22. سنڌ جي آجپي جي سفر وڇڙي ويل سرواڻ جون ساروڻيون

شايد ئي ڪو ڏينهن هجي، جنهن ڏينهن سنڌ واسين پنهنجي اتساهيندڙ اڳواڻ شهيد بشير خان قريشيءَ جي کوٽ کي محسوس نه ڪيو هجي. گذريل سال ڪراچيءَ ۾ لکين سنڌين کي ڪَٺو ڪري، هن سنڌين کي ڪراچيءَ جي مالڪيءَ جو جيڪو احساس ڏياريو هو، ان جي خال کي وک وک تي سنڌ واسين محسوس ڪيو آهي. مون کي ياد آهي ته، جنهن ڏينهن سنڌ اسيمبليءَ ۾ سنڌ جو ورهاڱو ڪندڙ ٻٽو مڪاني نظام چونڊيل هوڪرن ۾ منظور ٿي رهيو هو، ان ڏينهن اڪثر ماڻهو اهو ئي چئي رهيا هئا ته، جيڪڏهن اڄ بشير قريشي زندهه هجي ها ته، هو ڪٿان به ڪري پنج ڏهه هزار ماڻهو گڏ ڪري سنڌ اسيمبليءَ جو گهيرو ضرور ڪرائي ها، ان ڏينهن جيتوڻيڪ سنڌ احتجاج ۾ بند هئي، پر سنڌ اسيمبليءَ اڳيان ان مهل جنهن احتجاج رڪارڊ ڪرائڻ جي ضرورت هئي، اهو نه ٿي سگهيو، ساڳيءَ طرح جڏهن ڪراچي شهر ۾ سڄو سارو مهينو الڳ صوبي ٺاهڻ واري مهم هلائي ٿي وئي ۽ ڀاڙي تي آندل ماڻهن کان جلسا ڪرائي شهر ۾ وڏا بل بورڊ لڳايا ويا، تڏهن به سنڌ سرڪار اکين ۽ وات تي پٽي ٻڌي ويٺل هئي ۽ اڪثر ماڻهن جو خيال هو ته، جيڪڏهن بشير قريشي زندهه هجي ها ته هڪ ڀيرو ٻيهر ڪراچيءَ ۾ لکين سنڌين کي گڏ ڪري سنڌين جي مالڪيءَ جي احساس کي پختو ڪري سگهي ها، هينئر جڏهن ڪراچيءَ ۾ سنڌ جا ٻه ٻيٽ نيلام ڪيا ويا آهن ۽ سنڌ جون ٻيون سموريون پارٽيون اليڪشن جي سياست ۾ رڌل آهن ته، شهيد بشير قريشيءَ جي کوٽ کي شدت سان محسوس ڪيو پيو وڃي، جيڪڏهن بشير خان قريشي اسان سان هينئر گڏ هجي ها ته، هو هن وقت لکين سنڌين کي انهن ٻيٽن تي ڪَٺو ڪري انهن جي ڪوڙن دعويدارن ۽ مالڪن کي چِٽو نياپو ڏئي ها، پر افسوس جو سنڌ جي آجپي جي سفر جو سرواڻ اسان کان وڇڙي ويو. درحقيقت آزمائش جي هر گهڙيءَ ۾ عوام کي متحرڪ ڪرڻ ۽ مهل تي واهر ڪرڻ، بشير قريشيءَ جون لازوال خوبيون هيون، هڪ سياسي ورڪر ۽ اڳواڻ جي حيثيت ۾ هن جي ڪيترن فيصلن ۽ عملن سان اختلاف به رکي سگهجي ٿو، پر مجموعي طور تي سنڌ سان سندس عشق ۽ ان لاءِ سندس جاکوڙ جو اعتراف سندس سياسي مخالف به ڪن ٿا.
پاڪستان اندر سياسي قتلن ۾ هڪ ڳالهه هڪجهڙي آهي ته، انهن جا قتل دائمي ڳجهارت رهندا آهن، انيڪ سياسي قتلن جيان بشير قريشيءَ جو قتل به ائين ئي هڪ ڳجهارت بڻجي چڪو آهي. بشير قريشيءَ جي شهادت کانپوءِ سنڌ جي قومپرست سياست ۾ هڪ تمام وڏو خال آيل آهي، جنهن جو فوري طور ڀرجڻ مشڪل ٿو لڳي، سندس تنظيم جسقم به سندس شهادت کانپوءِ اڳ جهڙو اثرائتو سياسي ڪردار ادا ڪندي نظر نه ٿي اچي، سنڌ جي زندگي ۽ موت جي مسئلن تي جيئن بشير قريشيءَ جي حياتيءَ ۾ هڪ اڳڀرائيءَ وارو ڪردار نظر ايندو هو، ان کي ساڳي سگهه سان بحال ٿيڻ ۾ شايد تمام طويل عرصو لڳندو، هونئن ته سنڌ جي مٿان سياسي آزمائشن جو سج لهندو ئي ناهي، پر گذريل پنجن سالن دوران سنڌ جي جاگرافيائي وحدت ۽ ڊيموگرافي تي جيڪي موتمار حملا ٿيا آهن، انهن، سوچيندڙ سنڌين جي ڳڻتيءَ کي ويتر وڌائي ڇڏيو آهي، سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي ڪيترو حق حاڪميت رکن ٿا، ان جو هڪ مثال نگران سنڌ ڪابينا آهي، جنهن جي 21 ڄڻن ۾ سنڌي ڳالهائيندڙ رڳو پنج شامل آهن، ساڳيءَ طرح پندرنهن ڄڻن جي وفاقي ڪابينا ۾ رڳو هڪ سنڌي ڳالهائيندڙ شامل آهي، سنڌ جو وڏو وزير، گورنر، چيف سيڪريٽري ۽ ڪيترن ئي اهم کاتن جا سيڪريٽري غير سنڌي آهن، اهو سڀ ڪجهه سنڌين سان سندن محبوب ترين پارٽيءَ ڪيو آهي، ويندي ويندي سنڌ جا ٻه ٻيٽ ڦُرلٽ جي مال جيان وڪرو ڪري، کُڙين تي بيهي ڪوڙيون ترديدون ڪري ان پارٽيءَ جا سربراهه اڄڪلهه ايندڙ اليڪشن جي مهم تي لٿل آهن، ان سڄي وايو منڊل ۾ سنڌ کي هڪ اهڙي اُتساهيندڙ قيادت جي ضرورت آهي، جيڪا سنڌ واسين جي اندر ۾ اُڀامندڙ جذبن کي ڪو سياسي دَڳ ڏئي سگهي، سنڌ کي هر طرف کان بَڇيل بَگهڙ ڏسي بشير قريشيءَ جي کوٽ جو احساس وڌيڪ شديد ٿي وڃي ٿو.
بشير قريشي، پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪراچيءَ کي پنهنجو سياسي مرڪز بڻائي، انتهائي سياسي ڏاهپ جو مظاهرو ڪيو هو، سندس شهادت کانپوءِ ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌين ۾ هڪ ويڳاڻپ جو احساس آهي، سنڌين جي وڏي ۾ وڏي نمائنده پارٽي، ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي مالڪيءَ بجاءِ سندن ملڪيتن جا سودا ڪرڻ ۾ مصروف آهي، مُکيه ڌارا واريون قومپرست ڌريون، پنهنجي مرڪز کي قاسم آباد تائين محدود رکيو ويٺيون آهن، ان صورتحال ۾ ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌي، پاڻ کي سياسي طور لاوارث محسوس ڪن ٿا، ڪراچي، رَتَ ۽ بارود جو شهر بڻيل آهي، جتي درجن کن لاش ڪِرڻ ڏهاڙي جو رواج آهي، هر پاسي هٿيارن جو راڄ آهي، ڏيهه ۽ پرڏيهه مان آيلن جا هٿياربند ٽولا سڄي شهر کي يرغمال بڻائي ويٺا آهن، ان حالت ۾ جتي ڪراچيءَ اندر باقي قومن جي نمائندگي ۽ سندن جائز حقن ۽ ناجائز ڪرتوتن جي مالڪيءَ لاءِ سندن سياسي تنظيمون موجود آهن، اتي سنڌين جي سڀ کان وڏي واهر بشير قريشي هو، جنهن جي وڇوڙي کانپوءِ ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي اثرائتي نمائندگيءَ جو چِٽو خال موجود آهي.
ملڪي سياست ۾ ڏينهون ڏينهن ايندڙ خطرناڪ تبديلين، هٿياربند ٽولن جي مذهبي جنونيت جي وڌندڙ والار، خطي جي سياست ۾ شامل اهم مُهرن جون ڪراچيءَ تي والار جون خواهشون ۽ وڌندڙ ڪوششون، اڳي کان اڳريون ٿي رهيون آهن، سنڌ جي قومپرست سياست اندروني ڪمزورين، ادارتي سگهه جي اڻاٺ، وسيلن جي اڻهوند، هڪٻئي ۾ وڇوٽين ۽ چئلينجز جي انبار ۾ هجڻ سبب وڏي دٻاءُ ۾ آهي. ايندڙ چونڊن ۾ هينئر تائين ٺهندڙ ماحول مان اهو انديشو ٿي رهيو آهي ته، سنڌ تي هڪ ڀيرو ٻيهر ويڪائو وڏيرن ۽ موقعي پرست وچولي طبقي جي نون وڏيرن جو قبضو ٿي سگهي ٿو، سنڌ جو وطن دوست وچولو طبقو، هر گهڙيءَ پَڄري ٿو، پر ان کي گهربل قيادت نه ملڻ ۽ حڪومتي ڌر جي ويساهه گهاتين سبب اهو ڏينهون ڏينهن سياسي طور نِسَتو ٿي رهيو آهي، انهن سمورين حالتن ۾ قومپرست سياسي ڪارڪنن کي متحرڪ ڪري پر امن مزاحمتي تحريڪ کي اڳتي وڌائڻ لاءِ جنهن قسم جي سياسي قيادت گهربل آهي، ان جي اڻاٺ کي هر ڪو محسوس ڪري ۽ مڃي ٿو، سنڌ جي قومپرست هلچل کي جنهن اتساهيندڙ ڪردار جي ڳولا آهي، ان مان ڪيترا ڳُڻ بشير قريشيءَ جي شخصيت ۾ هئا، بشير قريشيءَ جي پارٽي قيادت، سندس سياسي خال کي ته تڪڙو نه ڀري سگهندي ۽ ڪن سببن جي ڪري سندس تدفين به ڪراچيءَ ۾ نه ٿي سگهي، پر گهٽ ۾ گهٽ سال ۾ هڪ دفعو سندس ورسيءَ جو ميڙاڪو ڪراچيءَ ۾ ضرور ٿيڻ گهرجي، اهو نه رڳو بشير قريشيءَ جي ڪراچيءَ جي مالڪيءَ واري جدوجهد کي ڀيٽا ڏيڻ لاءِ ضروري آهي، پر خود ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌين کي سياسي اُتساهه ۽ مالڪيءَ جو احساس ڏيارڻ لاءِ به ضروري آهي.
شهيد بشير قريشي، سنڌ جو اهو سچار پٽ هو، جنهن جي لازوال سياسي جدوجهد، سنڌ سان سچي عشق ۽ ڪمهلي موت کي سنڌ واسي زندگي ڀر وساري نه سگهندا، قومپرست جدوجهد جي جنهن عَلم کي ڪُلهي تي کڻي، بشير قريشي سياسي سفر ڪيو، ان جون يادون اُتساهيندڙ سِجَ جي ڪِرڻن جيان سنڌين جي دلين کي هميشه گرمائينديون رهنديون.

(روزاني ڪاوش 07 اپريل 2013ع)
*

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سنڌ: آئيندي جو اُتساهه