16. قومپرستن جي شڪست، قومپرستيءَ جي هار ناهي
2013ع جي چونڊن ۾ قومپرست جي هار ڪجهه حلقن ۾ مايوسي به پکيڙي آهي ته ڪن ڌرين جوا هو به خيال آهي ته ان هار سان سنڌ ۾ قومپرست جماعتن جو آئيندو ختم ٿي ويو اهي. اهو بنهه غير سائنسي ۽ غير عقلي رويو آهي. سنڌ ۾ قومپرست تنظيمن جو چونڊن ۾ هارائڻ ڪو وڏو غير متوقع يا غير معمولي واقعو نه هئو، درحقيقت چونڊن کان اڳ ڪجهه مهينن اندر پيپلزپارٽيءَ جيڪي سنڌ دشمن فيصلا ڪيا، انهن جي ردعمل ۾ سنڌ اندر هڪ شديد عوامي اڀار پيدا ٿيو هئو، جتي مڪاني نظام، ذوالفقار آباد، ڪراچيءَ کي الڳ صوبو بڻائڻ واري مهم تي مجرماڻي خاموشي، ملڪ ۾ نوان صوبا ٺاهڻ واري ڪميشن جوڙي سرائيڪي صوبي جي آڙ ۾ سنڌ جي ورهاڱي لاءِ بحث ۽ جواز فراهم ڪرڻ ۽ ٻيٽن جي نيلامي وارن واقعن سبب سنڌ ۾ پيپلزپارٽيءَ جو گراف سنڌ اندر تيزي سان ڪريو هو. عوايم سطح تي پيپلزپارٽيءَ خلاف ان لهر سبب قومپرست پارتين کي عوامي سطح تي مقبوليت حاصل ٿي هئي. انهن فيصلن خلاف عوامي اڀار در حقيقت سنڌ جي اجتماعي قومپرستيءَ جو نتيجو هو. شروع ۾ قومپرست ڌرين سنڌ بچايو اتحاد جي پليٽ فارم تان ان عوامي ردعمل کي ڪنهن حد تائين قيادت فراهم ڪئي پر وقت گذرڻ سان ان هلچل ۾ ٿڌائي اچي وئي. ٻٽي مڪاني نظام خلاف جيترو شديد عوامي اڀار موجود هو، قومپرست ڌريون، ان کي گهربل قيادت فراهم نه ڪري سگهيون، جنهن مرحليوار جدوجهد جو اعلان ڪيو ويو، انتي به عمل نه ٿي سگهيو. قومپرست اتحاد اندر موجود جماعتن انفرادي تنظيمي ردعمل به محدود ڪري ڇڏيو. اهڙي مرحلي تي اوچتو پير پاڳاري پاران ٻٽي مڪاني نظام خلاف متحرڪ ٿي حيدرآباد ۾ زبردست جلسو ڪرڻ سبب هڪ پاسي ٻٽي مڪاني نظام خلاف هڪ ڀيرو ٻيهر عوامي تحرڪ پيدا ٿيو ۽ سنڌ جي ليکڪن، صحافين ۽ سول سوسائٽي پڻ ان اڀار کي اڳتي وڌايو. ٻئي طرف غير محسوس طور تي سنڌ ۾ سالن کان قومي اشوز تي جدوجهد ڪندڙ ڌريون ان معاملي تي ثانوي طاقت بڻجي ويون ۽ پير پاڳاري جي قيادت ۾ فنڪشنل مسلم ليگ سنڌ جي نمائنده قومپرست ڌر بڻجي وئي. هونءَ ته فنڪشنل ليگ ۽ ان جي قيادت جي ماضيءَ کان سڀ واقف آهن ۽ ڪو به ساڃاهه وند فرد ان کي مخلص قومپرست ڌر مڃڻ لاءِ تيار نه هئو. البته ان کي موٽ ملڻ جا به اهم ڪارڻ هئا. هڪ ته پهريون ڀيرو موجوده پيرپاڳاري عوامي سياست ۾ پير رکيو هو ۽ هن پنهنجي سياسي هلت مان اهو تاثر پيدا ڪيو ته هو اڳوڻي پير پاڳاري کان مختلف آهي، ان ڪري هاڻي فنڪشنل ليگ ڪنگري هائوس جي گاديءَ واري روحاني جماعت بدران سنڌ ۾ پيپلزپارٽيءَ جي مضبوط متبادل طور هڪ عوامي ڌر ٿي اڀرندي، ٻيو ته ان وقت قومپرست جماعتن جي اتحاد طران عوامي اڀار کي گهربل قيادت فراهم نه ڪرڻ سبب عوامي سطح تي ماويسيءَ واري لهر جنم وٺي چڪي هئي ۽ ايئن ٿي نظر آيو ته پيپلزپارٽيءَ ٻٽي مڪاني نظام کي سنڌ مٿان مستقل طور لاڳو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي رهي آهي، جنهن جي نتيجي ۾ اها هاڻي سينو تاڻي ٻين سنڌ دشمن رٿائن تي اڳڀرايون ڪندي. ان وايو منڊل ۾ پير پاڳاري ۽ فنڪشنل ليگ کي هڪ دم عوامي مقبوليت حاصل ٿي وئي، جيئن ته مکيه قومپرست پارٽيون پير پاڳاري سان ان جدوجهد ۾ گڏ هيون، تنهنڪري ان تاثر کي به هٿي ملي ته اهو اتحاد اڳتي هلي عام چونڊن ۾ ساڳي طرح عوامي اڀار کي اڳتي وڌايئندو ۽ اهڙي ريت قومپرست ڌريون ايندڙ چونڊن ۾ هڪ طاقت ٿي اڀرنديون. وقت سان گڏ اهي سمورا تجزيا غلط ثابت ٿيا، پيپلزپارٽيءَ پنهنجي غير مقبول فيصلن سبب قومپرست ڌرين لاءِ اڳتي وڌڻ جا جيڪي موقعا پيدا ڪيا هئا، اهي قومپرست ڌرين جي اندروني اختلافن، ڪجهه ڌرين جي غير سنجيده رويي ۽ ڪمزور حڪمت عملين سبب ضايع ٿي ويا.
فنڪشنل ليگ پاران جيڪو اتحاد جوڙيو ويو هو، اهو رن وي تان ٽيڪ آف ئي نه ڪري سگهيو، ٽڪيٽن جي ورهاست، واضح حڪمت عملي جي اڻاٺ، اتحاد جي گڏيل منشور جي اڻ هوند ۽ عوامي رابطي مهم لاءِ نه نڪرڻ سبب ان اتحاد مان فنڪشنل ليگ کانسواءِ ڪنهن به ڌر کي ڪجهه به هڙ حاصل نه ٿيو. فنڪشنل ليگ ۽ ڏهه جماعتي اتحاد جي قيادت سڄي سنڌ ۾ کلي عام ڪيل ڌانڌلين خلاف چونڊن واري ڏينهن تي ڪا به سنجيده مزاحمت نه ڪئي ۽ ان کان پوءِ به محدود سطح جي مقامي رد عمل کان وڌي ڪجهه به نه ڪري سگهي. ڏهه جماعتي اتحاد جي قيادت کي ئي بهتر ڄاڻ هوندي ته انهن روين جا اصل ڪارڻ ڪهڙا هئا پر بهرحال قومپرست ڌريون ان اتحاد جي پليٽ فارم تان ڪا به نمايان ڪارڪردگيءَ نه ڏيکاري سگهيون ۽ در حقيقت قومپرست ڌرين جي موجوگيءَ سان فنڪشنل ليگ کي مفت ۾ قومپرست اتحاد جي قيادت جو تمغو به ملي ويو. قومپرست پارٽين جي نمائندن کي چونڊن ۾ جيترا ووٽ مليا، اهي پيپلزپارٽيءَ جي سياست کان مايوس ماڻهن جو ردعمل ۽ اميدوارن جي پنهنجي ڀڄ ڊڪ يا مقبوليت جو نتيجو هئا. ڏهه جماعتي اتحاد توڙي اتحاد ۾ شامل قومپرست ڌرين چونڊ مهم کي گهڻو سنجيدگي سان نه هلايو. هر قومپرست ڌر جو جيڪو ٿورو گهڻو زور هئو اها هڪ ٻن سيٽن تي ئي مرڪوز هو، باقي عوامي سطح تي قومپرست ڌرين چونڊ مهم ۾ ڪا به گرمي پيدا نه ڪئي. عوامي سطح تي پيپلزپارٽي کان بيزاري جو اهو ئي ثبوت ڪافي آهي ته هميشه عوامي طاقت سان چونڊون کٽيندڙ پارٽي کي سڄي سنڌ ۾ ڌانڌلي ڪرائڻي پئي ۽ ان جا اهم اڳواڻ ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ تمام گهٽ تفاوت سان سيٽون کٽي سگهيا. ان سياسي خال کي قومپرست ڌريون ڀرڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيون بلڪه قومپرست پارٽين گذريل پنجن سالن دوران پيپلزپارٽي جي سنڌ دشمن فيصلن، آسمان کي ڇهندڙ ڪرپشن ۽ سنڌ جي جاگرافيائي سچائي جهڙن معاملن تي جيڪو به پورهيو ڪيو هو، ان جي ديڳ جو ڍڪ اهڙين ڌرين اچي لاٿو، جن کي سنڌ جي اجتماعي قومي مفادن کان وڌيڪ پنهنجا طبقاتي مفاد پيارا هئا، اهو بلڪل ايئن هو ته ٻني کيڙي کان وٺي فصل لڻڻ تائين سمورو پورهيو قومپرستن ڪيو پر کرن جا مالڪ ٻيا اچي بڻيا. ان صورتحال جو هڪ اهم ترين ڪارڻ قومپرست پارٽين جي اتحاد سپنا جو نه هلي سگهڻ ۽ پارٽين جي ڪمزور حڪمت عملي هئي.
قومپرست تنظيمن جڏهن به سنڌ جي قومي حقن جي جاکوڙ لاءِ گڏيل اتحاد ٺاهيا سنڌ واسين ان جي ڀرپور آجيان ڪئي آهي. باوجود ان جي ته اتحاد جو ذري گهٽ تجربو ناڪام ويو آهي، سنڌ اندر اها خواهش رهي آهي ته قومپرست ڌريون سنڌ جي قومي حقن جي جدوجهد ۾ گڏيل ڪردار ادا ڪن. هڪ حوالي سان اها خواهش عملي طور مشڪل ۽ سائنسي کان وڌيڪ جذباتي آهي. پر عوامي سياست ۾ انهن معاملن جي پنهنجي اهميت آهي. ڪجهه عرصو اڳ جڏهن سپنا اتحاد ٺهيو ته ڪيترن ئي ماڻهن جي خواهش هئي ته چونڊن جي حڪمت عمليءَ جي حوالي سان سپنا. قومپرستن جو هڪ اهم محاذ بڻجي سگهي ٿو. پر ماضيءَ جيان قومپرست جماعتن جو هي اتحاد به ڦيٽاري جي ور چڙهي ويو. انائون اصولن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ اختلافن جو ڪارڻ رهيون. ڏهه جماعتي اتحاد ۾ فرقيوار ۽ مذهبي جماعتن سان گڏ ويهندڙ قومپرست جماعتون سپنا جي اتحاد کي رڳو چونڊن تائين به گڏ هلائي نه سگهوين.
اليڪشن مهم دوران نه رڳو اهو ته ڏهه جماعتي اتحاد جا سگهاري چونڊ مهم نه هلائي ۽ اتحاد جو گڏيل منشور نه ڪيو پر ساڳي طرح قومپرست جماعتون به عوام کي اميد ڏيڻ لاءِ ڪو گڏيل منشور جاري نه ڪري سگهيون ۽ نه وري هڪ ٻئي جي اميدوارن جي چونڊ مهم ۾ ڪا هڪٻئي جي عملي واهر ڪيائون. ان جي نتيجي ۾ قومپرست تنظيمن کان وڌيڪ فردن جي مهم تائين محدود رهجي وئي. جيڪڏهن قومپرست تنظيمن جا اڳواڻ رڳو رسمي طور به هڪ ٻئي جي جلسن ۾ هڪ ڀيرو به هلي وڃن ها ته عوامي سطح تي ڪو بهتر تاثر جڙي سگهي ها.
قومپرست تنظيمن جا هڪٻئي ڏانهن غير دوستاڻا رويا رڳو گڏجاڻين تائين محدود نه هئا پر انهن جو کليو اظهار جلسن توڙي ميڊيا ۾ به ٿيندو رهيو.
اليڪشن جي حوالي سان قومپرست پارٽين جي ناتجربيڪاري به سندن هار جو اهم ڪارڻ بڻي. اليڪشني سياست چوويهن ڪلاڪن جو سڄو سال جاري رهندڙ ڪاروهنوار آهي، اهو چونڊن جي تاريخ جي اعلان سان شروع نه ٿيندو آهي. تڪ ۾ ووٽرن جي سڃاڻپ ڪرڻ کان وٺي ووٽر لسٽن ۾ سندن درست داخلا تائين هر مسئلي تي ڌيان ڏيڻ جي ضروت هوندي آهي. ان معاملي تي قومپرست ڌريون اليڪشن مهم جي مئنيجمينٽ ۾ ناتجربيڪاريءَ جو شڪار رهيون. ايتري قدر جو قاسم آباد جهڙي ڳڙهه ۾ قومپرست پارٽين جا ڪيترين ئي پولنگ اسٽيشنز تي پولنگ ايجنٽ موجود نه هئا. ورهين تائين قومي حقن جي معاملن تي عوامي ردعمل کي منظم ڪرڻ وارو شاندار ڪم ڪندڙ قومپرست ڌرين پاڻ کي ڪڏهن به اليڪشني طاقت طور پيش نه ڪيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو عوامي سطح تي اهو تاثر عام آهي ته قومپرست ڌريون سنڌ سان ٿيندڙ ويساهه گهاتين خلاف ۽ سنڌ جي اجتماعي حقن جي حاصلات لاءِ جدوجهد کي منظم ڪرڻ ۽ ان کي سرواڻي ڏيڻ جي سگهه رکن ٿيون. البته چونڊن جي سياست لاءِ گهربل مختلف قابليتون، مهارتون ۽ وسيلا سندن وٽ موجود نه آهن. عوامي ردعمل واري جدوجهد ۽ چونڊن جي سياست ٻه مڪمل الڳ محاذ آهن. جيئن سٺي ملهه پهلوان ۽ ڀلوڙ راڳيءَ ۾ ڀيٽ نه ٿي ڪري سگهجي، تيئن قومپرستن مان اليڪشني سياست ۾ ساڳي سگهه ڏيکارڻ جي توقع به غير سائنسي ۽ جذباتي آهي. البته اهو ضرور آهي ته هاڻي جڏهن انهن باقاعدي چونڊن جي سياست ۾ پير رکيو آهي ته وقت سان گڏ کين ان ميدان جا هنر سکڻ جو به موقعو ملندو ۽ جيڪڏهن هنن سنجيدگي سان ان محاذ تي محنت ڪئي ته اڳتي هلي اهي به هڪ سگهاري اليڪشني ڌر ٿي سگهن ٿا البته هڪ سوال هميشه ڪر کڻندو رهندو ته ڇا چونڊن کٽڻ سان قومپرست ڌريون ايڏي سگهاري پارلياماني ڌر بڻجي سگهنديون. جو سنڌ جي قومي حقن واري هلچل کي ڪو فيصلائتو فائدو ڏئي سگهن. هڪ راءِ اها به آهي ته چونڊن واري سياست هاڻوڪي رياستي ڍانچي ۾ قومن جا بنيادي مسئلا حل نه ٿي ڪري سگهي، تنهنڪري ان تي توانائي وڃائڻ مان سنڌ کي هڙ حاصل نه ٿيندو پر هڪ ٻي راءِ اها به موجود آهي ته ايڪيهين صديءَ جي سماج ۾ جمهوريت ۽ پارليامينٽ جي پنهنجي اهميت آهي. تنهنڪري ان ميدان کي مڪمل طور خالي ڇڏڻ به سياسي طور درست فيصلو نه ٿيندو، ان بحث کي هڪ طرف رکندي ان حقيقت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ته قومپرست ڌرين کي هڪ سگهاري پريشر گروپ مان بدلجي سگهاري پارلياماني ڌر بڻجڻ لاءِ سخت محنت، گهربل حڪمت عملي ۽ پاڻ کي نين حقيقتن سان سلهاڙڻ جي ضرورت آهي. پنهنجي هاڻوڪي شڪل ۾ قومپرست ڌريون ڪا سگهاري پارلياماني ڌر بڻجي نه ٿيون سگهن. پارلياماني سياست ۾ سنجيدگيءَ سان جدوجهد جي خواهش رکندڙ ڌرين کي پنهنجن عوامي تاثر کي بهتر بڻائڻ جي به ضرورت آهي. بدقسمتي سان قومپرست سياست ڪندڙ ڪجهه ڌرين سان لاڳاپيل فرد زمينن ۽ پلاٽن تي قبضن، ڀتي ۽ ٻين غير اخلاقي عملن ۾ ملوث آهن. ڪن حالتن ۾ مختلف سطح تي قيادت جي به اهڙن عنصرن کي پٺڀرائي شامل آهي، جيئن ته قومپرست سياست جي نالي کي هاڻي ڪيترائي ننڍا وڏا گروپ ڪم ڪري رهيا آهن ۽ ڪن جي سياست سواءِ قومپرستيءَ جي نالي تي روز مرهه جي آمدنيءَ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي. ان سان عوامي سطح تي قومپرست تنظيمن جو مجموعي تاثر ناڪاري بڻيل آهي. عام ماڻهو اهو به سمجهن ٿا ته وچولي طبقي جي ورڪرن تي ٻڌل سياسي تنظمين کي سنڌ سطح تي مستقل جدوجهد لاءِ وسيلا به گهرجن پر کين پتو آهي ته چندي، ڀتي ۽ قبضي سان هٿ ڪيل اهڙا وسيلا سياسي جدوجهد بدران فردن جي ذاتي استعمال ۾ رهن ٿا. هونءَ ته قومپرستن جي اهڙن ڪمن تي هر تنقيد جائز آهي، البته پيپلزپارٽيءَ يا اقتدار ۾ رهندڙ ٻين ڌرين جون مالي بدعنوانيون انهن کان هزارين ڀيرا وڌيڪ آهن. هڪ وزير ۽ اسيمبلي ميمبر هڪ صحيح ڪرڻ جي عيوض جيترو ڪارو ناڻو سنڌ جي عوامي وسيلن مان ڪمائي ٿو، ان جي اڳيان ڪنهن قومپرست جو پنجن سالن تائين وصول ڪيل چندو به ڪجهه ناهي هوندو. البته جيئن ته عام ماڻهوءَ کي سندن وسيلن تي لڳل ان ڌاڙي جو سڌي طرح اندازو ناهي هوندو تنهنڪري قومپرست سياسي ورڪرن جو سڌي طرح ورتل ڀتو، يا ڪنهن ملڪيت تي ڪيل قبضو کين سڌي طرح متاثر ڪندو آهي ۽ ان ڪري وڌيڪ نظر به ايندو آهي. قومپرست جماعتون جيڪي ووٽ جي سياست ڪرڻ گهرن ٿيون. انهن کي پنهنجي عوامي تاثر کي بهتر بڻائڻ لاءِ ڏکيا فيصلا ڪرڻا پوندا. اها ڳالهه يقيني آهي ته سنڌ جي حقن واري جدوجهد ۾ ايمانداراڻي ۽ شفاف جدوجهد ڪندڙ ڌرين کي مالي ۽ اخلاقي سهائتا جي ڪڏهن به کوٽ نه ٿيندي پر ان لاءِ عوامي ساک بهتر بڻائڻ جي ضرورت آهي. سياست ۾ اميج جو اهم ڪردار آهي جيئن ته قومپرست پارٽيون گهڻو ڪري وچولي ۽ ورڪنگ ڪلاس جي ورڪرن تي ٻڌل آهن ۽ وڏيرن جيان وٽن وڏن کان مليل عوامي رت پگهر تي ڌاڙا هنيل ملڪيتون به ناهن هونديون، تنهنڪري سياسي ڪردار ئي سندن سڀ کان وڏي سياسي سگهه بڻجي سگهي ٿو. قومپرست تنظيمن جي چونڊن بابت ڪمزور حڪمت عملي ان حقيقتن مان ظاهر ٿئي ٿي ته هر تنظيم وٽ مک اڳواڻ کانسواءِ مس هڪ ٻه اميدوار اهڙا هئا، جن کي پنهنجي تڪن ۾ يا سنڌ سطح تي ڪا نمايان سياسي يا سماجي سڃاڻپ حاصل هجي. ٿيڻ ائين گهرجي ها ته قومپرست تنظيمون ڪجهه تڪن تي ٻه ٽي سال اڳ کان هوم ورڪ شروع ڪن ها ۽ اتي ڪجهه ممڪنه اميدوارن کي اڳواٽ ئي متعارف ڪرائن ها، جيڪي ڪجهه عرصي تائين مقامي سطح تي عوامي رابطي وسيلي پنهنجي لاءِ جڳهه پيدا ڪن ها. قومپرست تنظيمي ڪلچر اندر ڪمزور جمهوري روين سبب ڪجهه خاص فرد سالن کان پارٽين جي قيادت تي مختلف سطحن تي موجود آهن. ڪمزور جمهوري ۽ غير شفافيت وارن روين سبب وچولي طبقي جا تمام گهڻا پڙهيل لکيل ماڻهو قومپرست تنظيمن ۾ ڊگهي عرصي تائين جٽاءُ نه ٿا ڪري سگهن. ان جي نتيجي ۾ قومپرست پارٽيون لڳاتار ڀڃ ڊاهه جو شڪار رهن ٿيون ۽ عوامي سطح تي سندن اميج کي نقصان پهچي ٿو. سنڌ اندر هن وقت پڙهيل لکيل باشعور ماڻهن جو هڪ مضبوط وچولو طبقو آهي. ۽ انهن مان ڪيترن جي اندر سياسي ڪردار ادا ڪرڻ جو جذبو موجود آهي. پر بدقسمتيءَ سان قومپرست تنظيمن جو تنظيمي ڪلچر اهڙن فردن لاءِ گهربل ماحول فراهم نه ٿو ڪري، جنهن سان خود قومپرست تنظيمون پنهنجي سماجي مڃتا پيدا نه پيون ڪري سگهن.
قومپرست تنظيم جي چونڊن بابت ڪمزور حڪمت عملي ان حقيقتن مان ظاهر ٿئي ٿي ته هر تنظيم وٽ مک اڳواڻ کانسواءِ مس هڪ ٻه اميدوار اهڙا هئا، جن کي پنهجين تڪن ۾ يا سنڌ سطح تي ڪا نمايان سياسي يا سماجي سڃاڻپ حاصل هجي. ٿيڻ ائين گهرجي ها ته قومپرست تنظيمون ڪجهه تڪن تي ٻه ٽي سال اڳ کان هوم ورڪ شروع ڪن ها ۽ اتي ڪجهه ممڪنه اميدوارن کي اڳواٽ ئي متعارف ڪرائن ها، جيڪي ڪجهه عرصي تائين مقامي سطح تي عوامي رابطي وسيلي پنهنجي لاءِ جڳهه پيدا ڪن ها. قومپرست تنظيمي ڪلچر اندر ڪمزور جمهوري روين سبب ڪجهه خاص فرد سالن کان پارٽين جي قيادت تي مختلف سطحن تي موجود آهن. ڪمزور جمهوري ۽ غير شفافيت وارن روين سبب وچولي طبقي جا تمام گهڻا پڙهيل لکيل ماڻهو قومپرست تنظيمن ۾ ڊگهي عرصي تائين جٽاءُ نه ٿا ڪري سگهن. ان جي نتيجي ۾ قومپرست پارٽيون لڳاتار ڀڃ ڊاهه جو شڪار رهن ٿيون ۽ عوامي سطح تي سندن اميج کي نقصان پهچي ٿو. سنڌ اندر هن وقت پڙهيل لکيل باشعور ماڻهن جو هڪ مضبوط وچولو طبقو آهي. ۽ انهن مان ڪيترن جي اندر سياسي ڪردار ادا ڪرڻ جو جذبو موجود آهي. پر بدقسمتيءَ سان قومپرست تنظيمن جو تنظيمي ڪلچر اهڙن فردن لاءِ گهربل ماحول فراهم نه ٿو ڪري، جنهن سان خود قومپرست تنظيمون پنهنجي سماجي مڃتا پيدا نه پيون ڪري سگهن.
سنڌ جي قومپرست ڌرين کي هڪ ٻئي حقيقت به ذهن ۾ رکڻي پوندي ته اليڪشني سياست ۾ عوام سان لهه وچڙ مقامي سطح تي وڌائڻ جي ضرورت رهي ٿي. روايتي سماج جتي ذاتي پير ڀرڻ ۽ اوکي ويل ۾ ساڻ هجڻ کي تمام گهڻي اهميت آهي، اتي چونڊن واري سياست جي حڪمت عملي بنهه مختلف ۽ ڊگهي مدي واري هجڻ گهرجي. اليڪشني سياست تي قابض وڏيرن ۽ سندن وچولي طبقي جي ساٿارين وٽ عوام جي رت پگهر تي هنيل ڌاڙن مان ڦٻايل وڏين رقمن سان گڏ رياستي مشينري به سندن تابع هوندي آهي. اهم انتظامي عهدن کان وٺي اليڪشني عملي تائين هر هنڌ سندن وفادارن جو قبضو هوندو آهي. ورهين کان وٺي سڄي سماجي سرشتي تي قابض وڏيرڪي طبقي کان اها والار ڇنڻ آسان ڪم ناهي، ان لاءِ جنهن قسم جي حڪمت عملي گهرجي، ان کي نئين سر ڏسڻ جي ضرورت آهي.
ڊگهي مدي ۾ چونڊن جي حڪمت عملي لاءِ هڪ اهم جز سماجي خدمتن جي شعبي جو بڻجي ٿو، جنهن کي قومپرست ڌرين کي سنجيدگيءَ سان ڏسڻو پوندو، هڪ اهـڙو سماج ۽ رياستي ڍانچو جتي رياستي ادارا عوام کي تعليم، صحت ۽ پيئڻ جي پاڻيءَ جهڙيون بنيادي سهولتون به فراهم نه ڪن ۽ رومزه جي معاملن ۾ انصاف ڏيندڙ ادارا به ڪنهن جي به دانهن نه ٻڌن اتي سياست رڳو سياسي معاملن تي هلائڻ مشڪل آهي. جيتوڻيڪ قومپرست سياست سماج ۾ انهن ئي بنيادي تبديلين لاءِ ڪئي ويندي آهي، جنهن سان رياست جي ڍانچي ۾ هاڪاري تبديليون اچن پر محروم سماجن ۾ ڊگهي مدي واري تبديليءَ جي سفر ۾ ماڻهن کي گڏ کڻي هلڻ لاءِ سماجي معاملن ۾ سندن واهر ڪرڻ اڻ ٽر ضرورت آهي. ورهاڱي کان اڳ گانڌيءَ ۽ ورهاڱي کانپوءِ سائين جي ايم سيد جي سياست ان ڏس ۾ حوالي طور ڳڻائي سگهجي ٿي. سائين جي ايم سيد سنڌ ۾ ڪيترن ئي عملي ادبي ادارن جو بنياد وڌو ۽ پنهنجي تر ۾ سماجي حوالي سان ماڻهن جي واهر ڪئي. اڄ ڪلهه ان نسخن کي مذهبي تنظيمون عوامي صفن ۾ داخل ٿيڻ لاءِ استعمال ڪن ٿيون. ٻوڏن، قدرتي آفتن يا روزمره جي معاملن ۾ سماجي خدمتن جي حوالي سان قومپرست ڌرين جو ڪردار گهڻو نمايان نه رهيو آهي. چونڊن جي سياست ۾ عوامي خدمتن واري سرگرم شعبي سان تمام وڏو سياسي فائدو حاصل ڪري سگهجي ٿو. قومپرست تنظيمون ٻيو نه ته رڳو ٿاڻن ۾ آفيسن جا ڌڪا کائيندڙ لکين ماڻهن جي ڪجهه ضلعن ۾ واهر ڪرڻ لاءِ ڪي سهڪاري مرڪز قائم ڪري سگهن يا ايمبولنس سروس، ڪمپيوٽر سينٽر، انگريزيءَ جي سکيا جا مرڪز وغيره قائم ڪري وچولي طبقي جي ٿوري گهڻي سهائتا ڪن ته ان سان سندن عوامي اميج بهتر ٿيندو. انهن ڪمن تي ڪو غير معمولي خرچ نه ٿو اچي ۽ جيڪڏهن اهڙيون خدمتون شفاف طريقي سان پهچائجن ته ڪيترائي سرنديءَ وارا ماڻهو ان ۾ واهر ڪرڻ لاءِ تيار هوندا آهن، ان رخ تي قومپرست تنظيمن ڪڏهن به سنجيدگيءَ سان ڌيان نه ڏنو آهي، پر چونڊن جي سياست لاءِ ڊگهي مدي جي حڪمت عملي جوڙڻ وقت انهن تعميري روين کي عام ڪرڻ وقت جي اهم ضرورت آهي.
هڪ ڳالهه بحرحال سڀني کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته قومپرست تنظيمون ڀلي چونڊون هارائي ويون هجن پر سنڌ ۾ قومي حقن واري جدوجهد ۾ سندن ڪردار اڃا به ساڳي طرح برقرار آهي. عوامي موبلائيزيشن جي سگهه اڃا به قومپرستن وٽ آهي، جن جن تڪن مان قومپرستن هارايو آهي، سڀاڻي به حڪومت جي ڪنهن سنڌ دشمن رٿا خلاف عوام کي منظم ڪري ساڳين علائقن ۾ قومپرست پنهنجي اثرائتي موجودگي ثابت ڪري سگهن ٿا. قومپرست جماعتون ماضيءَ مان سکندي جيڪڏهن پنهنجا سياسي رويا ۽ حڪمت عمليون تبديل ڪن ته اهي اڄ به سنڌ ۾ هڪ مضبوط سياسي ڌر آهن.
*