2. سنڌ کي ٻارڻ بنائيندڙ مذهبي انتهاپسندي
سنڌ هن وقت تائين مذهبي جنونيت کان گهڻي ڀاڱي بچيل صوبو رهيو آهي، پر گذريل ڪجهه سالن کان صوبي اندر جنهن طرح ٻاهران امپورٽ ڪيل مذهبي جنونيت کي اڳتي وڌايو ويو آهي، ان کي نظر انداز ڪرڻ ممڪن ناهي. گذريل سال دوران سنڌ جي ٻهراڙي وارن علائقن ۾ پهريون ڀيرو درگاهن تي بم ڌماڪا ڪري گادي نشينن کي نشانو بڻايو ويو. سيتا ويجهو جنونيت جي ٽولي هڪ شخص کي توهين جو مجرم قرار ڏئي مارڻ بعد باهه ۾ ساڙي ڇڏيو. سنڌ جي مختلف علائقن ۾ هندو برادريءَ کي نشانو بڻائي وڏي انگ ۾ کين هندستان لڏڻ تي مجبور ڪيو ويو. هندو نياڻين جي اغوا ۽ کين زوريءَ مسلمان ڪرڻ جي واقعن ۾ تمام گهڻي تيزي آئي آهي. ڪراچي ۾ به فرقيوار قتلن جي لهر ۾ تمام گهڻي تيزي آئي آهي. پهريون ڀيرو ڪراچيءَ ۾ هٿيارن جي سگهه رکندڙ ۽ لساني سياست ڪندڙ ڌرين ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي کي اهي دانهون ڪندي ٻڌو ويو ته مذهبي انتهاپسند سندن ڪارڪنن ۽ آفيسن کي نشانو بڻائي رهيا آهن، جنهن ڪري هنن لاءِ سياسي سرگرميون جاري رکڻ ۽ آفيسون کولڻ مشڪل ٿي پيو آهي.
پاڪستان ۾ مذهبي انتهاپسندي جون پاڙون ورهاڱي واري دور ۾ کتل آهن، ٻه قومي نظريي هيٺ ملڪ ٺاهڻ جو مقصد هن خطي ۾ مذهب کي سياست کان مٿانهون ڪرڻ ۽ رياست کي مذهبي بنيادن هيٺ ملڪ ٺاهڻ جو مقصد هن خطي ۾ مذهب کي سياست کان مٿانهون ڪرڻ ۽ رياست کي مذهبي بنيادن تي هلائڻ جي شروعات ڪرڻ هو. انگريزن کان آجپي واري جدوجهد شروعات ۾ مذهبي بنيادن تي نه هئي ۽ ان جو مقصد ننڍي کنڊ کي سياسي ۽ جاگرافيائي آزادي ڏيارڻ هيو. اسلامي رياست قائم ڪرڻ وارو فيصلو گهڻو پوءِ ڪيو ويو. هندو مسلم بنيادن تي ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جي مخالفت ابوالڪلام آزاد جهڙن عالمن به ڪئي هئي، انهن دور انديش ماڻهن کي اها سڌ هئي ته مذهب جي بنياد تي رياست قائم ڪرڻ جا اڳتي هلي اُگرا نتيجا نڪرندا، جديد پارلياماني جمهوريت واري دور ۾ عقيدي جي بنياد تي رياستي نظام هلائڻ عملي طور ناممڪن آهي. مذهبي فرقن جي حالت اها آهي جو اهي هڪٻئي کي ڪافر قرار ڏيندا رهن ٿا. ان قسم جي مذهبي ماحول ۾ آخر ملڪ کي اهڙي ڪهڙي مذهبي سرشتي هيٺ هلائي سگهبو، جنهن جا دعويدار رڳو چنڊ جي تاريخ تي متفق ٿيڻ لاءِ تيار ناهن، جيڪڏهن مذهبي بنيادن تي ملڪ هڪ ٿي هلي سگهي ها ته پوءِ اڌ آباديءَ کان وڌيڪ وارو صوبو بنگال مان بنگلاديش نه بڻجي ها، حقيقت ۾ بنگلاديش بڻجڻ ثابت ڪري ڇڏيو ته ٻه قومي نظريو، ملڪي عوام کي گڏ هلائڻ جو بنياد بڻجي نه ٿو سگهي. ملڪن ۽ رياستن کي رڳو جمهوريت، برابري، خودمختياري ۽ وسيلن توڙي ڌرتيءَ جي ملڪيت جو حق تسليم ڪري ئي هلائي سگهجي ٿو. پاڪستان جهڙن گهڻ قومي رياستن کي سواءِ جديد پارلياماني جمهوريت جي ٻيو ڪو نظام فيڊريشن طور هلائي نه سگهندو، اهو ئي ڪارڻ آهي جو گذريل 65 سالن دوران اسلام ۽ ملت وارن نعرن ۽ ترانن جي باوجود ملڪ جو بحران ڏينهون ڏينهن سنگين ٿيندو پيو وڃي.
ملڪ ٺهڻ کان وٺي سدائين اسلام ۽ پاڪستان کي خطري هيٺ قرار ڏيئي جمهوري حڪومتن تي راتاها هڻي آمريتي راڄ مڙهيا ويا ۽ هر آمر ڪنهن نه ڪنهن مشڪل ۾ مذهب ۽ رياست جي آڙ وٺي ڏهه ڏهه سال ملڪ تي راڄ ڪيو. عددي طور ننڍين قومن کي غير مهذب ۽ پاڙيسري ملڪن جو ايجنٽ قرار ڏيئي انهن کي پنهنجي تاريخي سڃاڻپ ۽ قومي حقن کان محروم رکيو ويو. ظاهر آهي ته ڦر لٽ جو اهو جهان هڪ محدود مدت کان وڌيڪ هلائڻ ممڪن نه آهي. اول ڏينهن کان بنگالين، بلوچن ۽ سنڌين کي هندن جو ايجنٽ ۽ ملڪ دشمن قرار ڏيئي ڏنڊي هيٺ هلايو ويو. ان جو اصل مطلب اسلام جو تحفظ نه پر انهن قومن جي قدرتي وسيلن جي خزاني کي ڦٻائڻ هو. رياست انهن قومن کي چيڀاٽي سندن وسيلن جي اڻ کٽ ڦر لٽ وسيلي پنهنجو وجود قائم رکندي آئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو 1971ع ۾ بنگالين جي آئيني ۽ مذهبي حق کان انڪار ڪندي کين اڪثريتي سيٽون کٽڻ باوجود پاڪستان تي حڪومت ڪرڻ جو حق نه ڏنو ويو. انجي نتيجي م ملڪ جي اڌ کان وڌيڪ مسلمان آبادي ملڪ کان الڳ ٿي وئي ان واقعي ثابت ڪري ڇڏيو ته مذهب جي آڌار ملڪ کي هڪ ڪري هلائڻ ممڪن ناهي. هونئن ته پاڪستان اندر رياست ۽ مذهب جو ڳانڍاپو ان جي جنم ڏنهن کان موجود هئو پر ان کي صحيح معنيٰ ۾ عروج 80ع واري ڏهاڪي ۾ ضياءُ الحق جي دور ۾ مليو، جڏهن افغانستان ۾ روس جي خلاف ويڙهاند کي مذهبي جنگ قرار ڏنو ويو. جنرل ضياءَ يارنهن سال مذهبي جنونيت کي رياستي ڍانچي جو حصو بڻايو، آمريڪا ۽ يورپ ڪميونزم کي شڪست ڏيڻ جي جنون ۾ هڪ اهڙي جنونيت کي پکيڙڻ ۾ ڪروڙين ڊالر لڳايا، جنهن کي قابو ڪرڻ لاءِ هاڻي اربين ڊالر به ڪجهه ڪرڻ کان قاصر آهن. اها جنونيت جنهن کي پاڪ، افغان سرحد واري علائقي لاءِ پيدا ڪيو ويو هو. اها اڄ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي چڪي آهي. حقيقت ۾ اڄ پاڪستان ۽ دنيا ۾ اسرندڙ توڙي اسريل جمهوريت لاءِ وڏي ۾ وڏي للڪار مذهبي انتها پسندي بڻيل آهي.
80ع واري ڏهاڪي ۾ روس خلاف افغانستان ۾ جهاد لاءِ آمريڪا انوکو طريقو ايجاد ڪيو، جنهن هيٺ عالمي برادريءَ جي تنقيد کان بچڻ ۽ روس مخالف سرد جنگ کي مڪمل جنگ ۾ تبديل ڪري ٽئين عالمي جنگ کان بچڻ لاءِ هنن پاڪستان اندر مذهبي درسگاهن يعني مدرسن جي شاگردن کي استعمال ڪيو. تڏهوڪي سرحد صوبي ۽ افغان سرحد سان ملندڙ ٻين علائقن کي جهادين جي فراهمي لاءِ استعمال ڪيو ويو. هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ نوجوان شاگردن کي جهادي تعليم ۽ تربيت ڏئي افغانستان ۾ ٻارڻ بڻايو ويو. پاڪستان جا عسڪري ادارا ۽ انٽيليجنس ايجنسيون ان جهادي ڪاروبار مان وڏو نفعو ڪمائيندڙ ڌريون بڻيون. سالن جا سال اهو سلسلو هلڻ سب پاڪستان جهادي تربيت ۽ انتهاپسند مذهبي سوچ وارن مدرسن جو مسڪن بڻجي ويو . هاڻي اهي مدرسا سون کان وڌي هزارن ۾ تبديل ٿي چڪا آهن. روس خلاف جهاد جي انت کانپوءِ آمريڪا ۽ اولهه ته پنهنجي گهر موٽي ويا، پر مدرسن جا سکيا ورتل هزارين طالبان افغانستان ۽ پاڪستان ۾ بيروزگار ڇڏيا ويا. افغانستان ۽ پاڪستان ۾ قائم طالبان اتي رهي ڪو پنهنجو يا افغانستان جو مستقبل جوڙي سگهن. نتيجو اهو نڪتو جو اهي طالبان بنا سرواڻيءَ جي مختلف هٿياربند گروهن ۾ ورهائجي ويا، انهن ۾ مختلف فرقن ۽ مذهبي خيالن وارا اڳواڻ ۽ گروهه پيدا ٿيا، جن مان ڪي ته خود عرب دنيا جي حڪمرانيءَ واري انداز ۾ آمريڪا سان دوستيءَ جي به خلاف هئا ۽ خود سعودي عرب جي شاهي خاندان کي ملڪ اندر پنهنجي حڪمراني برقرار رکڻ لاءِ سخت فيصلا ڪرڻا پيا. ان سڄي وهنوار ۾ سنڌ جنونيت کان ڪيئن بچيل رهي. ان جا منهنجي نظر ۾ هيٺيان ڪارڻ هئا.
(1) سنڌ اندر شروع کان ملڪي اسٽيبلشمينٽ خلاف رويا موجود رهيا آهن، تنهن ڪري عسڪري اسٽيبلشمينٽ ۾ ان وقت تائين سنڌين جو نالو نشان ئي نه هو، جيئن ته عسڪري اسٽيبلشمينٽ جو مرڪز پنجاب ۽ جهاد جو زميني لنگهه سرحد جو صوبو هئا، تنهن ڪري مدرسن جي ڄار ۽ سيڙپڪاري جا مرڪز به اهي ئي علائقا هئا.
(2) جيئن ته جهاد رڳو مقدس جنگ نه پر عسڪري اسٽيبلشمينٽ جو نفعي بخش ڪاروبار هو، تنهن ڪري هنن ان تي ڪنٽرول به پنهنجو رکڻ ٿي گهريو، پنجاب ۽ سرحد سان تعلق رکندڙ سڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ جا ڪيترائي همراهه ان جنگ مان ارب پتي بڻيا. سنڌين ۽ بلوچن کي ان ڪري ئي ان جهاد کان پري رکيو ويو هو.
(3) سنڌي عام طور تي لبرل، سيڪيولر ۽ صوفي قسم جي قوم آهن، سڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ لاءِ ڏکيو هو ته کين مذهبي سبق پڙهائي هزارن جي انگ ۾ ذهن بدلائي ڀرتي ڪري سگهن.
(4) ان وقت سنڌ ۾ هڪ مضبوط سيڪيولر قومپرست تحريڪ سياسي توڙي ثقافتي محاذن تي موجود هئي. خود پيپلزپارٽي آمريت مخالف جمهوريت پسند جدوجهد ۾ مُهڙ تي هئي. ان سڄي جدوجهد دوران سنڌين اسلام جي آڙ ۾ ضياءَ شاهيءَ جو رياستي تشدد برداشت ڪيو هو، تنهن ڪري سنڌ اندر مذهبي جذبن کي اڀاري جهاد جي حمايت وٺڻ مشڪل ڪم هيو.
پر گذريل ويهن سالن دوران سنڌ اندر ٻه مسئلا پيدا ٿيا آهن. هڪ ته جمهوريت سنڌين کي قومي حق ۽ سٺي حڪمراني فراهم نه ڪري سگهي آهي، جنهن ڪري سنڌ اندر خاص طور نوجوانن ۾ مايوسي موجود آهي، ساڳئي طرح معاشي ترقي نه ٿيڻ سبب غربت ۾ اضافو ٿيو آهي. انهن ڳالهين جي ڪري سنڌ اندر مذهبي لاڙن کي پکيڙڻ نسبتن سولو ٿي پيو آهي، ان کانسواءِ گذريل ٻن ڏهاڪن ۾ پاڪستان جي مٿين علائقن مان وڏي انگ ۾ ماڻهو لڏي سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا آهن، جيڪي پاڻ سان اها انتهاپسندي سوچ، پوئلڳ ۽ اهم رابطا کڻي آيا آهن، اهو ئي ڪارڻ آهي جو سنڌ ۾ موجود مدرسن جا مالڪ منتظم ۽ شاگرد اڪثر ڪري سنڌ کان ٻاهران اچن ٿا. هاڻي اهي مدرسا سنڌ جي شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ ديني تعليم ڏيڻ بدران فرقيواريت ۽ تنگ نظريي کي پکيڙڻ جو ڪم ڏيئي رهيا آهن. سنڌ ۾ جمهوريتي ڌريون مال ڪمائڻ ۾ مصروف آهن، جڏهن ته قومپرست تحريڪ پنهنجو جوهر کي وڃائي رهي آهي، تازو اليڪشني اتحادن ۾ اسان قومپرست سيڪيولر جماعتن کي فرقيوار ۽ مذهبي منافرت پکڙيندڙ ڌرين سان گڏ ڏسي چڪا آهيون، سنڌ ۾ هندن سان ٿيندڙ زيادتين تي قومپرست ڌريون ڪمزور رهيون آهن. اهو عجيب تضاد آهي. ان جي نتيجي ۾ سماج اندر سوچ، فڪر ۽ عمل جو هڪ خال پيدا ٿي رهيو آهي. کاٻي ڌر مجموعي طور ڪمزور هجڻ سبب ان خال کي ڀرڻ جي قابل ناهي ۽ هاڻي ان خال کي مذهبي ڌريون ڀري رهيون آهن. ٻوڏن ۾ ستايلن جي واهر کان وٺي عام ڀلائي جي ڪمن تائين اهي اڳڀريون ٿي عوام جي سادن ذهنن تي قبضو ڪري رهيون آهن. کين پرڏيهه مان پئسو به ملي ٿو ۽ رياستي ادارن جي سرپرستيءَ به کين حاصل آهي.
سنڌ ۾ انهن کي روڪڻ جي هن حڪومت ۾ اهليت نه آهي، ۽ نه ان جي اها اوليت آهي، ان کي مقررين ۽ بدلين جي سدا سائي روزگار مان واندڪائي ناهي، جيڪڏهن سنڌ ۾ سٺي حڪمراني ٿئي، معاشي ترقي ٿئي ۽ لبرل سوچ رکندڙ سياسي ثقافتي ۽ عملي ادارا ٻيهر محنت ڪن ته سنڌ کي انتهاپسنديءَ جو ٻارڻ بڻجڻ کان بچائي سگهجي ٿو.
(روزاني جيجل 16 جولاءِ 2013ع)
*