7. گڏيل حڪمت عملي ۽ گڏيل جدوجهد ئي گڏيل سنڌ کي سلامت رکڻ جي ضامن آهي
ڪجهه ڏينهن اندر خبر ناهي ته الائجي ڪهڙو انقلاب آيو، جو ٽن ڏينهن کانپوءِ گورنر صاحب جي صحيح سان مڪاني ادارن جو 2012ع وارو آرڊيننس جاري ٿي ويو ۽ پيپلز پارٽيءَ جا اڳواڻ قوم کي واڌايون ڏيڻ لڳا. سوال اهو آهي ته جڏهن پيپلز پارٽيءَ جا ساڳيا اڳواڻ ٽن سالن جي ڳالهين کان پوءِ به مڪاني ادارن جي جوڙجڪ بابت ايم ڪيو ايم جي مطالبن کي مڃڻ کان انڪاري هئا ۽ نوبت اتي وڃي پهتي هئي، جو سندن اتحادين وڌيڪ ڳالهين کان ئي انڪار ڪري ڇڏيو هو ته پوءِ آخر ٽن ڏينهن ۾ اهڙو ڪهڙو جادو ٿيو، جو ٽن سالن کان نه نبرجي سگهيل مڪاني ادارن واري جوڙجڪ پيپلز پارٽيءَ جي ساڳين همراهن لاءِ ايتري ته قبوليت جوڳي ٿي وئي، جو هنن نه رڳو ان قانون کي قبول ڪيو، بلڪه اڄ ان جا ايم ڪيو ايم کان وڌيڪ وڏا وڪيل پاڻ بنيا بيٺا آهن. آرڊيننس جاري ٿيڻ کانپوءِ به اهڙي شاندار دستاويز کي آخر ڪيترن ڏينهن تائين سنڌ جي عوام اڳيان پڌرو ڪرڻ کان ڇو پئي لنوايو ويو؟ صحافي ۽ صوبي جو عوام ته ٺهيو، خود پارٽيءَ جي ذميوار عهديدارن کي به ان دستاويز جي ڪاپي نه ڏيکاري ويئي. مٿان پارٽيءَ جي اڪابرن جو عوام کي ٻڌاٻو ته فلاڻن اهو دستاويز پڙهيو ئي ناهي، اجايو پيا مخالفت ڪن. صاف ظاهر آهي ته اهو رڳو “مٿان” آيل حڪم جو جادو هو. ملڪ اندر جمهوريت جي وڏي ۾ وڏي دعويدار پارٽيءَ اندر ڪنهن هڪ به ماڻهوءَ کي اها طاقت نه هئي، جو اهو اختلاف راءِ جو اظهار ڪري سگهي. پارٽيءَ اندر ويٺل اهي ڪجهه ماڻهو، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن پارٽي پاليسين سان اختلاف راءِ ڪرڻ جي جرئت ڪندا هئا، تن به ماٺ رهڻ ۾ ڀلو سمجهيو. نه رڳو اهو پر ايڏي تڪراري قانون کي اسيمبليءَ اندر چند منٽ ڏنا ويا. هن وقت نه مرڪزي حڪومت کي ڪو لوڏو هو، نه سنڌ حڪومت کي ڪو خطرو هو، نه ئي وري صوبي ۾ ڪي تڪڙيون مڪاني چونڊون ٿيڻيون آهن، پوءِ آخر ايڏي تڪڙ ڪهڙي ڳالهه جي هئي، جو پارٽيءَ جي صوبائي قيادت کي رات وچ ۾ اسيمبلي اجلاس سڏائي ٻئي ڏينهن صبح ساڻ اهو قانون منظور ڪرائڻ جي ضرورت پيش آئي. هڪ اهڙو قانون، جيڪو ون يونٽ کان به وڌيڪ زهريلو آهي، جيڪو سنڌ جي جاگرافيائي ورهاڱي ڏانهن هڪ سگهارو قدم آهي، ان کي بنا دير منظور ڪرائڻ جو اهڙو ڪهڙو لاچار اچي پيو هو. اهو راز ته وقت سان ئي کلندو پر اها سڄي صورتحال ٻڌائي ٿي ته اهو سڀ ڪجهه رڳو صوبي يا ملڪي سياست تائين محدود ناهي. پيپلز پارٽيءَ جا اڳواڻ ڀلي ان کي رڳو “مٿان” جو حڪم سمجهن پر در حقيقت اهو “مٿان کان به مٿان” جو حڪم ٿو لڳي.
ڪراچي هن وقت خطي اندر انتهائي منجهيل عسڪري حڪمت عمليءَ جو مرڪز بنيل آهي. چين، آمريڪا سرد جنگ ۾ ايندڙ تيزي ۽ 2014ع ۾ افغانستان مان ناٽو فوجن جي نيڪاليءَ کان پوءِ پاڪستان ۽ خاص طور تي ڪراچي بين الاقوامي سياست جو محور آهن. 1965ع واري جنگ کانپوءِ آمريڪا سان عسڪري ناتا خراب ٿيڻ جي رد عمل ۾ پاڪستان طرفان چين سان ڪيل دوستي رڳو علائقائي ڊپلوميسي تائين محدود ناهي. 1980ع جي ڏهاڪي کان پوءِ آندل معاشي سڌارن جي نتيجي ۾ چين نه رڳو اڄ دنيا جي ٻيون نمبر وڏي معيشت بنيل آهي پر ڏکڻ ايشيا، اوڀر ايشيا ۽ مجموعي طور هندي وڏي سمنڊ واري هن خطي ۾ هن جو آمريڪا سان عسڪري مفادن جو به ٽڪراءُ هلندڙ آهي، اوڀر طرف “Strait of Malacca” جي ڀرپاسي ۾ ڪيوبا، فلپائن ۽ جپان سان چين جو ٽڪراءُ آهي، جتي آمريڪا هر چين، مخالف ملڪ جي واهر ڪرڻ لاءِ آتو آهي. ٻئي طرف Strait Of Hormuz جي سامونڊي خطي ۾ چين جو انڊيا، بنگلاديش، سريلنڪا ۽ پاڪستان سان معاشي ۽ فني سهڪار آمريڪا لاءِ ڳڻتيءَ جو ڪارڻ آهي.
جهڙي طرح چين هن خطي اندر معاشي طاقت سان گڏ عسڪري طاقت بڻجي رهيو آهي. ۽ آمريڪا جو افغانستان مان فوجون ڪڍڻ جو وقت ويجهو اچي رهيو آهي، آمريڪا تيزيءَ سان هن خطي اندر پنهنجي اثرائتي موجودگيءَ لاءِ نئين حڪمت عملين تي ڪم ڪري رهيو هوندو. صاف ظاهر آهي ته افغانستان سان جنگ جي انت کان پوءِ آمريڪا وٽ ايران سان جنگ يا ٽڪراءَ واري صورتحال هڪ من پسند آپشن آهي، جنهن سان اهو هن خطي اندر پنهنجي موجودگيءَ کي جاري رکي سگهي ٿو، پر جيڪڏهن صورتحال ان آپشن لاءِ سازگار نه رهي ته ظاهر آهي آمريڪا ايشيا، وچ اوڀر ۽ آفريقا جو هي عربي سمنڊ وارو اهم ترين سامونڊي لنگهه چين جي حوالي ڪري پئنٽاگان ۾ وڃي ويهي ته نه رهندو. ان صورتحال ۾ آمريڪا يقينن چاهيندو ته هن خطي ۾ عربي سمنڊ اندر سندس مفادن جي پورائي ۽ چوڪيداريءَ لاءِ ايشيائي ساحلن تي ڪجهه علائقا سندس حامي قوتن وٽ موجود رهن.
ان مقصد لاءِ پاڪستان اندر آمريڪا بلوچستان ۽ سنڌ جي ساحلن تي پنهنجي حامي طاقتن جي موجودگي چاهيندو. اساما واري واقعي کانپوءِ آمريڪا هاڻي پاڪستان جي سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ تي ويساهه ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو اهو پاڪستان جي سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ تي ڀاڙڻ بجاءِ عربي سمنڊ جي ڪناري تي هڪ طرف پنهنجي مفادن خاطر بلوچستان ۾ علحيدگيءَ جي هلچل جي سڌي/اڻ سڌي حمايت ڪندو ته ٻئي طرف اهڙو ماحول ٺاهيندو، جيئن سنڌ جي ساحلي پٽي سندس وفادار سياسي طاقتن جي قبضي هيٺ رهي، سيڪيورٽي اسٽيبلشمينٽ ان جو ٽوڙ ڪڍڻ لاءِ پ پ جي اعليٰ قيادت تي زور وجهي ٺٽي ۾ ‘ذوالفقار آباد’ رٿا جو اعلان ڪرائي چين کي آڻي آمريڪا تي دٻاءُ وجهڻ گهري ٿي، ته موٽ ۾ پ پ جي اعليٰ قيادت اولهه ۽ آمريڪا کي خوش ڪرڻ لاءِ اهڙي قانون سازي ڪرائي ٿي، جنهن سان ڪراچي، آمريڪا ۽ اولهه جي حامي قوتن جي ڪنٽرول ۾ رهي. ٻئي ڌريون پاڪستاني ساحل تي پنهنجي مفادن جي جنگ ۾ سنڌ کي قربانيءَ جو ٻڪرو بنائڻ لاءِ آتيون آهن ۽ سنڌي عوام جي مزاحمت کي منهن ڏيڻ لاءِ اهڙو ڪم پيپلز پارٽيءَ کان ڪرائي رهيا آهن.
ان پسمنظر ۾ سمجهڻ گهرجي ته ڪراچيءَ کي صوبي کان جاگرافيائي طور الڳ ڪرڻ يا سنڌ جو نالي ماتر حصو رکي عملي طور بنهه خودمختيار بنائي خاص طاقتن جي حوالي ڪرڻ واري هر ڪوشش بين الاقوامي سياست ۽ عسڪري توڙي معاشي مفادن جي ٽڪراءُ سان سلهاڙيل آهي. مڪاني ادارن واري هن بل پٺيان پ پ قيادت جي ايڏي شديد تڪڙ به ان پريشر جو حصو آهي، جيڪو “مٿان کان به مٿان” آيل حڪمن جي نتيجي ۾ پيدا ٿي رهيو آهي. آمريڪا اندر چونڊن جي مهم شروع آهي ۽ پاڪستان اندر چونڊون ايندڙ سال ڪرڻ کان اڳ ٻن ٽن مهينن اندر نگران حڪومت قائم ٿيڻي آهي، تنهنڪري حڪمت عمليءَ جي لحاظ کان انتهائي اهم ۽ سنجيده فيصلا ڪرڻ لاءِ ٻنهي ڌرين وٽ وقت جي گهٽتائي آهي. اهو ئي سبب آهي جو ٽن سالن کان نه نبيريل اختلاف ٽن ڏينهن ۾ نبيرجي ويا ۽ ايڏو وڏو تڪراري بل بنا ڪنهن ڪميٽيءَ ڏانهن موڪلڻ يا سنڌ جي عوام اڳيان پڌرو ڪرڻ جي پنجن منٽن ۾ منظور ڪرايو ويو. جيڪڏهن مسرور جتوئيءَ وارو پيش ڪيل هڪ ٺهراءُ سال کان ڪميٽيءَ جي سرد خاني ۾ پيل آهي ته پوءِ آخر هيڏو اهم بل بحث هيٺ ڇو نه آندو ويو؟ سنڌ اسيمبليءَ جو اسپيڪر سنڌ جي ماڻهن کي ان سوال جو ڪو جواب ته ڏئي! ٺيڪن، نوڪرين ۽ بدلين جي سياست سان سنڌ جي انتظامي بربادي ڪرڻ وارو عمل ته شايد سنڌ جا ماڻهو بخش ڪري ڇڏين ها، پر سنڌ جي ورهاڱي جا عملي طور بنياد رکڻ ۽ ڪراچيءَ کي انتظامي طور پنهنجي اتحادين حوالي ڪرڻ وارو عمل ايترو سولائيءَ سان سنڌ واسي وساري نه سگهندا.
جيئن ته هن قانون سازيءَ پٺيان علائقائي ۽ بين الاقوامي سياست ۽ مفاد موجود آهن، تنهنڪري ان بابت جدوجهد کي به ايترو ئي سنجيدگيءَ سان هلائڻ جي ضرورت آهي. سنڌ جون قومپرست ڌريون ۽ اسيمبليءَ اندر موجود فنڪشنل ليگ ۽ نيشنل پيپلز پارٽي يا وري نواز ليگ ان قانون خلاف جدوجهد ڪري رهيون آهن، انهن لاءِ ضروري آهي ته ان بابت ڇڙ وڇڙ احتجاج جا سڏ ڏيڻ يا ٻه چار هزار ماڻهن جا ننڍا مظاهرا ڪرائڻ بجاءِ هڪ پليٽ فارم تان گڏيل حڪمت عمليءَ سان هن جدوجهد کي اڳتي وڌائين. هن قانون سازيءَ پٺيان جيڏيون وڏيون قوتون متحرڪ آهن، انهن کي اڪيلي سر ڪابه ڌر منهن نه ڏئي سگهندي، ڀلي اها ڪيتري به سگهاري ڇو نه هجي. سنڌ بچايو ڪاميٽي هن وقت هڪ اهڙو اثرائتو پليٽ فارم ٿي اڀريو آهي. جنهن کي مضبوط ڪرڻ جي ضرورت آهي. هن فورم هيٺ هر سياسي مڪتبهءِ فڪر سان تعلق رکندڙ ڌر لاءِ جڳهه موجود آهي ۽ ان لاءِ هرو ڀرو قومپرست ڌر هجڻ به لازمي ناهي. منهنجي خيال ۾ سواءِ انهن ڌرين ۽ فردن جي، جن ماضيءَ ۾ ساڳي قسم جي بلدياتي نظام کي ٺاهيو يا سنڌ ۾ رائج ڪيو، باقي هر ڌر لاءِ دروازا کليل هجڻ گهرجن. جن ڌرين ۽ فردن ان قانون کي مشرف جي دور ۾ لاڳو ڪرايو يا ان جو حصو رهيا، تن کي سنڌ جي عظيم تر مفاد ۾ سنڌ واسين کان ان عمل جي غير مشروط معذرت ڪري آئيندي لاءِ اهڙي عمل ۾ شريڪ نه ٿيڻ جو وچن ڪري، هن جدوجهد ۾ ايمانداراڻو حصو وٺي، پنهنجي غلطين جو ازالو ڪرڻ گهرجي. اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته ايڏي وڏي آزمائش جي گهڙيءَ ۾ جدوجهد جي مکيه ڌارا کان الڳ ٿي مظاهرا، جلسا ۽ بک هڙتالون ڪرڻ سان سنڌ مخالف طاقتن جا هٿ مضبوط ٿيندا. تنهنڪري باهمي اختلافن کي هڪ پاسي رکندي هن اهم معاملي تي هڪ پليٽ فارم تان جدوجهد ڪرڻ جي ضرورت آهي. سواءِ منظم جدوجهد ۽ گڏيل حڪمت عمليءَ جي سنڌ جي وحدت خلاف ڪم ڪندڙ ڏيهي توڙي پرڏيهي طاقتن کي منهن نه ڏئي سگهبو. جيڪڏهن سنڌ واسي پنهنجي ڀرپور سياسي سگهه جو مظاهرو ڪري ڪجهه هفتن اندر هن قانون کي واپس نه ڪرائي سگهيا ته پوءِ سنڌ جي جاگرافيائي وحدت کي بچائڻ سکڻي خواهش ئي رهجي ويندي ۽ پوءِ سنڌ مخالف طاقتن جي اسٽور روم ۾ رکيل باقي فيصلا به هڪ هڪ ٿي عمل هيٺ اچڻ لڳندا. خطي اندر پنهنجي معاشي ۽ عسڪري مفادن جي جنگ ۾ سنڌ کي تجربيگاهه بنائيندڙ ڌريون بدقسمتيءَ سان ڪنهن به سياسي انصاف يا قومي ۽ تاريخي حقن جو احترام ڪرڻ بجاءِ رڳو “طاقت” کي ئي پيمانو سمجهن ٿيون. سندن خيال ۾ سنڌ جي ساحلي پٽيءَ تي سندن مفادن جي تحفظ لاءِ انهن ڌرين جي ڳالهه مڃڻ گهرجي، جن وٽ “طاقت” موجود هجي، پوءِ ڀلي ڇو نه اها طاقت هٿيار جي ئي هجي. سنڌ واسي جيئن ته پنهنجي مزاج ۾ عدم تشدد جا حامي آهن، تنهنڪري کين پنهنجي مخالفن جيان تشدد واري طاقت جو رستو اختيار ڪرڻ بجاءِ عوامي ٻڌي ۽ گڏيل حڪمت عمليءَ جي طاقت تي ئي ڀاڙڻو پوندو. اها ڳالهه واضح آهي ته عوامي اتحاد جي طاقت هر ٻي طاقت کان سگهاري آهي. وقت اچي ويو آهي ته سنڌ سان محبت ڪندڙ هر ڌر ۽ فرد پنهنجي سمورن لاڳاپن ۽ مفادن کان مٿانهون ٿي عوامي اتحاد ۽ طاقت جي هن جدوجهد جو حصو بنجي سول سوسائٽي، ليکڪ، صحافي، وڪيل، شاگرد، سياسي ورڪر هن موقعي تي هڪ شاندار عوامي مزاحمت جو حصو بنجن ته جيئن سنڌ جي وجود ۽ سڃاڻپ کي درپيش هن خطرناڪ سازش کي ناڪام بنائي سگهجي.
صاف ظاهر آهي ته مڪاني ادارن وارو هي قانون سنڌ واسين لاءِ هي ٽيسٽ ڪيس آهي. جيڪڏهن سنڌ واسي منظم سياسي جدوجهد سان هن قانون جو رستو نه روڪي سگهيا ته پوءِ سنڌ بابت وڏا فيصلا ڪرڻ تي سنڀريل ڌريون ان کان به اڳتي وڌي وڌيڪ اگرا فيصلا ڪرڻ ڏانهن وک وڌائينديون. هن خطي جي سُٽ جهڙي منجهيل سياسي ۽ عسڪري راند ۾ سنڌ پنهنجو وجود ڪيئن سلامت رکي سگهندي ۽ سنڌي بحيثيت قوم پنهنجي بقا کي ڪيئن يقيني بنائي سگهندا، ان جو تعين ايندڙ ڪجهه هفتن دوران سنڌي عوام جي سياسي رد عمل سان ٿيندو. ڇڙوڇڙ مظاهرا، ضلعي سطح جون هڙتالون، سول سوسائٽي جي ٽيڪسٽ ميسجز ۽ فيس بوڪ تي رد عمل کان قصو گهڻو اڳتي نڪري چُڪو آهي. پنج ڏهاڪا اڳ اڄ کان گهڻو پٺتي پيل سنڌي، سماج ون “يونٽ” جي ڳٽ کي ٽوڙيو هو ته اڄوڪي ايڪهين صديءَ جي سنڌ ۾ زوريءَ ٿاڦيل هن قانون کي ريورس ڪرائڻ جيتري سگهه يقينن موجود آهي. ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته گڏيل حڪمت عملي ۽ گڏيل جدوجهد ئي گڏيل سنڌ کي سلامت رکڻ جي ضمانت ڏئي سگهي ٿي.
(روزاني ڪاوش اربع، 31 آڪٽوبر 2012ع)
*