6. سنڌ جي وحدت کي درپيش خطرا ۽ قومپرست ڌرين جو ڪردار
سنڌين جي سنڌ اندر عددي ٿورائي ته 1998ع واري آدمشماريءَ جي انگن اکرن مان صاف نظر اچي رهي هئي، جنهن موجب سنڌ اندر سنڌي ڳالهائيندڙ رڳو 60 سيڪڙو وڃي بچيا هئا. ان جو مطلب ٿيو ته رڳو سٺ ستر لک غير سنڌي وڌيڪ شامل ٿين ته سنڌي ڳالهائيندڙ عددي ٿورائيءَ ۾ بدلجي سگهن ٿا. انهن انگن اکرن کي پندرنهن سال گذري چُڪا آهن. جيڪڏهن ڪراچيءَ جون حالتون سازگار رهن ها ته هينئر تائين سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي عددي ٿورائيءَ ۾ بدلجي چُڪا هجن ها. اهو ڪم جيڪو ملڪي ۽ صوبائي حالتن سبب نه ٿي سگهيو، ان کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ ذوالفقار آباد رٿا جو اعلان ڪري موجوده حڪومت سنڌين کي عددي ٿورائيءَ ۾ بدلائڻ جو اهتمام ڪري چُڪي آهي. جيڪڏهن سنڌين جي مطالبن ۽ مذمتن واري تحريڪ احتجاج ۾ عوامي سگهه کي استعمال نه ڪيو ته ذوالفقار آباد حقيقت ۾ بدلجي سگهي ٿو.
ساڳي طرح سنڌ جي جاگرافيائي ورهاڱي جا پختا بنياد رکڻ لاءِ سنڌ جي انتظامي ورهاڱي کي قانوني شڪل ڏيندي مڪاني ادارن وارو ٻٽو نظام اڳي ئي متعارف ڪرايو ويو آهي. لساني سياست ڪندڙ حڪومتي اتحادي الڳ صوبي جي مهم جا تجربا به ڪندا رهيا آهن. هاڻي ته مڪاني نظام ۾ ترميمن جي صورت ۾ الڳ صوبي جا کلئي عام مطالبا به ڪيا پيا وڃن. ساڳي طرح پيپلز پارٽي سرائيڪين کي حق ڏيڻ کان وڌيڪ نواز شريف کي ڪمزور ڪرڻ جي جنون ۾ پنجاب اندر وڌيڪ صوبا ٺاهڻ لاءِ جنهن مهم جوئي کي اختيار ڪيو آهي، ان سان سنڌ ورهائڻ جا مطالبا ڪندڙ ڌرين کي هڪ مضبوط بنياد فراهم ٿي ويو آهي. ان جو مثال پنجاب ۾ وڌيڪ صوبا ٺاهڻ واري ڪميشن جي رپورٽ ۾ ايم ڪيو ايم اڳواڻ ايم اين اي ڊاڪٽر فاروق ستار جو نوٽ آهي. ان نوٽ ۾ چيو ويو آهي ته، “ايم ڪيو ايم جي نمائندي طور پاڪستان جي وفاق کي مضبوط ٺاهڻ واري ڪميشن جيان پاڪستان جي صدر کي ساڳي نوعيت جي ڪميشن جوڙڻ گهرجي. پارليامينٽ ۽ لاڳاپيل صوبائي اسيمبلين کي گهرجي ته اهي پنهنجن ماڻهن جي انتظامي بنيادن تي نوان صوبا ٺاهڻ وارن عام مطالبن کي ورنائين. ساڳي طرح آئين جي شق 239 ۾ نوان صوبا ٺاهڻ بابت جوڳي ترميم ڪرڻ گهرجي”. اهو نوٽ ڳالهه کي کولي واضح ٿو ڪري ته ايم ڪيو ايم درحقيقت سرائيڪي صوبي کي بنياد بنائي سنڌ اندر الڳ صوبي جي قيام جو مطالبو ڪري رهي آهي، جنهن تي هڪ عرصي کان ڪم ۽ تجربا هلندڙ آهن. ٻٽو مڪاني نظام در حقيقت ان منزل ڏانهن هڪ اهم وک آهي، جيڪا غلطي پيپلز پارٽي وڏي فخر سان ڪري چُڪي آهي. ڪميشن قائم ڪري ۽ آئين ۾ ترميمن وسيلي نوان صوبا ٺاهڻ خاطر جيڪا ڇري پنجاب لاءِ ايجاد ڪئي وئي آهي، اها سڀاڻي سنڌ جي نقشي تي هلائڻ جي ڪم آندي ويندي. اهو ئي سبب آهي جو متحده وارا سرائيڪي صوبي ۽ سرائيڪين جي حقن جا وڏا علمبردار بڻيا بيٺا آهن. اڄ جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جا سمورا ميمبر هڪ حڪم تي سنڌ جي انتظامي ورهاڱي جي بِل تي ڪنڌ ڌوڻي رهيا آهن ته سڀاڻي اهي سنڌ جي جاگرافيائي ورهاڱي تي به ائين ئي”ها” ڪندي دير نه ڪندا.
انهن ٻنهي خطرن کي منهن ڏيڻ اڳي جي ڀيٽ ۾ ان ڪري وڌيڪ ڏکيو ٿيندو پيو وڃي، جو هڪ ته ان سڄي ڪار گذاريءَ پٺيان سنڌين جي نمائنده پارٽي شامل آهي ۽ ٻيو ته قومپرست ڌرين جي سياست روايتي طريقن تائين محدود ٿي وئي آهي. سنڌ جا ماڻهو ٻِٽي مڪاني نظام خلاف هڙتالن ۽ جلسن ۾ پنهنجو مڪمل ساٿ نڀائي اهو واضح ڪري چُڪا هئا ته هو سنڌ جي وحدت خاطر هر قسم جي جدوجهد جو حصو بنجڻ لاءِ تيار آهن. قومپرست ڌرين جي اتحاد “سپنا” ۾ سنڌ واسين جون وڏيون اميدون هيون، پر بدقسمتيءَ سان ايڏي وڏي عوامي اڀار کي قومپرست ڌريون گهربل قيادت ڏئي نه سگهيون ۽ هاڻي آهستي آهستي سنڌ جي زندگي ۽ موت وارو اهو اهم ترين مسئلو اليڪشني منشورن ۽ مذمتي ٺهرائن جو حصو بنجي رهيو آهي.
جيتوڻيڪ سنڌ ۾ عوامي رد عمل، قومي سطح جي سياست ڪندڙ مضبوط ڌرين پاران ان مسئلي تي چٽو موقف رکڻ ۽ سپريم ڪورٽ جي وچ ۾ اچڻ سبب پيپلز پارٽيءَ لاءِ ان قانون تي عمل ڪرائڻ ڏکيو ٿي پيو آهي، پر اها ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته ان قانون کي عوامي سياسي مزاحمت ذريعي روڪڻ کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ممڪن نه رهيو آهي. پيپلز پارٽيءَ وٽ ان قانون کي هاڻي اسيمبليءَ ۾ رد ڪرائڻ جيتري سياسي طاقت نه رهي آهي. جيئن ته اهو قانون سنڌ اسيمبليءَ مان باقاعدي طور منظور ٿيل آهي، تنهنڪري سنڌين جي ڳچيءَ ۾ وڌل اهو ڳٽ سولائيءَ سان نه نڪرندو. اهو به خود هڪ سوال آهي ته مسلم ليگ فنڪشنل، نواز ليگ وغيره جيڪي هن وقت ان قانون جي سخت مخالفت ۾ آهن، اهي سڀاڻي اقتدار ملڻ جي صورت ۾ اسيمبليءَ وسيلي ان قانون کي رد ڪرائڻ جي پوزيشن ۾ هونديون يا نه؟ خود پيپلز پارٽي مشرف جي دور ۾ حيدرآباد ضلعي جي ورهاڱي، ڪراچيءَ جي شهري حڪومت، ڪراچيءَ جي تڪ بندين ۽ گريٽر ٿل ڪينال خلاف ڳالهين ۽ جدوجهد ۾ قومپرست پارٽين کان به اڳڀري هئي، پر اقتدار ملڻ کان پوءِ اها سڀ ڪجهه وساري ويٺي آهي. سنڌ واسي ان ڪري انهن معاملن تي مستقل مزاج عوامي جدوجهد کي ئي نجات جو ذريعو سمجهن ٿا. قومپرست پارٽيون توڙي فنڪشنل ليگ وغيره هاڻي ايندڙ چونڊن جي صف بنديءَ ۾ مصروف آهن، جيڪو پڻ نهايت اهم ڪم آهي، پر ساڳئي وقت ان حساس ترين معاملي تي عوامي جدوجهد کي اڌ ۾ ڇڏي ڏيڻ سياسي غلطي ٿيندي. هڪ ڀيرو اهو معاملو عوامي مزاحمتي جدوجهد جي ايجنڊا تان هٽي ويو ته پوءِ عوام کي ٻيهر سياسي مزاحمت لاءِ منظم ڪرڻ آسان نه ٿيندو. جتي اليڪشني تياري ۽ سياست نهايت اهم ڪم آهي، پر سنڌ جي قومپرست ڌرين کي ان معاملي تي عوامي هلچل کي اڌورو نه ڇڏڻ گهرجي. پارلياماني سياست جا لاها چاڙها ڏاڍا خطرناڪ هوندا آهن ۽ ان ۾ وقتي مفاد ۽ معاملا ڪڏهن ڪڏهن اصولي موقفن ۽ ڊگهي مدي وارن گڏيل مفادن کي پٺتي ڇڏي ڏيندا آهن. سنڌ جي ماڻهن کي اهو خدشو آهي ته سڀاڻي ڪنهن نئين اليڪشني اتحاد ٺهڻ جي صورت ۾ سپنا ۽ سنڌ بچايو اتحاد جو انجام پونم جهڙو نه ٿئي. هن وقت جيئن ته سنڌ جون قومپرست ڌريون پهريون ڀيرو منظم طريقي سان پارلياماني سياست ۾ وڃي رهيون آهن ۽ کين پيپلز پارٽيءَ جي چاليهن سالن جي سياسي هڪ هٽيءَ جو مقابلو به ڪرڻو آهي، تنهنڪري کين لازمي طور ڪنهن وڏي اليڪشني اتحاد جو حصو ٿيڻو پوندو، پر ان سڄي عمل ۾ سندن اثرائتي شرڪت تڏهن ئي ممڪن آهي، جڏهن اهي وفاقي سياست ڪندڙ ڌرين جي اڳيان سنڌ جي قومي مفادن وارن سوالن تي هڪ گڏيل ڌر طور نظر اچن، باقي اڪيلي سر الڳ الڳ اليڪشني اتحاد ڪرڻ سان هو ڪنهن وڏي اليڪشني اتحاد جا جونيئر پارٽنر بڻجي ويندا. ان جي ابتڙ جيڪڏهن اهي سپنا يا سنڌ بچايو اتحاد جي پليٽ فارم جي الڳ سڃاڻپ ۽ جدوجهد کي به برقرار رکن ته خود اليڪشني اتحاد ۾ به سندن حيثيت هڪ مضبوط ڌر واري هوندي. اها الڳ سڃاڻپ تڏهن ئي ممڪن آهي، جڏهن اهي ٻِٽي مڪاني نظام ۽ سنڌ جي وحدت واري سوال تي سنڌ اندر موجود عوامي اڀار کي مستقل طور قيادت فراهم ڪندا رهن. سنڌ جي قومپرستن وٽ ٻين ڌرين جيان نه وسيلن جا انبار آهن، نه رياستي ادارن جي اڻ کٽ سرپرستي آهي ۽ نه عقيدي جي آڌار پوئلڳي ڪندڙ لکين ماڻهن جا هجوم آهن. سندن طاقت جو واحد وسيلو قومي حقن واري جدوجهد ۾ سنڌي ماڻهن جو ساڻ هجڻ آهي. ان طاقت کان پاسيرو ٿيڻ سان قومپرست ڌريون پنهنجي اهميت وڃائي ويهنديون. ان لاءِ ضروري آهي ته اليڪشني اتحاد ۽ تيارين سان گڏ قومپرست ڌريون ٻِٽي مڪاني نظام خلاف عوامي جدوجهد کي ٻيهر سرگرم ڪن ۽ ان کي قيادت فراهم ڪن. اڃا تائين سنڌ واسي سنڌ کي ورهائيندڙ ان نظام خلاف جدوجهد لاءِ آتا آهن. سنڌ جي سول سوسائٽي ۽ علمي ادبي حلقا به ان مسئلي تي قومپرست ڌرين سان سلهاڙجڻ لاءِ آتا آهن، بدقسمتيءَ سان ڪجهه فرد ان معاملي تي علمي ادبي ڌرين ۽ قومپرست پارٽين ۾ ويڇا وجهڻ جي ڪوششن ۾ مصروف آهن. اها ڳالهه واضح آهي ته سياسي معاملن تي سياسي ڌرين کي ئي اڳڀرائي ڪري قيادت فراهم ڪرڻي آهي. اديب، شاعر، صحافي ۽ سول سوسائٽيءَ جا ڪارڪن ان هلچل کي اڳتي وڌائڻ ۾ نهايت اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا. سنڌ جي وحدت ۽ سنڌ مٿان سنڌين جي حق حاڪميت جا سوال گهڻ پاسائين جدوجهد جي تقاضا ڪن ٿا، جنهن ۾ سماج جي هر شعبي کي پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو آهي. ان لحاظ کان ڏسجي ته ان حوالي سان جدوجهد ڪندڙ سموريون ڌريون سهڪاري قوتون آهن ۽ انهن جو پاڻ ۾ ٽڪراءُ يا ويڇو ان جدوجهد کي ڪمزور ڪندو. سياسي توڙي ادبي يا سول سوسائٽي جون تنظيمون عوامي سطح تي گڏيل جدوجهد سان ئي ڪي لاڀائتا نتيجا حاصل ڪري سگهنديون. ان ڏس ۾ هڪ ٻئي لاءِ سهپ ۽ جائز تنقيد جي آجيان وارن لاڙن کي مضبوط ڪرڻ جي ضرورت آهي. هن نازڪ مرحلي تي ذاتي انائن ۽ ماضيءَ جي اختلافن کي پاسيرو رکڻو پوندو. سنڌ جي قومپرست ڌرين کي گهرجي ته اليڪشني سياست جي حڪمت عملين تي وقت ۽ توانائي لڳائڻ سان گڏ سنڌ جي زندگي ۽ موت سان لاڳاپيل هنن اهم سوالن تي به گڏيل جدوجهد ۽ سڄي سماج کي سلهاڙي جاکوڙڻ لاءِ گڏيل اڳڀرائي ڪن. سنڌ بچايو اتحاد يا سپنا جي پليٽ فارم تان ٻِٽي مڪاني نظام خلاف جدوجهد کي ٻيهر سرگرم ڪرڻ جي ضرورت آهي. جيتوڻيڪ سنڌ بچايو اتحاد ان معاملي تي ڪجهه نه ڪجهه سرگرميون ڪندو رهي ٿو، پر شايد جدوجهد جا روايتي طريقا گهربل نتيجا نه پيا ڏئي سگهن. سياست ۾ حڪمت عمليون وقت ۽ حالتن وانگر بدلائڻيون پونديون آهن. جيڪڏهن هن وقت تائين ڪيل جدوجهد جي باوجود اقتداري ڌرين کي ٻِٽي مڪاني نظام بابت ڪا ڳڻتي نه ٿي ٿئي ته عوامي جدوجهد جي ٻين پرامن طريقن کي استعمال ڪرڻ گهرجي، جنهن سان حڪومتي ڌرين توڙي کين اشارن سان هلائيندڙ ڏيهي توڙي پرڏيهي طاقتن کي اهو نياپو ملي ته سنڌ واسين جي جدوجهد جر جي ڦوٽي جيان ناهي. ايندڙ ڏينهن ۾ هن خطي اندر اهم سياسي ۽ عسڪري اٿل پٿل ٿيڻي آهي، جنهن ۾ ڪراچي بين الاقوامي توڙي قومي حڪمت عملين جو اهم مرڪز بڻجندو. اهو به ممڪن آهي ته ڪراچيءَ جي مال غنيمت تي وڙهندڙ ڌريون سڀاڻي حصي پتيءَ تي ٺاهه ڪري ڪراچيءَ بابت پنهنجي منهن فيصلا ڪنديون رهن. جيڪڏهن سنڌ جي قومپرست ڌرين سنڌ جي وحدت واري سوال تي ڪنهن مضبوط عوامي هلچل کي نه اُڀاريو ته پوءِ فيصلا ڪندڙ طاقتون اسان کي ڪراچيءَ اندر ڪا ڌر به تسليم نه ڪنديون. انهن طاقتن جي نظر ۾ به سنڌين جي نمائنده ڌر هينئر تائين پيپلز پارٽي آهي، جيڪا اقتدار خاطر سڀ ڪجهه لکي ڏيڻ لاءِ آتي آهي. سنڌ واسين جي حقيقي مفادن جي ترجماني ۽ نگهبانيءَ لاءِ سنڌ جي قومپرست ڌرين کي ٻين سياسي ڌرين سان گڏجي ڪو چٽو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي ۽ اهو تڏهن ئي ممڪن آهي، جڏهن سنڌ جا قومپرست سنڌ بابت جيڪڏهن اتحاد نه ڪري سگهن ته گهٽ ۾ گهٽ ڪا گڏيل حڪمت عملي ضرور جوڙين.
(روزاني ڪاوش اربع 6 فيبروري 2013ع)
*