3. انتها پسنديءَ جو منجهيل سُٽ ۽ آمراڻيون قوتون!
ڄاڻي واڻي حقيقتون لڪائڻ وارو رجحان اڄ ڪلهه پاڪستان ۾ حاوي آهي ۽ انهيءَ رجحان پاڪستان کي اونداهي دور جي ڪنڌيءَ تي آڻي بيهاريو آهي، جتي روشن خيالي کي برداشت نه ٿو ڪيو وڃي ۽ دليل تي پاڻ کي برتر سمجهندڙ ذهن چٿرون ڪندا رهن ٿا. پاڪستان تي مڙهيل انهيءَ انتهاپسنديءَ جون پاڙون ان دور ۾ کتل آهن، جڏهن هن ملڪ جي نظرياتي تخليق ٿي رهي هئي. قائد اعظم جو هن رياست جي مستقبل بابت ويزن هڪ سيڪيولر ۽ ترقي پسند جمهوريت ۽ مسلمانن جي لاءِ وطن وارن نظرين جي وچ ۾ لڙڪي رهيو هو. جيتوڻيڪ 11 آگسٽ 1947ع تي هن پهرين صدارتي تقرير ۾ رياست جي معاملن کي چٽي نموني مذهب کان ڌار هئڻ واري ڳالهه ڪري پنهنجن خيالن کي واضح ڪري ڇڏيو هو.
انهيءَ کان گهڻو اڳ 1934ع ۾ علامه اقبال پاڻ سان واڳيل پاڪستان جي تصور کي رد ڪري چڪو هو. پروفيسر ٿامپسن جي لکيل هڪ خط جي جواب ۾ هن چٽي نموني اهو ڄاڻايو هو ته هو پاڪستان واري منصوبي جو ڪٽر حامي نه آهي، ڇو ته هن جيڪو تصور ڏنو هو اهو ڀارتي وفاق جي اندر مسلمانن لاءِ هڪ صوبي جو هو. مولانا مودودي پڻ پاڪستان ٺهڻ جي سخت خلاف هو.
پر بعد ۾ فوج هن کي نهايت عزت ۽ احترام سان نئين قائم ٿيل ملڪ ۾ وٺي آئي جتي هن جي هم خيال اسلامي لابي پاڪستان جي پاڪ وطن هئڻ واري نظريي جي سنڀال جو ڪم پنهنجي هٿ ۾ کڻي ورتو. اهو پڻ سمجهيو وڃي ٿو ته لياقت علي خان 1949ع ۾ جيڪا قرارداد مقاصد پيش ڪئي هئي، ان هن نئين قائم ٿيل ملڪ جي تقدير جو رخ ئي موڙي ڇڏيو.
سرد جنگ واري دور جي ڪوتاهه نظر پاليسين پڻ پاڪستان ۾ انتها پسندي جي واڌ ويجهه ڪئي. ڳاڙهي انقلاب جي خوف جي ڪري آمريڪا ۽ برطانيا ساڄي ڌر جي انتهاپسنديءَ لاءِ نرم گوشو رکيو. بدقسمتيءَ سان انهيءَ وقت آزاد خيال ۽ سيڪيولر ڌرين کي غدار قرار ڏنو ويو ۽ مذهبي انتهاپسند عالمي طاقتن جا لاڏلا بڻجي ويا. آمريڪا جي سڌ سماءَ واري کاتي کي اهو ڪم سونپيو ويو ته اهي اسلامي نظريي جو پرچار ڪن ته جيئن ڪميونزم جي لهرن آڏو رنڊڪ پيدا ڪري سگهجي، ان وقت ڪميونسٽ مخالف ڌرين کي اهو اندازو ئي نه هو ته اڳتي هلي اهي ان کڏ ۾ پاڻ ئي ڪري پوندا، جيڪا هو پنهنجي هٿن سان کوٽي رهيا آهن.
پنهنجن مفادن تي ٻڌل اهڙين پاليسين جي تسلسل جي نتيجي ۾ آمريڪا ۽ اولهه جا ملڪ پاڪستان ۾ هر نئين ايندڙ آمر سان ڳٺ جوڙ ڪندي ترقي پسند ۽ آزاد خيال قيادت کي ڪنڊائتو ڪندا رهيا. انهيءَ جو هڪ وڏو مثال ذوالفقار علي ڀٽو آهي، جنهن کي پنهنجي جمهوري ۽ آزاد خيال پاليسين جي ڪري ناپسند ڪيو ويندو هو. ڀٽي جي چوڌاري اهڙي نموني گهيرو تنگ ڪيو ويو، جو هن وٽ مذهبي جنونين آڏو آڻ مڃڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو نه بچيو. انهن کي خوش ڪرڻ لاءِ ڀٽي تمام وڏا قدم کنيا جنهن ۾ قاديانين کي غير مسلم قرار ڏيڻ، شراب تي پابندي وجهڻ، جمعي تي سرڪاري موڪل ڪرڻ شامل آهن.
1973ع واري آئين ۾ پهريون ڀيرو اهو شرط رکيو ويو ته ڪنهن به سرڪاري عهدي لاءِ اسلامي نظريي جي بچاءُ لاءِ ڪوششون ڪرڻ جو قسم کنيو ويندو جيڪو پاڪستان ٺهڻ جو بنياد آهي. پر اهي سمورا قدم لاڀائتا ثابت نه ٿيا ۽ اڄ جي آزاد دنيا ۾ جمهوريت جي هام هڻندڙن ذوالفقار علي ڀٽي کي ڏکي وقت ۾ بي يارو مددگار ڇڏي ڏنو.
سڀ کان وڏو ظلم ضياءُ الحق اچي ڪيو . هن معاشري جي رڳ رڳ ۾ انتهاپسنديءَ جو زهر ڀري ڇڏيو. افغانستان تي سوويت يونين جي فوج ڪشي هن جي ارادن لاءِ آسماني مدد بڻجي آئي. هن پنهنجن درٻارين سان گڏجي هن ملڪ جي قسمت کي هميشه لاءِ مذهبي انتهاپسندي جي گهري ڌٻڻ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. انهيءَ دور ۾ انتهاپسنديءَ مذهبي ۽ فرقيواراڻي ناسهپ کي اداراجاتي صورت ڏني، جنهن ايندڙ ڏهاڪي ۾ پنهنجن ئي تخليق ڪندڙن کي وڃي ڏنگيو.
پاڪستان کي افغان جنگ لاءِ متبادل ميدان بڻائڻ واري فيصلي هن ملڪ جي سماجي تاڃي پيٽي جي صورت ئي بگاڙي ڇڏي. ايستائين جو جنرل ضياءُ الحق قائداعظم جي اتحاد، يقين محڪم ۽ تنظيم واري نعري کي مٽائي ان جي جاءِ تي ايمان، تقويٰ ۽ جهاد في سبيل الله وارو نعرو ڏنو. “ڪراسڊ سوارڊس” جي ليکڪ شجاع نواز موجب ضياءُ الحق انتهاپسندن کي پاڪستان ملٽري اڪيڊمي ۾ تبليغ جي اجازت پڻ ڏئي ڇڏي ۽ تبليغي جماعت جا نمائندا پي ايم اي ۾ باقاعدگي سان جمعي جو خطبو ڏيندا هئا. اڳتي هلي جنرل آصف نواز انهيءَ سلسلي کي ختم ڪيو. ضياءَ مختلف شڪلن ۾ مذهب جي انتهاپسنديءَ واري صورت کي نافذ ڪيو، هن سرعام سزا ڏيڻ لاءِ قانونسازي ڪئي ۽ ماڻهن جي ذهنن کي ڪمزور ڪرڻ ۽ هيسائڻ لاءِ هر طريقو استعمال ڪيو. وڏي انگ ۾ مدرسن جو ڄار وڇائڻ جي نتيجي ۾ نئين نسل جي ذهنن ۾ پڻ رجعت پسندي جو ٻج ڇٽيو ويو ۽ اڳتي هلي انهيءَ جو ٻوٽو طالبان جي صورت ۾ سامهون آيو.
ڪرائس گروپ جي هڪ رپورٽ موجب 1947ع ۾ پاڪستان اندر صرف 137 مدرسا هئا. 1979ع ۾ اهو انگ 1745ع ٿي چڪو هو، جڏهن ته 1988ع تائين اهو 3 هزارن تائين وڃي پهتو. اهو سلسلو ضياءُ جي موت کان پوءِ به جاري رهيو. سرڪاري انگن اکرن موجب 2003ع ۾ مدرسن جو انگ 10 هزار 430 هو. جڏهن ته اهڙن مدرسن جو ڪو ڪاٿو ئي ناهي جيڪي رجسٽرڊ نه ٿا ٿين.
افغان جنگ دوران انهن مدرسن کي جهادين جي نرسري بڻايو ويو ۽ ان ۾ عجب جهڙي ڪا ڳالهه ناهي ته اڳتي هلي اهي ئي مدرسا جهادين جي سکيا جا مرڪز بڻجي پيا. مدرسن جي انگ ۾ ايتري تيزي سان واڌ پرڏيهي طاقتن چاهي اهي اسلامي هجن يا سيڪيولر جي مالي ۽ فني سرپرستي کانسواءِ ممڪن ئي نه هئي. جو اسٽيفنز ۽ ڊيوڊ بي اوٽاوي پنهنجي هڪ آرٽيڪل دي ‘اي بي سي آف جهاد ان افغانستان’ جيڪو 23 مارچ 2002ع ي واشنگٽن پوسٽ ۾ ڇپيو هو، ۾ اهو انڪشاف ڪيو ته دري ۽ پشتو ٻولين ۾ خاص نصابي ڪتاب ڇاپيا ويا ته جيئن جهادي قدرن ۽ فوجي سکيا کي هٿي وٺرائي سگهجي . اهي ڪتاب اوماها جي يونيورسٽي آف نيبراسڪا ۾ قائم سينٽر فار افغان اسٽڊي ۾ تيار ڪيا ويا هئا. افغان پناهگيرن جي ڪيمپن ۽ پاڪستاني مدرسن ۾ هڪ ڪروڙ 30 لک جي لڳ ڀڳ اهي ڪتاب ورهايا ويا. جهاد پاڪستان لاءِ اهو ورثو ڇڏي ويو.
افغان ويڙهه ته ختم ٿي وئي پر انتهاپسندي جون بارودي سرنگهون اڄ به پاڪستان ۾ پکڙيل آهن. سوويت يونين جي افغانستان مان نڪرڻ کانپوءِ آمريڪا جو هٿ ڇنڊي هڪ پاسي ٿي بيهڻ پڻ هڪ وڏي غلطي هئي، جنهن تي آمريڪا اڳتي هلي افسوس پڻ ظاهر ڪيو.
ڪيترن ئي ڏهاڪن تي پکڙيل انتهاپسندي جي انهيءَ واڌ ويجهه جو نتيجو اهو نڪتو آهي جو اسان جو معاشرو برداشت کان مڪمل طور تي وانجهيل آهي ۽ ٻين جي عقيدن لاءِ نفرت پاڙون پختيون ڪري چڪي آهي، مذهب ۽ فرقن جي نالي تي پيدا ٿيل انهن وڇوٽين هر رخ ۾ پاڪستاني معاشري کي ورهائي ڇڏيو آهي.
هڪ هيسيل ساٿاري کان وٺي اڳين صف ۾ موجود ساٿيءَ تائين واري انهيءَ سفر ۾ پاڪستاني شهرين کي بين الاقوامي اڻ وڻندڙ مفادن، بدخواه مقامي آمرن ۽ اصل کان ڏور ٿيل مذهبي سوچ جي تمام وڏي قيمت چڪائڻي پئي آهي. انتهاپسنديءَ جي انهن مونجهارن کان ڪوبه محفوظ ناهي رهيو. سياسي بصيرت، سماجي سڌارا ۽ خوشحال معيشت انهيءَ مونجهاري جو حل پيش ڪري سگهن ٿا ۽ انهيءَ لاءِ وري ملڪ اندر جمهوريت کي وڌڻ ويجهڻ ڏيڻ جي گهرج هوندي.
جيڪڏهن عالمي طاقتون هن علائقي کي انتهاپسنديءَ کي پنجوڙ مان آجو ڪرائڻ سان واقعي سچيون آهن ته پوءِ انهيءَ جو حل پاڪستان اندر جمهوريت کي هٿ وٺرائڻ ۾ آهي. ڇهن ڏهاڪن تائين آمريتن کي لاڳيتو آزمائڻ کان پوءِ هاڻي ايندڙ ڏهاڪن ۾ جمهوريت کي مستحڪم ٿيڻ جو موقعو ملڻ گهرجي. هن ملڪ جي عوام کي پنهنجي قسمت جو فيصلو ڪرڻ ۽ هن ملڪ ۽ علائقي کي انسانيت جي آماجگاهه بڻائڻ ڏنو وڃي.
(پندرنهوار افيئر 15 فيبروري 2013)
*