن وٽ سياسي سگهه جا اهي ٽئي مرڪز موجود هجن. ان پسمنظر ۾ ڏسجي ته سنڌ ۾ هڪ وڏو سياسي خال جيئن جو تيئن موجود آهي. چونڊن کان هڪ ٻه سال اڳ جڏهن قومپرست تنظيمن جو اتحاد ‘سپنا’ متحرڪ ٿيو ته سنڌ جي ساڃاهه وندن ان کي ڀرپور حمايت ڏني. اڳتي هلي سپنا ۽ سنڌ بچايو ڪميٽيءَ جڏهن سنڌ جي مختلف سياسي معاملن تي عوامي تحرڪ پيدا ڪيو ته اها اميد پيدا ٿيڻ لڳي ته سپنا اڳتي هلي قومپرست پارٽين لاءِ هڪ مضبوط اليڪشني اتحاد پڻ ثابت ٿيندو. بدقسمتيءَ سان قومپرست تنظيمن اندر موجود غير سنجيدگي ننڍين انائن ۽ ڪمزور سياسي حڪمت عمليءَ سبب اهو اتحاد جٽاءُ نه ڪري سگهيو، وري جڏهن پير پاڳاري ٻٽي مڪاني نظام خلاف سمورين ڌرين کي منظم ڪري حيدرآباد ۾ عوامي سياسي طاقت جو مظاهرو ڪيو ته هر ڪنهن کي اها اميد پيدا ٿيڻ لڳي ته سنڌ اندر هڪ مضبوط سياسي متبادل جنم وٺي چڪو آهي، پر ڪجهه وقت اندر ئي پير پاڳارو عوامي اڳواڻ مان ڦري روايتي ڊرائنگ روم سياستدان ۾ بدلجي ويو ۽ ڏهه جماعتي اتحاد هڪ افسانو بنجي ويو. قومپرست ڌرين جيڪڏهن ان اتحاد بجاءِ رڳو ڪنهن طرح سپنا جي فورم تان چونڊ وڙهي هارائين ها، تڏهن به گهٽ ۾ گهٽ اهي پارلياماني سياست ۾ هڪ مضبوط ڌر طور سڃاڻپ پيدا ڪري وٺن ها. بهرحال پارلياماني سياست جي ناتجربيڪاري ۽ اندروني تنظيمي ڪمزورين سبب قومپرست پارٽين اليڪشن ضرور هارائي، پر ڪجهه تڪن تي سندن ووٽن جو انگ ٻڌائي ٿو ته جيڪڏهن قومپرست تنظيمون ايندڙ پنج سال ان تجربي مان سکندي پنهنجي نئين سر صف بندي ڪن ته انهن ۾ هڪ مضبوط اليڪشني طاقت طور اڀرڻ جي صلاحيت موجود آهي. هينئر به عوام کي متحرڪ ڪرڻ ۽ عوامي راءِ تي اثرانداز ٿيندڙ حلقن تائين سندن پهچ ڪمزور نه ٿي آهي. پر سندن اندروني سياسي ڪمزوريون انهن جي اوسر ۾ رنڊڪ آهن. جيڪڏهن قومپرست تنظيمون سنجيدگيءَ سان سنڌ ۾ هڪ متبادل سياسي طاقت ٿي اُڀرڻ گهرن ٿيون ته انهن کي هيٺين گذارش تي ويچار ڪرڻ گهرجي:
* پنهنجي تنظيمن کي صحيح معنى ۾ جديد جمهوري قدرن سان ٺهڪندڙ تنظيم بنائڻ لاءِ انهن مٿان شخصي حڪمرانيءَ کي ختم ڪن. هن وقت قومپرست تنظيمن ۾ چند فردن جا نالا ورهين کان نظر اچي رهيا آهن. سنڌ اندر متبادل طاقت بنجڻ جي خواهش رکندڙ ڌرين کي خود پنهنجي تنظيمن اندر به متبادل کي جڳهه ڏيڻ گهرجي ۽ تنظيمن اندر فيصلي سازيءَ کي فردن بجاءِ ادارن جي ماتحت بنائڻ گهرجي.
* عوامي سطح تي پنهنجي ساک بحال ڪرڻ خاطر کين تنظيمي ڪار وهنوار لاءِ شفاف وسيلن جو بندوبست ڪرڻ گهرجي. ڀتا گيري، پلاٽن ۽ ملڪيتن تي قبضا ڪرڻ ۽ ان لاءِ تنظيم اندر ڏوهارين جي سرپرستي ڪرڻ بجاءِ کين ساک جي آڌار تي عوامي مدد تي ڀاڙڻ گهرجي. سنڌ توڙي سنڌ کان ٻاهر رهندڙ سنڌ واسي اجتماعي قومي مفادن لاءِ صاف شفاف سياست ڪندڙ ڌرين جي مالي توڙي اخلاقي واهر ڪرڻ لاءِ تيار آهن. پر ڪجهه تنظيمن جي غير شفافيت ۽ ڪرائيم سان سلهاڙيل هجڻ سبب اهي پٺتي هٽي وڃن ٿا.
* جيڪي قومپرست پارٽيون پارلياماني سياست کي جدوجهد جو مرڪز بنائڻ گهرن ٿيون ته انهن کي هن اليڪشني تجربي مان سکندي ايندڙ پنجن سالن لاءِ منظم حڪمت عملي جوڙڻ گهرجي. جيڪڏهن قومپرست ڌريون عوامي رابطي کي چوويهن ڪلاڪن جي مشق بنائڻ بجاءِ رڳو اليڪشن جي سيزن جو انتظار ڪنديون ته ان وقت کين ڪابه جوڳي موٽ نه ملي سگهندي. قومپرست تنظيمن کي هاڻي کان ئي ڪجهه تڪ چونڊي انهن تي اڄ کان محنت شروع ڪرڻ گهرجي. سڄي سنڌ ۾ اميدوار بيهاري مقابلا ڪرڻ بجاءِ ڏهن پندرهن تڪن کي چونڊي انهن لاءِ گهڻ پاسائين حڪمت عملي جوڙڻ جي ضرورت آهي. عوام جي روزمره جي مسئلن کان وٺي انساني حقن جي ڀڃڪڙين تائين مقامي سطح تي ماڻهن کي قيادت فراهم ڪرڻ سان ئي عوام سان اهو رشتو جڙي سگهندو، جيڪو چونڊن جي وقت ڪم اچي سگهي. ان سان گڏوگڏ سنڌ جي گڏيل مفادن بابت عوام کي متحرڪ رکڻ وارو ڪم جاري رکڻو پوندو.
* قومپرست پارٽين کي اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته سول سوسائٽي، ميڊيا ۽ نوجوان سندن سماجي ۽ سياسي اتحادي آهن، انهن ڌرين جون پنهنجون پنهنجون اندروني ڪمزوريون به آهن، پر بهرحال انهن سان ٽڪراءُ ۾ اچڻ بجاءِ انهن ۾ موجوده هم خيال فردن ۽ ادارن سان ناتا بهتر رکڻ سان سندن سياسي سگهه ۾ واڌارو ايندو. اهي ناتا ردعمل ۽ شڪ وارن روين سبب ڪمزور ٿيا آهن، جن کي بهتر بنائڻ لاءِ اڳڀراين جي ضرورت آهي. انهن ناتن کي بهتر بنائڻ لاءِ قومپرست ڌرين جي قيادت کي ڪجهه وڌيڪ سهپ جو مظاهرو ڪرڻو پوندو. ساڳئي طرح ليکڪ، صحافي ۽ سول سوسائٽيءَ کي به اهو سمجهڻو پوندو ته قومپرست ڌريون سمورين ڪمزورين جي باوجود سنڌ جي قومي مفادن تي سگهارو موقف رکن ٿيون ۽ پنهنجي حال آهر جدوجهد ڪن ٿيون، انهن جي خيال يا جدوجهد جي طريقن سان اختلاف رکڻ جي باوجود انهن کي مڃتا ۽ سهائتا ملڻ گهرجي. نه اڪيلي سر ليکڪ، صحافي ۽ سول سوسائٽي جا ادارا سنڌ ۾ ڪنهن وڏي سياسي تبديليءَ جو بنياد رکي سگهندا ۽ نه وري انهن جي حمايت ۽ مدد کان سواءِ قومپرست ڌريون سنڌ ۾ بنيادي تبديليءَ جي جدوجهد کي اڳتي وڌائي سگهنديون. سنڌ جي قومي مفادن ۽ حقن جي بچاءَ جي جدوجهد تمام ڳرو ڪم آهي، جنهن لاءِ انائن جي آڌار الڳ رهڻ بدران هڪ ٻئي جو ساٿ ڏيڻو پوندو. خود ليکڪ اديب ۽ سول سوسائٽي جي ٻين ادارن جي اندر به وڏيون وڇوٽيون آهن ۽ کين به ڪنهن اهڙي هڪ منظم فورم جي گهرج آهي، جنهن جي وسيلي اهي قومي حقن جي هلچل جو ڪو اثرائتو حصو بنجي سگهن. خراب ڳالهه اختلاف راءِ نه پر ان جي بنياد تي وڇوٽيون پيدا ڪرڻ آهي، سنڌ اندر سول سوسائٽي جي ادارن (جنهن ۾ ليکڪ، صحافي ۽ ساڃاهه وند سڀ شامل آهن) کي به ڪنهن وڏي تبديليءَ جي خواهش لاءِ وڏي عمل جو مظاهرو ڪرڻو پوندو، رڳو صلاحن ۽ سَڌن ڪرڻ سان سماج ۾ تبديلي نه اچي سگهندي.
* قومپرست تنظيمن ۽ سول سوسائٽي جي جدوجهد جو مرڪز رڳو پيپلز پارٽي حڪومت جي غلط عملن جي مخالفت تائين محدود نه رهڻ گهرجي، سنڌ ۾ تبديليءَ جي جدوجهد جو پنهنجو گهڻ پاسائون پروگرام هجڻ گهرجي، سياسي معاملا ان وسيع تر پروگرام جو رڳو هڪ حصو هجڻ گهرجن، ان کانسواءِ علمي ادبي جدوجهد، سماجي تبديليءَ لاءِ ادارن جو بنياد رکڻ، سماجي ۽ سياسي اوسر جي مختلف ادارن جي ڇڙو ڇڙ ڪم کي سلهاڙڻ، نون ادارن ٺاهڻ لاءِ بنياد فراهم ڪرڻ، مختلف وسيلا ۽ صلاحيتون رکندڙ فردن ۽ ادارن ۾ ڳانڍاپو پيدا ڪرڻ، ملڪ جي ٻين صوبن ۾ رهندڙ ساڃاهه وند فردن ۽ ادارن سان لهه وچڙ ۾ اچڻ، سفارتي محاذ تي سنڌ جي آئيني ۽ تاريخي حقن لاءِ آواز اٿارڻ، وچولي طبقي جي معاشي اوسر لاءِ جاکوڙڻ، سنڌ ۾ تعليمي ۽ فنِي ادارن جي بحالي ۽ متبادل ادارن جو ڄار پکيڙڻ، پرڏيهه ۾ رهندڙ سنڌ واسين سان لاڳاپا قائم ڪرڻ ۽ انهن کي سنڌ جي ترقيءَ جي مکيه ڌارا جو حصو بنائڻ، عورتن ۽ نوجوانن کي سماج اندر تبديليءَ جي جدوجهد ۾ اهم حصو بنائڻ جهڙيون اڳڀرايون ڪرڻ جي سخت ضرورت آهي، سنڌ سياسي ۽ سماجي اوسر جي حوالي سان هڪ جمود جو شڪار ٿي وئي آهي ۽ پيپلز پارٽي وڏيرا شاهيءَ کي سگهارو ڪري ۽ سول انتظاميا ۾ سفارشي ٽولو ويهاري ان کي بي اثر ڪري ڇڏيو آهي، جنهن سان سنڌ جي سماجي اوسر کي ڪاپاري ڌڪ لڳو آهي، سڄي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ معيشت ۽ انفرا اسٽرڪچر کي پيپلز پارٽي ڪرپشن جي ور چاڙهي ۽ بدامنيءَ کي کلي ڇوٽ ڏئي وچولي طبقي کي نستو ڪري ڇڏيو آهي، مٿان وري ذوالفقار آباد جهڙي رٿائن وسيلي ڌارين جا ڪٽڪ آڻڻ جا سانباها ڪري سنڌين کي سنڌ اندر هڪ بي اثر اقليت ۾ تبديل ڪرڻ جا خطرناڪ بنياد رکي رهي آهي، انهن سمورين للڪارن کي منهن ڏيڻ لاءِ سنڌ جي گهڻ گهرن سياسي توڙي سماجي ۽ علمي ادبي حلقن کي گڏيل جدوجهد ڪرڻي پوندي، قومپرست ڌريون تبديليءَ جي جدوجهد کي سرواڻي فراهم ڪري پنهنجي سياسي ڪردار کي اُتساهيندڙ نوان بنياد فراهم ڪري سگهن ٿيون.
اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته چونڊن ۾ پيپلز پارٽيءَ جي ڪاميابيءَ جو مطلب اهو ناهي ته سنڌ اندر بنيادي سياسي ۽ سماجي تبديليءَ لاءِ جدوجهد ختم ٿي وئي آهي، چونڊن ۾ کٽڻ ۽ هارائڻ جا بنياد مختلف هوندا آهن، عوامي سطح تي بهتر حڪمراني، سنڌ جي قدرتي وسيلن جي مالڪي، امن امان جي بحالي، غربت جي خاتمي، سنڌين جي سنڌ مٿان حق حاڪميت ۽ سنڌين جي عددي گهڻائي برقرار رکڻ واريون گُهرون اڄ به ساڳي شدت سان موجود آهن، پيپلز پارٽيءَ کي نئون مينڊيٽ هاڻوڪي چونڊ منشور مطابق مليو آهي، جنهن ۾ ڪٿي به ذوالفقار آباد ۽ ٻٽي مڪاني نظام جو ذڪر ناهي، تنهنڪري ڪنهن به سنڌ دشمن رٿا يا فيصلي کي سنڌ جا ماڻهو عوامي مينڊيٽ واري راڳ طور قبول نه ڪندا، سنڌ جي ساڃاهه وند طبقن ۽ عوام اجتماعي قومي حقن کي ووٽ جي نالي ۾ گروي نه رکيو آهي، پيپلز پارٽيءَ کي پنهنجي مينڊيٽ کي ذميواريءَ سان استعمال ڪرڻو پوندو، جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ ايندڙ پنجن سالن دوران به گذريل پنجن سالن واري ڪارڪردگيءَ ڏيکاري ته پوءِ ان کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي، ته سنڌ قيامت تائين متبادل جي غربت جو شڪار نه رهندي، جيڪڏهن متبادل اڀرڻ جي شڪل ۾ پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ جهڙي ئي مضبوط ڳڙهه ڏکڻ پنجاب مان سياسي نيڪالي ملي سگهي ٿي ته پوءِ سنڌ اندر به ان لاءِ ايندڙ سالن ۾ وڌيڪ چئلنج پيدا ٿي سگهن ٿا، عوام کي ٿڏي قبائلي سردارن ۽ وڏيرن جي ڏڍ ۽ ڏاڍ تي اليڪشن کٽڻي سولي آهي، پر عوام مٿان سياسي راڄ قائم رکڻ مشڪل آهي، تبديلي سنڌ جي اڻ ٽر گهرج آهي ۽ تاريخ جي تقاضائڻ کي رڳو اليڪشن نتيجن سان روڪڻ نا ممڪن آهي.
(روزاني ڪاوش سومر 3 جون 2013ع)
*