10. پيپلزپارٽي جي سياسي تاريخ جو تجزيو
روزاني جيجل اخبار پاران شروع ڪيل هي بحث سنڌ جي سياسي تاريخي جي ڇنڊ ڇاڻ ڏانهن هڪ اهم وک آهي. پيپلزپارٽيءَ جي سياسي تجزئي لاءِ آءُ ان کي ٽن دورن ۾ ورهائڻ چاهيان ٿو. هڪ شهيد ڀٽي جو دور، ٻيو شهيد بينظير جو دور ۽ ٽيون بينظير جي شهادت کانپوءِ وارو دور پيپلزپارٽي جا اهي ٽئي دور همعصر سياست جا هڪ ٻئي کان مختلف دور. هئا ۽ پيپلزپارٽيءَ کي انهن ٽنهي دورن ۾ تڏهوڪين حقيقتن جي پسمنظر ۽ بحث هيٺ آندو ويو آهي. هونءَ ته پيپلزپارٽيءَ جو سياسي جائزو هڪ کان وڌيڪ پي ايڇ ڊي ڊگري جو مستحق آهي، پر اخباري پڙهندڙن لاءِ انهن جو هڪ مختصر تجزيو هنن مضمونن ۾ ڪيو ويو آهي.
پهريون دور: شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي پيپلزپارٽي:
سٺ جي ڏهاڪي ۾ پيپلزپارٽيءَ جن حالتن ۾ جنم ورتو اها ان دور جي لحاظ کان هڪ ترقي پسند پارٽي هئي. ايوبي آمريت جا پڇاڙڪا سال مغليه سلطنت جي پڇاڙڪن سالن جيان اندروني گهوٽالي جا سال هئا ۽ حڪومتي توڙي انتظامي ڍانچو پويان پساهه کڻي رهيو هو. ذوالفقار علي ڀٽي پنهنجي سحر انگيز شخصيت ۽ هندستان دشمنيءَ وارين تقريرن ۽ اسٽائل سان پنجاب جي سولين ۽ ملٽري اسٽيبلشمينٽ اندر پنهنجي لاءِ قبوليت پيدا ڪري ورتي هئي. عوامي سطح تي مقبوليت لاءِ هن اٽي، لٽي ۽ اجهي جو زبردست نعرو عام ڪيو ۽ هيٺين طبقن جي دلين کي گرمائيندڙ تقريرون ڪري سندن دلين ۾ جاءِ پيدا ڪئي. ساڳي طرح هن وچولي طبقي جي پڙهيل لکيل ۽ کاٻي ڌر وٽ سوشلزم جو نعرو هڻي جاءِ پيدا ڪئي. اها ڀٽي جي شخصي ذهانت ۽ موهيندڙ شخصيت هئي، جنهن هڪ ئي وقت فوج، پنجاب جي اسٽيبلشمينٽ، ملڪ جي پيڙهيل طبقن ۽ آمريتن کان بيزار وچولي طبقي جي پڙهيل لکيل ماڻهن وٽ قبوليت حاصل ڪري ورتي، انيڪ تضادن سان ڀرپور هجڻ جي باوجود هن وٽ سڀني کي آڇڻ لاءِ ڪجهه نه ڪجهه هئو. هڪ اهڙو ملڪ جيڪو پيدا ٿيندي ئي سول ۽ ملٽري آمريتن جي هنج ۾ پليو هيو ۽ عوامي راءِ نالي ڪنهن به شيءَ جي احترام جو تصور ئي نه هو، اتي هن جمهوريت ۽ سوشلزم جهڙا تصور عام ڪري عوام جي اکين ۾ نوان خواب پوکيا ۽ دلين ۾ نين اميدن لاءِ اتساهه پيدا ڪيو. اهو ته هئو ڀٽي جي شخصيت جو سحر انگيز ظاهري پاسو، عملي طور ڀٽو انهن سمورن نعرن ۽ پروگرامن سان ايترو سلهاڙيل نه هئو، جيترو ظاهري طور نظر ايندو هو. سندس جمهوريت پسنديءَ جو وڏو اظهار بنگالين جي ملڪي اقتدار تي جائز حق کان انڪار جي شڪل ۾ شروع ٿيو. عوامي ليگ جيڪا پيپلزپارٽي جي ڀيٽ ۾ ٻيڻيون سيٽون کڻي قومي اسيمبليءَ ۾ اڪثريتي پارٽي طور ڪامياب ٿي هئي ۽ ملڪي اقتدار تي ان جو جائز حق هو، ان کي روڪڻ لاءِ آرمي ۽ پنجاب جي اسٽيبلشمينٽ ڀٽي کي استعمال ڪيو. ڀٽو پنهنجي اقتدار جي خواهش ۽ اسٽيبلشمينٽ سان وفاداريءَ جي ڊوڙ ۾ جمهوريت جي بينادي قدرن جو انڪاري بڻيو ۽ اڄ بنگلاديش ۾ ٿيل تاريخي قتل عام جي اهم ذميوارن ۾ ڳڻجي ٿو. تاريخ جي ان تلخ حقيقت کان انڪار ڪيو اکين تي پٽيون ٻڌل ماڻهو ئي ڪري سگهي ٿو. اڳتي هلي هن هندستان وٽ يرغمال ٿيل 90 هزار پاڪستانين کي آجو ڪرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪو ۽ ان غلط فهميءَ جو شڪار رهيو ته پنجاب جي سولين ۽ مليٽري اسٽيبلشمينٽ سندس ايڏي وفاداريءَ جو جائز صلو ڏيندي. ڪو به ايماندار جمهوريت پسند ۽ سوشلسٽ اهو ڏوهه ڪرڻ جو تصور به نه ٿو ڪري سگهي، جيڪو ڀٽي بنگلاديش سان ڪيو.
1972ع ۾ باقي ملڪ جون واڳون سنڀالڻ کانپوءِ هن ڪجهه قدم اهڙا کنيا، جنهن سان ڪي سگهاريون طاقتون ساڻس ارهيون ٿيون. ان ۾ وڏي پيماني تي خانگي ملڪيتن کي نيشنلائيز ڪرڻ، اسلامي بلاڪ کي اڳتي وڌائڻ ۽ زميني سڌارا شامل هئا، جيتوڻيڪ اهي قدم به اندروني ڪمزورين جو شڪار هئا، پر ان جي باوجود اهي معمولي نه هئا. اسٽيبلشمينٽ ۽ آرميءَ سان وفاداريءَ ۾ هن ٻيو گناهه وارو ڪم بلوچستان ۾ آرمي آپريشن ڪرائڻ وارو ڪيو. نعپ جون حڪومتون ٽوڙي هن جمهوريت جي بينيادي روح کان انڪار ڪيو. 73ع جو آئين جنهن کي ملڪي تاريخ جو وڏو ڪارنامو سمجهيو ٿو وڃي، ان ۾ قومن جي تاريخي سڃاڻپ کان انڪار ڪيو ويو ۽ غير مسلم لاءِ صدر ٿيڻ کي حرام قرار ڏنو ويو. ساڳي طرح جڏهن مذهبي ڌريون سندس خلاف ٿيون ته هن قاديانين کي ڪافر قرار ڏيڻ، جمعي تي عام موڪل ڪرڻ ۽ شراب تي بندش وجهي کين خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ايترين سارين وفادارين ۽ خدمتن جي باوجود به مذهبي ڌرين ۽ فوج کيس گڏجي ڦاسيءَ تي لٽڪايو ۽ جن 90 هزار پاڪستانين کي بنگالين جي قتل عام ۾ ملوث هجڻ جي باوجود ڀٽي هندستان کان آجو ڪرائي هر پڇاڻي کان آجو رکيو، تن مان نوي ڄڻا به ڀٽي جي زندگي بچائڻ لاءِ ٻاهر نه نڪتا. ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته جيل جي پڇاڙ ڪن ڏينهن ۾ هڪ غيرتمند سنڌيءَ طور هن آمرن آڏو جهڪڻ کان انڪار ڪيو ۽ غير معمولي انساني جرئت جو مظاهرو ڪندي ڦاسي قبوليائين. ڀٽي جي ذات جا سمورا گناهه چار اپريل 1979ع تي ان وقت ڌوپجي ويا، جڏهن هن ذلت ڀري زندگيءَ مٿان هڪ شانائتي موت کي قبوليو. ائين پيپلزپارٽي ۽ ڀٽو ملڪ ۾ قرباني، جرئت، آمريت کان انڪار ۽ عوام لاءِ اتساهه جو استعارو بڻجي ويا. شايد ڀٽو پنهنجي زندگيءَ ۾ ايڏو عظيم نه هئو، جيترو ڦاسيءَ کان پوءِ بڻجي ويو. ڀٽي جي اقتدار وارن سالن ۾ بهرحال ماضيءَ جي پاڪستان جي ڀيٽ ۾ هڪ مختلف سياسي ڪلچرل عام ٿيو ۽ جيڪڏهن ڀٽو پنهنجي ذهانت کي سياسي ايمانداريءَ سان سلهاڙي عوامي صفن سان ڳانڍاپو برقرار رکي سگهي ها ته شايد اڄوڪو پاڪستان گهڻو مختلف هجي ها. اسٽيبلشمينٽ کي اهو انديشو هو ته ڀٽو ڀلي سندن ڪيتريون به خدمتون ڪري پر عوام سان سندس مضبوط رشتو ڪڏهن به کيس عوام جي مفادن ڏانهن ڇڪي سگهي ٿو، جنهن سان غير جمهوري قوتن جو اقتدار تي سڌو اڻ سڌو قبضو ختم ٿي سگهي ٿو. ٻيو ته ڀٽو بهرحال هڪ سنڌي هو ۽ بنگلاديش ٺهڻ کانپوءِ سنڌ ۽ بلوچستان ۾ قومي حقن جي تحريڪن ۾ تيزي اچي رهي هئي. بنگلاديش وڃائڻ کانپوءِ پنجاب جي ملڪي اقتدارن تي قبضي لاءِ انهن ٻنهي صوبن جا قدرتي وسيلا اهم هئا. بندرگاهون، تيل، گئس، ڪوئلو ۽ ڌاتوءَ واريون معدنيات سنڌ ۽ بلوچستان ۾ هيون، تنهنڪري اسٽيبلشمينٽ کي اهو خطرو هو ته ڀٽو ڪنهن وقت به سنڌ جي قومپرست سياست کي هاءِ جيڪ ڪري اسٽيبلشمينٽ سان وڙهي سگهي ٿو، ٽيون اهو ته ڀٽو بين الاقوامي سفارتڪاريءَ جو ماهر هو ۽ عالمي برادري خاص طور تي اسلامي ملڪن ۾ هو آرمي اسٽيبلشمينٽ کان وڌيڪ مقبول هو. اها عالمي مقبوليت به ملڪي اسٽيبلشمينٽ لاءِ خطرو هئي، ڇو ته پرڏيهي پاليسيءَ ۾ هو ڀٽي تي پنهنجي مرضي سان شايد گهڻو وقت نه هلائي سگهن ها. آمريڪا ۽ اولهه بجاءِ چين ۽ روس ڏانهن جهڪاءُ رکندڙ ڀٽو سرد جنگ جي اهم رانديگرن کي قبول نه هو، تنهنڪري کيس هٽايو ويو، ان پسمنظر ۾ ڏسجي ته 60 ۽ 70 وارن ڏهاڪن جي پيپلزپارٽي، جيتوڻيڪ ڪيترن ئي تضادن جو شڪار هئي، پر پنهنجي مجموعي جوهر ۾ ان جو جهڪاءُ اسٽيبلشمينٽ کان هٽي عوام ڏانهن وڌڻ جو امڪان موجود هئو، ان دور جي پيپلزپارٽي نسبتي طور هڪ اهڙي ڌر هئي، جنهن ۾ ان دور جي تاريخي تضاضائن کي پورو ڪرڻ جي صلاحيت موجود هئي. اهو دور ڀٽي جي شهادت سان پڄاڻيءَ تي پهتو ۽ ملڪي تاريخ ۾ هڪ اهڙي گونجار ڇڏي ويو، جنهن جا اثر اڄ به ملڪي سياست ۾ چٽا نظر اچن ٿا. سنڌ جي حوالي سان ڀٽي جو دور نسبتن بهتر دور هو. هن ڪوٽا سسٽم ۽ ليٽرل انٽري کي متعارف ڪرائي سنڌي وچولي طبقي کي مکيه ڌارا ۾ اچڻ جو موقعو ڏنو. سنڌ ۾ اعليٰ تعليم جي ادارن وسيلي وچولي طبقي جي اڄوڪي نسل جا بنياد ڀٽي جي دور ۾ رکيا ويا. ملڪ ٺهڻ کانپوءِ پهريون ڀيرو سنڌين کي نفسياتي طور ملڪي ڪاروهنوار ۾ ڀائيوار ي جو احساس مليو. سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ واري معاملي تي جيتوڻيڪ ڀٽو شهري سياست جو دٻاءُ برداشت نه ڪري سگهيو، پر ان جي باوجود سنڌي ٻوليءَ وارو بل هڪ اهم اڳڀرائي هئو. البته سنڌي اديبن ليکڪن ڏانهن سندس رويو غير ضروري طور تي ٽڪراءُ وارو رهيو. ڪيترن ئي سنڌي رسالن ۽ ڪتابن تي بندش لاڳو ٿي ۽ اديبن کي مخالف خيال رکڻ جي ڏوهه ۾ جيلن ۾ واڙيو ويو. ان معاملي ۾ ڀٽي جي شخصيت عملي طور جمهوري قدرن سان ٽڪراءُ واري رهي. مجموعي طور سنڌ جي ماڻهن کيس هڪ سنڌي وزيراعظم طور مان ۽ مڃتا ڏني ۽ سندس ڦاسيءَ کي سنڌيت خلاف حملو سمجهندي سندس قربانيءَ جي صلي ۾ انهن ماڻهن کي به هينئر تائين ووٽ ڏنا آهن، جيڪي ڀٽي کي قتل ڪرائيندڙ طاقتن جا سهڪاري هئا. مجموعي طور ڀٽي شهيد جي دور کي ورهاڱي کانپوءِ ملڪي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو سنڌين جي مکيه ڌاري ۾ شموليت جو دور چئي سگهجي ٿو ۽ ان جو هڪ ڪارڻ بنگلاديش ٺهڻ کانپوءِ سنڌ ۾ قومپرستيءَ جي اڀار کي ٻنجو ڏيڻ هو.
ٻيون دور: بينظير ڀٽو جي پيپلزپارٽي:
پيپلزپارٽيءَ جو ٻيون دور ڀٽي جي شهادت کان وٺي بينظير ڀٽو جي شهادت تائين ڳڻي سگهجي ٿو. هن دور ۾ پيپلزپارٽي خاصيتي طور هڪ تحريڪ ۾ تبديل ٿي وئي ۽ ان آمريت خلاف عوامي مزاحمت کي اڳواڻي فراهم ڪئي. بينظير ڀٽو ۽ نصرت ڀٽو ضياءُ آمريت خلاف شاندار عوامي مزاحمت کي منظم ڪيو. ايم آر ڊي تحريڪ دوران سنڌ واسين ڀٽي جي شهادت خلاف پنهنجي نفرت جو ڀرپور اظهار ڪيو. ڀٽي جي شهادت سنڌ ۾ قومپرستيءَ جي هڪ نئين لهر کي جنم ڏنو ۽ بدترين رياستي تشدد جي باوجود سنڌي ماڻهن هڪ شاندار مزاحمتي جدوجهد ڪئي. سنڌ اندر ان تحريڪ کي هيٺين سطح تي ٻين ڌرين به منظم ڪيو، جنهن ۾ خاص طور تي عوامي تحريڪ جو به وڏو ڪردار هئو. جيتوڻيڪ قومپرست تحريڪ سائين جي ايم سيدجي قيادت ۾ ان تحريڪ کان لاتعلقي رکي، جنهن جو هڪ ڪارڻ ان تحريڪ جو سنڌ جي مفادن کان وڌيڪ جمهوريت جي بحاليءَ سان سلهاڙجڻ هو، جنهن کي قومپرست تحريڪ سنڌين جي نجات جو ذريعو نه ٿي سمجهيو. بينظير ڀٽو 1986ع ۾ واپس اچي پيپلزپارٽيءَ کي نئين سر منظم ڪيو، جنهن کي ڀٽي جا ڪيترائي ساٿي ڏکئي وقت ۾ ڇڏي چڪا هئا. بينظير ڀٽو به پنهنجي پيءُ جيان هڪ من موهيندڙ شخصيت هئي ۽ سياسي حوالي سان هن جي پنهنجي جدوجهد سبب اهو چوڻ غلط ٿيندو ته کيس پارٽي رڳو ورثي ۾ ملي هئي، بينظير ڀٽو به چئني صوبن جي عوام ۾ اوتري ئي مقبول هئي ۽ وچولي طبقي جي کاٻي ڌر وارن لاڙن رکندڙ حلقن ۾ پڻ سندس آجيان ٿي. البته اسٽيبلشمينٽ کيس ايتري قبوليت نه ڏني، جيتري ذوالفقار عيل ڀٽي کي حاصل هئي. 1988ع جي چونڊن ۾ هن زبردست عوامي حمايت سان ڪاميابي حاصل ڪئي ۽ ملڪ جي وزيراعظم بڻجي وئي، جنهن ڪيئي سگهارين قوتن جي سيني تي مڱ ڏري ڇڏيا. ناتجربيڪاريءَ سبب حڪومتي معاملن ۾ هڪ طرف کيس اندروني، چئلنجز درپيش هئا ته ٻئي طرف هن ملڪ جي مڪار اسٽيبلشمينٽ کيس هڪ ڏينهن لاءِ به سک سان ويهڻ نه ڏنو. بينظير ڀٽو جي دور ۾ به پيپلزپارٽي همدرد سياسي تقاضائن تي وڏي حد تائين پوري لٿي هئي، ان دور ۾ پيپلزپارٽيءَ جي سڃاڻپ هيٺين اهم حوالن سان ٿي.
1) اسٽيبلشمينٽ مخالف سياسي طاقت جيڪا چئني صوبن ۾ جمهوريت پسند ۽ ترقي پسند عوام کي متحرڪ ڪري سگهي ۽ آمراڻين طاقتن کي للڪاري سگهي.
2) هڪ نسبتن ترقي پسند جماعت جيڪا مذهبي انتهاپسندي يا هندستان دشمنيءَ تي ڀاڙيندڙ نه پر هڪ وچٿري روشن خيال ڌر جيڪا ملڪ اندر مذهبي جنونيت جي پکڙجڻ جي حامي نه رهي آهي.
3) هڪ اهڙي جماعت جيڪا ڪو غير معمولي انقلابي پروگرام ته نه ٿي رکي پر مجموعي طور ملڪ اندر جمهوري نظام کي مضبوط ڪري ڪمزور طبقن کي اڳتي وڌائي سگهي ٿي.
پيپلزپارٽي ان سموري عرصي دوران مختصر حڪومتن کانسواءِ باقي وقت آمريتن سان ٽڪرائيندي رهي. ملڪي ايجنسين کان وٺي، اسٽيبلشمينٽ جي حامي گروهن ان کي لڳاتار چوکنڀو ٻڌل رکيو. پيپلزپارٽيءَ جون ان عرصي دوران ٻئي حڪومتون وقت کان اڳ ختم ڪيون ويون ۽ سندس حڪومتي دور ڪرپشن، اقربا پروري ۽ انتظامي نااهليءَ جو به شڪار رهيا.
سنڌ جي حوالي سان بينظير ڀٽو جا حڪومتي دور اڻپورين اميدن وارا دور رهيا، ٻئي ڀيرا شهرن ۾ سياست ڪندڙ دهشتگرد طاقتور اسٽيبلشمينٽ جي اشارن تي بينظير ڀٽو جي حڪومتن کي ڪيرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. سويلين ۽ آرمي اسٽيبلشمينٽ کيس ڪڏهن به ملڪي اڳواڻ طور قبول نه ڪيو. سنڌ ۾ بينظير جي حڪومتن دوران ڊگهي مدي واريون ترقياتي رٿائون شروع ٿيون، پر انهن کي حڪومت ختم ٿيڻ کانپوءِ نواز ليگ حڪومت ٻئي ڀيرا روڪي ڇڏيو. سندس اقتدار کان الڳ هجڻ واري عرصي دوران نواز ليگ جي حڪومتن ۾ سنڌ مٿان ڄام صادق ۽ عرفان مروت جهڙا سنڌ دشمن مهانڊا مڙهيا ويا ۽ سياسي مخالفن لاءِ ڌرتي ٽامو ڪئي وئي. ڦرڻا گهرڻ وڏيرا هر ڀيري پيپلزپارٽيءَ کي ڇڏي هزارين ساٿين سميت حڪومت ۾ شامل ٿيندا هئا ۽ بينظير ڀٽو جي اقتدار ۾ اچڻ شرط وري کين ڀٽي جي شهادت ياد اچي ويندي هئي. اهو اقتداري ابن الوقت ٽولو ان وقت به قابض رهيو، پر بينظير ڀٽو جي پنهنجي شخصيت سنڌ ۾ هميشه مقبول رهي. سمورين ناانصافين ۽ ارهاين جي باوجود ڪميٽيڊ پارٽي ڪارڪن هر وقت پيپلزپارٽيءَ سان گڏ رهيا. بينظير ڀٽو بنا ساهيءَ جي لڳاتار ملڪي اسٽيبلشمينٽ خلاف جدوجهد ۾ مهڙ واري مورچي تي بيٺل رهي. ان دور ۾ به جيتوڻيڪ سنڌين کي پيپلزپارٽيءَ سان ڪيئي شڪايتون رهيون، جنهن ۾ شهري جماعتن سان سندس ويجهڙائپ، نوڪرين ۾ ميرٽ جي لتاڙ ۽ ڪرپشن جهڙا انتظامي معاملا شامل رهيا، پر مجموعي طور پيپلزپارٽيءَ کي پنهنجي مزاحمتي ڪردار سبب مقبوليت حاصل رهي. بينظير ڀٽو جي حڪومتن دوران سنڌين جي صوبن توڙي وفاق جي انتظامي معاملن ۾ نمائندگي ڪافي بهتر رهندي هئي. وفاقي حڪومت ۾ بينظير ڀٽو جي دور ۾ جيترا سنڌي سيڪريٽري هوندا هئا. اوترا ته زرداري صاحب جي دور ۾ به نه رهيا. سنڌ جي ترقيءَ ۽ سياسي حقن بابت بينظير ڀٽو جي دور ۾ پيپلزپارٽيءَ جو رويو نسبتن بهتر هئو ۽ سنڌ جي پڙهيل لکيل ماڻهن سان ڏيهه پرڏيهه ۾ هوءَ لڳاتار رابطي ۾ رهندي هئي ته جيئن سنڌ ۾ سماجي تبديليءَ لاءِ ڪي بهتر اڳڀرايون ڪري سگهجن. سنڌ جي قومي سياسي مفادن جهڙوڪ ڪالاباغ ڊيم، اين ايف سي ايوارڊ وغيره وارن معاملن ۾ به پيپلزپارٽي حڪومتن کان ٻاهر هوندي اڳڀرو ڪردار ادا ڪندي هئي، جنهن ڪري ان کي اسلام آباد ۽ لاهور ۾ سنڌ ڪارڊ جو به مهڻو ملندو هو. ڪالاباغ ڊيم خلاف ڪمون شهيد وٽ هنيل ڌرڻي ۾ بينظير ڀٽو جي ذاتي شرڪت کي سنڌ ۾ غير معمولي اهميت ملي. ڪجهه حلقن جو ته اهو به خيال هو ته سڀاڻي جيڪڏهن هن خطي ۾ ملڪ ۾ ڪي اهم وڏا فيصلا ٿيا ته بينظير ڀٽو سنڌين جي قومي حقن جي تحفظ لاءِ اهم ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي. ان اميد ۾ ڪيتري خوشفهمي ۽ ڪيتري حقيقت پسندي شامل هئي، ان بابت الڳ الڳ رايا ٿي سگهن ٿا. ڪيٽي بندر پراجيڪٽ جهڙين اڳڀراين مان ظاهر ٿئي ٿو ته بينظير ڀٽو جي دور واري پيپلزپارٽيءَ وٽ سنڌ جي لاءِ همدرد دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ واري صلاحيت ۽ سوچ موجود هئي. بينظير ڀٽو کي احساس هئو ته سنڌين کي منظم طريقي سان وڏيرڪي غلامي ۾ رکيو ويو آهي ۽ سنڌين جي نجات وڏيرڪي سماجي نظام مان جان ڇڏائڻ کانسواءِ ممڪن ناهي. جيتوڻيڪ بينظير جي دور ۾ به ڦرڻا گهرڻا وڏيرا پيپلزپارٽيءَ ۾ ايندا ويندا رهندا هئا، پر مجموعي طور تي پيپلزپارٽيءَ مٿان وڏيرڪو قبضو ايترو مضبوط نه هئو ۽ پيپلزپارٽيءَ جي سڃاڻپ اڃا به ڪنهن حد تائين وچولي طبقي جي نمائنده پارٽيءَ واري هئو. سنڌ اندر وچولي طبقي جي اڳواڻ جي هڪ وڏي قطار پيپلزپارٽيءَ جي نمائندگي ڪندي هئي ۽ هيٺين طبقي جي ڪارڪنن لاءِ قيادت تائين پهچ نسبتن آسان هئي. وچولي طبقي جا اسيمبلي ميمبر ۽ وزير تڏهن به ڪرپشن ڪندا هئا، پر اڄوڪي دور جيان قيادت طرفان مال ڪمائڻ سندن فرضن جو حصو نه هئو. اقتدار ۾ گهڻو عرصو نه رهڻ ۽ گهڻُ وقت مخالف ڌر ۾ رهڻ سبب سنڌ جي قومي مفادن بابت پيپلزپارٽيءَ جو ڪردار گهڻو بهتر هئو. اقتدار وارن مختصر سالن ۾ پيپلزپارٽيءَ سڄو وقت اسٽيبلشمينٽ سان ٽڪراءُ ۾ رهندي هئي، تنهن ڪري مرڪزي قيادت وٽ هيٺين سطح تي ٿيندڙ بدعنوانين ۽ بدانتظاميءَ کي سنڀالڻ جيتري واندڪائي ئي نه هوندي هئي. پيپلزپارٽيءَ البته مخالف ڌر هجڻ واري دور ۾ هڪ اثرائتي مخالف ڌر ٿي اڀرندي هئي ۽ ان جو مزاحمتي ڪردار ڪافي پختو هوندو هو. اهو ئي ڪارڻ آهي جو سنڌ جي اهم مسئلن جهڙوڪ پاڻي ۽ ناڻي جي ورڇ وغيره تي مخالف ڌر طور پيپلزپارٽي وفاق ۾ اثرائتو ڪردار ادا ڪندي هئي ۽ سنڌ ۾ اڪثر ڪري قومپرست ڌرين سان مختلف ڪميٽين ۾ به شريڪ رهندي هئي. پيپلزپارٽيءَ جو اهو دور ان جي مزاحمتي خاصيت ۽ جمهوريت لاءِ جدوجهد جي خاصيت وارو دور هو، جيڪو بينظير ڀٽو جي شهادت سان پڄاڻي تي پهتو.
ٽيون دور: آصف زرداريءَ جي پيپلزپارٽيءَ:
پيپلزپارٽيءَ جو ٽيون يعني هاڻوڪو دور گذريل ٻن دورن کان بنهه مختلف آهي. ان کان اڳ سنڌ ۾ پيپلزپارٽيءَ هميسه ڀٽو ڪٽنب جي سرواڻيءَ هيٺ سياست ڪندي هئي ۽ اهو پهريون موقعو هو جو پيپلزپارٽيءَ جي قيادت ڪنهن اهڙي شخصيت وٽ آئي، جيڪو بينظير ڀٽو جو ورثو آهي پر خانداني وارثن ۾ يقين رکندڙ ماڻهن لاءِ آصف زرداريءَ کي ڀٽو خاندان جو حصو تسليم ڪرڻ آسان نه هو پر اصولي طور سياست کي ڪٽنبن جي ميراث هجڻ به نه گهرجي. 2008ع ۾ آصف زرداريءَ جي سڃاڻپ هڪ اهڙِي متضاد شخصيت واري هئي، جنهن تي هڪ طرف اڳوڻين حڪومتن دوران ڪرپشن جا سنگين الزام هئا ته ٻئي طرف بنا ڪنهن ثابت ٿيل الزام جي هن سالن جا سال جيل ڪاٽيا هئا ۽ ڪنهن به موقعي تي هن وقت جي حڪمرانن آڏو آڻ نه مڃي هئي، جيڪا سياسي حوالي سان ڪا معمولي ڳالهه ناهي. البته 2008ع ۾ هن جنهن طرح هڪ پراسرار وصيعت جو صحيح يا غلط هجڻ الڳ بحث آهي، پر هڪ اهڙِي پارٽي جيڪا ملڪ ۾ جمهوريت جي بقا لاءِ جدوجهد جي دعويدار هجي، ان ۾ پارٽيءَ جي سرواڻيءَ جو تعين سياسي ادارن بجاءِ وصعيتن تي ڪرڻ اصولي طور غلط روايت آهي، بحرحال ان وقت جڏهن سڄو ملڪ بينظير جي شهادت جي سوڳ ۾ هو، انهن سوالن تي گهڻو بحث نه ٿي سگهيو، پر بهرحال پيپلزپارٽيءَ جي ٽئين دور جي شروعات هڪ غير جمهوري انداز ۾ ٿي ۽ اهو رويو پيپلزپارٽيءَ جو اڄوڪو تعارف بڻيل آهي. هن دور ۾ پيپلزپارٽيءَ عملي طور هڪ فرد جي فيصلن جي ماتحت بڻجي وئي، پارٽي ادارا ۽ ڪارڪن مفلوج ٿي ويا ۽ هيٺ کان مٿي تائين پارٽي معاملن توڙي حڪومتي ڪاروهنوار بابت سمورا فيصلا آصف زرداري صاحب جي حڪم جا محتاج بڻجي ويا. پارٽي اجلاس يا ته ٿيندا ئي نه آهن يا وري ٿيندا آهن ته اتي حاضرين کي رڳو ٻڌڻو پوندو آهي. هڪ طرفن فيصلن جو ثبوت سنڌ ۾ ٻٽي مڪاني نظام کي لاڳو ڪرڻ ۽ واپس وٺڻ آهي. جڏهن سنڌ اسيمبليءَ ۾ اهوبل منظوريءَ لاءِ پيش ٿيو ته هڪ به ميمبر کي اها جرئت نه ٿي ته ان بل جي مخالفت ۾ پاڻ ڳڻائي سگهي. وري جڏهن سنڌي عوام جي سخت مخالفت کانپوءِ اهو بل واپس وٺڻو پيو ته انهن ساڳين ئي ميمبرن ان بل جي مخالفت ۾ يڪراءِ ووٽ ڪري 1979ع وارو مڪاني ادارن وارو نظام بحال ڪيو. پيپلزپارٽيءَ اندر ذميوار ماڻهن جي اهڙي بي زباني ۽ ويچارپ اڳي ڪڏهن به نظر نه آئي. پيپلزپارٽيءَ جا سينيئر اڳواڻ چون ٿا ته بينظير ڀٽو جي دور ۾ پارٽيءَ اندر اهم معاملن تي بحث به ٿيندو هئو ۽ بينظير صاحبه مختلف اڳواڻن جي راين کي ٻڌندي هئي. پارٽيءَ اندر ڪنهن معاملي تي اختلاف راءِ رکڻ تي ڪا رنڊ روڪ نه هوندي هئي. ان جي ابتڙ هاڻوڪي پيپلزپارٽيءَ ڪا تنظيم نه پر چند فردن جي تابع هلندڙ هڪ گروهه ۾ بدلجي چڪي آهي، جتي اختلاف راءِ نالي ڪنهن به شيءَ لاءِ گنجائش ناهي. مٿين سطح تي زرداري صاحب ۽ سندس هم خيال ڪجهه ماڻهن جي مرضيءَ سان سمورا فيصلا ٿين ٿا. ۽ باقي ميمبرن وٽ انهن سان متفق هجڻ کانسواءِ ڪو به چارو نه هوندو آهي. ڪجهه پارٽيءَ اڳواڻن شروع ۾ ڪجهه اختلاف راءِ جي جرئت ڪئي، پر واري واري سان سڀ ان وهڪري ۾ وهڻ لڳا يا پارٽيءَ کان الڳ ٿي ويا.
پارٽيءَ جي حوالي سان ٻيو اهم سياسي زوال اهو آيو ته ماضيءَ ۾ اسٽيبلشمينٽ ۽ سندس حامي طاقتن سان ٽڪراءُ ۾ رهڻ جي جرئت ڪندڙ پارٽي سراپا اسٽيبلشمينٽ بڻجي وئي، مفاهمت جي نالي تي هر ڌر ۽ فرد سان بنا حساب ڪتاب جي نوان رشتا جوڙيا ويا، جنهن جو مقصد جمهوريت کان وڌيڪ اقتدار کي بچائڻ هو. سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم ۽ وفاق ۾ قاتل ليگ قرار ڏنل ڌر سان مفاهمتون ان جو چٽو مثال آهن. سياسي نظريا ۽ اصول ماضيءَ جو افسانو بڻجي ويا. هون ته اهڙيون مصلحتون بينظير ڀٽو جي حڪومتن ۾ به ڪيون ويون هيون، جڏهن ڪراچيءَ ۾ امن خاطر ڏاڍ مڙسيءَ جي سياست ڪندڙن سان ٺاهه ڪيا ويا ۽ انهن شخصيتن کي جمهوريت جا تمغا پارايا ويا، جن سالن کان ملڪ اندر جمهوريت جي لتاڙ ڪئي هئي، پر بينظير ڀٽو جون حڪومتون گذريل پ پ پ حڪومت جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻيون ڪمزور هيون. ان جي ابتڙ 2008ع ۾ پيپلزپارٽيءَ کي مليل اقتدار ان ڪري ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ پختو هئو جو ايوان صدر ۾ آصف زرداري صاحب پاڻ موجود هئو. جيتوڻيڪ اڻ ڏٺل توڙي ڏٺل وائٺل طاقتن پاران پيپلزپارٽي حڪومت کي وقت بوقت مختلف بحرانن ۾ الجهايو ويو ۽ ذري گهٽ هر ڇهين مهيني حڪومت جي خاتمي جي تاريخن جو اعلان ٿيندو هو. ڪجهه ٽي وي چئنلز ۽ انڪرز ته صبح شام ان ڊيوٽيءَ تي هوندا هئا ته پيپلزپارٽيءَ جو ميڊيا ٽرائل جاري رکجي، ان وايو منڊل ۾ پيپلزپارٽيءَ وفاقي سطح تي ارڙهين ترميم، اين ايف سي ايوارڊ، ڪائونسل آف ڪامن انٽريسٽ جي بحالي ۽ عورتن جي حقن بابت انتهائي اهم قانون سازي پڻ ڪئي. وفاقي سطح تي پيپلزپارٽي حڪومت جي ڪارڪردگي ڪجهه حوالن سان تمام بهتر رهي. البته پارٽي ادارن جي ڪمزوري، فردن جي فيصلي سازيءَ تي ڪنٽرول، بجلي جي بحران ۽ روز مره جي خراب حڪمرانيءَ سبب پارٽي جي اميج کي نقصان پهتو. پنجاب ۾ بجلي جي بحران جا معاشي اثر باقي ٽن صوبن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سنگين ٿين ٿا ڇو ته اتي ننڍي ۽ وچولي صنعت تي لکين ماڻهن جي معيشت جو دارومدار آهي ۽ بجليءَ جي بحران جو پنجاب ۾ مطلب معاشي گهوٽالو پيدا ڪرڻ آهي. ان کانسواءِ صدر زرداري ۽ سندس من پسند ويجهن فردن جي ڪرپشن جا قصا ايترا ته عام ٿي ويا جو حڪومت بابت ڪرپٽ هجڻ جو تصور گهٽي گهٽيءَ ۾ عام ٿي ويو. پارٽي ادارن جي ڪمزوريءَ سبب پارٽيءَ اندر ساکائتن ماڻهن لاءِ ڪا به جاءِ باقي نه رهي ۽ آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ماڻهن کي ڇڏي باقي اڪثريت اهڙن ماڻهن جي هئي، جن جو ڪم رڳو مال ڪمائڻ رهجي ويو هو. پيپلزپارٽي اسٽيبلشمينٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ پنج ئي سال اتحادين جي اهڙِن فرمائشن کي پورو ڪرڻ ۾ جنبيل رهي، جنهن سان ان جي سياسي ساک بنهه ختم ٿي وئي. ڪراچي ۽ بلوچستان ۾ لاشن ڪرڻ جو سلسلو اڳي کان اڳڀرو رهيو، پر حڪومت مفاهمتن نڀائڻ جي چڪر ۾ ڏوهارين کي روڪڻ بجاءِ سندن اڻ کٽ مطالبا پورا ڪرڻ ۾ رڌل رهي. بلوچستان ۾ پيپلزپارٽي حڪومت اربين رپين جا واڌو فنڊ فراهم ڪيا، جيڪي پارٽي اڳواڻن جي ڪرپشن جي ور چڙهي ويا ۽ بلوچ عوام ساڳي طرح هڪ طرف غربت ۽ بدحاليءَ جو شڪار رهيو ته ٻئي طرف سوين گم ٿيل بلوچن جا لاش گهرن ۾ پهتا. سنڌ جي حوالي سان پيپلزپارٽيءَ جو ٽيون دور نهايت اونداهو دور رهيو. سنڌين جي حالت مشرف دور کان به ٻه وکون پٺتي هلي وئي. صوبي اندر سياسي حوالي سان اهڙا هاڃيڪار فيصلا ڪيا ويا، جيڪي مشرف جهڙي آمر به نه ڪيا هئا. سنڌي عوام جي لاءِ سنڌ جي جاگرافيائي وحدت کان وڌيڪ ڪا به ڳالهه اهم ناهي پر پيپلزپارٽي ٻه ڀيرا اهڙو مڪاني نظام متعارف ڪرايو، جنهن ۾ ڪراچي عملي طور باقي صوبي کان الڳ حيثيت ۾ نظر اچي رهي هئي، حڪومت جي اتحادي ڌر ڪراچيءَ ۾ کلي عام الڳ صوبي جي تحريڪ جي پٺڀرائي ڪندي رهي، سنڌي اڳي ئي عددي اقليت ۾ تبديل ٿيڻ واري تلوار هيٺ آهن، اهڙي حالت ۾ آدمشماريءَ جهڙي حساس معاملي کي به اهڙين ڌرين جي حوالي ڪيو ويو، جن انگن اکرن جي اهڙي جادوگري ڏيکاري جو ڪو انڌو به انهن انگن تي ويساهه نه ڪري سگهي. مٿان وري سنڌ ۾ ذوالفقار آباد جو اعلان ڪري سنڌين کي پنهنجي ڌرتيءَ تي ٿورائيءَ ۾ بدلائڻ جا انتظام مڪمل ڪيا ويا. ٻئي پاسي سنڌ ۾ تاريخ جي بدترين ڪرپشن ڪري سنڌ جي اسرندڙ شهرن جو انفرا اسٽرڪچر برباد ڪيو ويو. لاقانونيت ۽ اغوائن کي هڪ نئون اوج نصيب ٿيو ۽ سنڌ جا ڪيترائي علائقا ڏينهن ڏٺي جو نڪرڻ جهڙا به نه رهيا آهن. ڪراچيءَ جي اڪثر علائقن ۾ مختلف ڌرين جا هٿياربند ٽولا قابض آهن ۽ اتي ڪنهن جو به گذر به محفوظ ناهي. ٻهراڙين ۾ صنعتي ڄار وڇائڻ جا واعدا هڪ انچ اڳتي نه وڌيا. سنڌين کي رڳو بينظير ڪارڊ جي خيرات جا ماهوار هزار رپيا نصيب ٿيا. ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ ميرٽ جي لتاڙ جا انوکا مثال قائم ٿيا ۽ پهريون ڀيرو بدلين ۽ مقررين ۾ بدعنوانين کي قانوني شڪل ڏيارڻ لاءِ سنڌ اسيمبليءَ مان باقاعدي قانون سازي ڪرائي وئي. سنڌ ۾ بدترين انتظامي مشينري مڙهي ٻهراڙين جي ترقيءَ کي وڏيرن ۽ وچولي طبقي جي نون وڏيرن جي ڪرپشن جي ور چاڙهيو ويو. مجموعي طور تي ڏسجي ته گذريل پنجن سالن ۾ سنڌ کي جهڙي بدترين گورننس ڏني وئي، ان جو مثال ملڪي تاريخ ۾ نه ٿو ملي. ائين پيپلزپارٽيءَ جو ٽيون دور سياسي نظرئي ۽ پروگرام بجاءِ شخصي راڄ جو دور آهي ۽ پيپلزپارٽيءَ کي بي حيثيت پارٽي جيترو نقصان هن دور ۾ پهتو اوترو اڳي ڪڏهن به نه پهتو هو. پارٽيءَ جي ان حالت جو نتيجو 2013ع جي چونڊن ۾ نظر آيو، جڏهن ته سنڌ کانسواءِ باقي ٽن صوبن مان پيپلزپارٽيءَ کي عملي طور سياسي نيڪالي ملي چڪي آهي. هاڻي چئن صوبن جي زنجير سڏايئندڙ ملڪ گير پارٽي پنهنجي آخري پناهه گاهه سنڌ تائين محدود ٿي چڪي آهي. سنڌ اندر به متبادل جي غير موجودگي، انتظامي مشينريءَ جي مدد سان ڪيل ڌانڌلين ۽ پنجن سالن ۾ لٽيل عوامي ناڻي مان خرچ ڪيل ڪروڙين رپين پارٽيءَ کي ڪجهه سهارو ڏنو آهي. چونڊن کان اڳ صورتحال اها ٿي چڪي هئي ته پارٽي عوام جي ٿڏيل مشرف جي ساٿاري وڏيرن جي درن تي کين شامل ٿيڻ لاءِ منٿ ميڙ قافلا موڪليندي رهي. اهي وڏيرا گهڻو وقت پارٽي سان ساٿ نڀائيندا اهو ته وقت ئي ٻڌائيندو. پيپلزپارٽي تاريخ جي هن ٽئين دور ۾ عوام جي ساڃاهه ۽ سگهه کي سياسي مرڪز بڻائڻ بدران سياسي چالاڪين، موقعي پرستين، مفاهمتن ۽ مصلحتن کي پنهنجي سياسي طاقت جو مرڪز بڻايو آهي. اهو ئي سبب آهي عوامي سطح تي سندس مقبوليت ۾ ايڏي نمايان لاٿ آئي آهي جو سنڌ اندر اڪثر کٽيل سيٽن تي 2008ع جي ڀيٽ ۾ ان جي ووٽن جي سرسي گهڻي گهٽ نظر اچي رهي آهي. پيپلزپارٽيءَ جي قيادت کي بهرحال سنڌ ۾ هڪ وڌيڪ موقعو مليو آهي ڏسجي ته پارٽي هن موقعي کي ڪيترو ذميواري سان استعمال ڪري ٿي. ايندڙ پنجن سالن دوران پارٽي قيادت ڪهڙا فيصلا ڪندي اهي پارٽي جي آئيندي جو تعين ڪندا. هڪ ڳالهه البته واضح آهي ته ايڪيهين صديءَ جي سڌريل معاشري جي تقاضائن کي اڄوڪي پيپلزپارٽي پور نه ٿي ڪري سگهي. سائنس ۽ ٽيڪنالاجي ۽ پارلياماني سياست جي اڄوڪي دور ۾ غير جمهوري، وڏيرڪن روين ۽ عوامي مفادن بجاءِ اقتداري اوليتن تي ڀاڙيندي هر قسم جي ڪرائيم کي مفاهمت جي نالي ۾ جائز قرار ڏيڻ اڄ جي تاريخي گهرجن تي بنهه پورو نه ٿو لهي. سنڌ اندر روشن خيال وچولي طبقي کي ساڻ کڻڻ بجاءِ وڏيرن جي اوطاقن تي چڪر ڪاٽڻ، پارٽي پروگرام ۽ منشور بجاءِ روزمره جي مفادن تي فيصلا ڪرڻ، پنهنجي اصلوڪي سياسي سگهه وارن علائقن جي عوام کي سنڀالڻ بجاءِ موقعي پرست طاقتن جي مفادن جي نگهباني ڪرڻ، شهرن کي جديد دور جي تقاضائن آهر انساني رهائش جوڳو بڻائڻ لاءِ انهن کي کنڊرات ۾ تبديل ڪرڻ، معاشري ۾ صحتمند چٽا ڀيٽيءَ لاءِ ميرٽ ۽ محنت کي مان ڏيڻ بجاءِ شارٽ ڪٽ کي سرپرستي ڏيڻ واري پارٽي ايڪيهن صديءَ جي تقاضائن تي بنهه پوري نه ٿي لهي سگهي. ايڪهين صديءَ جي سڃاڻپ انساني مان، مرتبي، ترقيءَ جي برابر موقف، اهليت جي مڃتا، صلاحيت جي اوسر، تاريخي حقن جي احترام سان مشروط آهي. بدلجندڙ عالمي سياسي منظرنامي، ٽيڪنالاجي (خاص ڪري ميڊيا جي انقلاب) ۽ عالمي سطح تي جمهوريت ۽ سيڪيولر قدرن جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ لاءِ پيپلزپارٽيءَ پنهنجي اڄوڪي شڪل ۾ بنهه پوري نه ٿي لهي. سنڌي سماج جديد دنيا کان ڪوهين ڏور غارن واري دور ڏانهن ڌڪي ماتمي نغمن ۽ هزار روپين جي امدادي پروگرامن جي عيوض ووٽ وٺندڙ پارٽي ڪهڙي طرح ايڪيهين صديءَ جون تقاضائون پوريون ڪري سگهندي، جنهن پارٽيءَ جي حڪومت ۾ سنڌ جون يونيورسٽيون مدي خارج ڪامورن کي رڳو وفاداريءَ جي بدلي ۾ مليل هجن، جتي هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ بنيادي تعليم جي ادارن کي تالا لڳل هجن ۽ بدامني وچولي طبقي کي ڳڙڪائي رهي هجي، اها پارٽي چونڊون ته کٽي سگهي ٿي، پر ان مان اها اميد نه ٿي رکي سگهجي ته اها سماج کي ايڪيهين صديءَ جي تقاضائن سان ٺهڪائي ڪو باوقار آئيندو فراهم ڪري سگهندي. سنڌ کي هڪ اهڙي پارٽيءَ جي ضرورت آهي، جيڪا ان کي رڳو چونڊن جي ٻارڻ طور استعمال نه ڪري پر ان کي جديد سياسي ۽ سماجي تقاضائن سان ٺهڪندڙ هڪ قوم وارو آئيندو مهيا ڪرڻ جي ساڃاهه ۽ نيت رکندي هجي. اڄوڪي دور جي چئلينجن کي سامهون رکجي ته پوءِ پيپلزپارٽيءَ سميت سنڌ اندر ڪا به پارٽي انهن تقاضائن کي پورو نه ٿي ڪري پر تبديليءَ جي ان ڊگهي سفر جو هڪ ئي حل آهي: يعني لڳاتار جدوجهد.
(روزاني جيجل 5 ۽ 6 جون 2013ع)
*