20. سنڌ کي بلوچستان نه بڻايو!
قتل ڪيل سياسي ڪارڪنن جو تعلق هڪ قومپرست تنظيم سان ڄاڻايو وڃي ٿو. اها قومپرست تنظيم 70ع جي ڏهاڪي ۾ شروع ٿيل جيئي سنڌ هلچل جو حصو رهي آهي ۽ کليل لفظن ۾ سنڌ جي آجپي جي سياست ڪندي رهي آهي. ڪنهن تنظيم جي سياسي نظرئي يا ان جي ڪم سان اختلاف رکي سگهجي ٿو. جيڪڏهن ڪنهن تنظيم جا ڪارڪن ڪنهن غيرقانوني يا غير آئيني ڪم ۾ ملوث آهن ته انهن لاءِ ملڪ اندر هڪ سگهاري عدليا موجود آهي، جيڪا چونڊيل وزير اعظم کي به گهر اماڻي چڪي آهي. اها حيرت جي ڳالهه آهي ته ملڪ اندر کليو کلايو دهشتگردي ڪري، سوين شهرين کي قتل ڪري انهن جي ذميواري قبول ڪندڙ دهشتگرد ته آزاديءَ سان گهمي ڦري ۽ ڪارروايون ڪري رهيا آهن، پر ملڪي آئين ۾ ڏنل قومي حق گهرندڙ نوجوان سياسي ورڪرن کي اغوا ڪري بي درديءَ سان قتل ڪري سندن لاش اڇلايا وڃن ٿا. سنڌ ۾ آجپي لاءِ جاکوڙيندڙ سياسي تحريڪ ڪا نئين ناهي. گذريل چاليهن سالن کان اهي تنظيمون ڪم ڪنديون رهيون آهن ۽ اعتراف ڪرڻ گهرجي ته دنيا ۾ اهڙا گهٽ مثال ملندا، جتي اهڙيون تحريڪون ايتريون پرامن ۽ سياسي رهيون هجن. سنڌ ۾ جتي لکين ڌارين جي موجودگيءَ خلاف هڪ چٽي قومي تحريڪ موجود آهي، اتي ڪنهن به سياسي تنظيم سنڌ ۾ آباد غير مقامي آبادين کي تشدد جو نشانو نه بنايو آهي. سنڌ ورهاڱي کان پوءِ لڳاتار قومي سڃاڻپ ۽ قدرتي وسيلن جي ڦرلٽ خلاف جدوجهد ۾ رهي آهي، پر ڪڏهن به سنڌ ۾ آباد لکين غير مقامي ماڻهن کي تشدد جو نشانو نه بنايو ويو آهي. سائين جي ايم سيد سان لک سياسي اختلاف رکندڙ ماڻهو به اعتراف ڪن ٿا ته هو صوفي ۽ انسان دوست سياستدان هو، جنهن هميشه عدم تشدد جي سياست ڪئي. اهو ئي سبب آهي جو جيئي سنڌ هلچل سان تعلق رکندڙ ڌڙا جتي هڪ ٻئي کي سخت ناپسند ڪندا آهن، اتي پرامن بقاءِ باهميءَ جي اصول هيٺ هڪ ٻئي جي اختلاف راءِ کي مان به ڏين ٿا. اهو ئي سبب آهي جو سائين جي ايم سيد جي ورسي ۽ سالگرهه تي اڌ ڊزن کن ڌريون الڳ جلسا ڪن ٿيون، پر انهن ۾ ڪڏهن به ڪو جهيڙو نه ٿو ٿئي. پاڪستان جي سياسي ڪلچر ۾ اها ڪا معمولي ڳالهه ناهي. ان وايو منڊل ۾ جيڪڏهن نوجوان سياسي ڪارڪنن کي اهڙي طرح بي درديءَ سان قتل ڪرڻ جو سلسلو جاري رهندو ته پوءِ انديشو آهي ته سنڌ اندر به بلوچستان جيان سياسي تشدد جنم وٺي سگهي ٿو. دنيا جي تاريخ توڙي ملڪي تاريخ ۾ اهو ڪيئي ڀيرا ثابت ٿي چڪو آهي ته رياستي تشدد موٽ ۾ عوامي تشدد کي جنم ڏيندو آهي ۽ ان سان پر امن سياسي جدوجهدن جي جاءِ انتهاپسند رويا والاري وٺندا آهن، جن جا نتيجا ڪڏهن به بهتر ناهن نڪرندا. بلوچستان جي تازي تجربي مان ضرور سبق سکڻ گهرجي. بلوچستان تي ماضيءَ ۾ به رياستي آپريشن ٿيا آهن ۽ اهي محدود علائقن ۾ هوندا هئا ۽ باوجود ان جي ته سوين سياسي ورڪر گرفتار ڪري جيلن ۾ وڌا ويندا هئا، اتي ڪڏهن به سياسي ڪارڪنن کي گم ڪري درجنن جي انگ ۾ قتل نه ڪيو ويندو هو. پر هن ڀيري جڏهن عدالتن کان مٿانهان قتل ڪرڻ وارو طريقو اختيار ڪيو ويو آهي، ته ان جا نتيجا به مختلف نڪتا آهن. ماضيءَ ۾ بلوچستان ۾ رياست مخالف تحريڪ ڪجهه قبيلن ۽ علائقن تائين محدود هئي ۽ ان جو گهڻو ردعمل رياستي تشدد جي مزاحمت وارو هو. ان جي ابتڙ هن ڀيري اها تحريڪ هيٺئين وچولي طبقي تائين پکڙجي چڪي آهي ۽ ان جو رويو علحدگيءَ وارو بنجي چڪو آهي. هر روز ملندڙ لاشن جي ردعمل ۾ عوامي سطح تي رياست کان اختلاف راءِ وارا جذبا وڌي نفرت جي شڪل اختيار ڪري ويا آهن ۽ هاڻي ڳالهه قبائلي سردارن جي وس کان ائين چڙهي چڪي آهي، جيئن ايم آر ڊي جي دور ۾ عوامي هلچل وڏيرن جي هٿن مان نڪري وئي هئي. اڄ بلوچستان ۾ رڳو پهاڙي علائقا جنگ جو ميدان بنيل ناهن، پر تربت، گوادر ۽ پسني جهڙا پرامن ۽ سانتيڪا ساحلي علائقا به ان باهه ۾ وڪوڙجي چڪا آهن. گذريل ڏهاڪو کن سالن کان هلندڙ بدترين آپريشن ۽ تشدد ان تحريڪ کي گهٽائڻ بجاءِ ايترو وڌائي چڪو آهي، جو هاڻي ملڪي سطح جي سياست ڪندڙ پارٽيون ۽ ان جي اڳواڻن لاءِ صوبي اندر سياسي سرگرميون ڪرڻ مشڪل بنجي چڪو آهي. بلوچستان ۾ ڪنهن سوچيو به نه هو ته ڊاڪٽر مالڪ، حاصل بزنجو ۽ اختر مينگل پنهنجي تڪن ۾ چونڊ مهم هلائڻ کان لاچار ٿي ويندا.
اها سڄي صورتحال رڳو پرڏيهي مداخلت جي کاتي ۾ نه ٿي وجهي سگهجي. قانون لاڳو ڪندڙ ادارا به ان جو اهم ڪارڻ آهن. بلوچستان ۾ هر ماڻهو هاڻي اهو سوال ٿو ڪري ته قومپرستن جي پارليامينٽ ۾ پهچي ملڪي سياست ڪرڻ جي عيوض کين ڇا مليو؟. ڏهن سالن جي آمريت دوران ته هر ڪو سمجهندو هو ته جڏهن عوام جي چونڊيل حڪومت ملڪ مٿان راڄ ڪندي ته پهاڙن تي چڙهيل بلوچن کي واپس آڻي مکيه ڌارا جو حصو بنائي سگهبو. پر بلوچن کي اها سگهاري جمهوريت، آزاد عدليه ۽ کليل ميڊيا به امن ۽ حق نه ڏياري سگهيا آهن. اڄ پنجاب اندر به ساڃاهه وند ماڻهو سمجهن ٿا ته رياستي ادارن جي غلط فيصلن بلوچستان کي ان انتها تي پهچايو آهي. ساڳئي پسمنظر ۾ ڏسجي ته سنڌ اندر گذريل پنجن سالن جي جمهوري حڪومت جيڪي اونڌا ڪم ڪيا، ان جي نتيجي ۾ نوجوانن ۽ سياسي ورڪرن ۾ اڳي ئي اها فرسٽريشن موجود آهي ته هن ملڪ جي نيم آمريتي ۽ جاگيرداراڻي ڍانچن واري جمهوريت سندن ڦٽن تي پها رکڻ بجاءِ لوڻ ٻُرڪڻ وارو ڪم ڪيو. عام ماڻهن ۾ اهو تاثر پکڙجي رهيو آهي ته هن نظام ۽ ڍانچي ۾ اهڙو بنيادي ڪينسر موجود آهي، جيڪو عوام جي اهنجن کي گهٽائڻ جي ڪنهن به دوا کي ڪم ڪرڻ نه ٿو ڏئي. مايوسي ۽ فرسٽريشن جي ان وايومنڊل ۾ سنڌ جون قومپرست ڌريون عوامي مخالفت ۽ مهڻن جي باوجود مکيه ڌارا واري پارلياماني سياست ڪرڻ لاءِ پهريون ڀيرو ڪا سنجيده ڪوشش ڪري رهيون آهن. ان صورتحال ۾ جيڪڏهن رياستي ادارا سياسي ورڪرن سان قانون موجب ورتاءُ ڪرڻ بجاءِ کين گولين جو کاڄ بنائيندا ته ان جي نتيجي ۾ شدت پسنديءَ وارن روين کي هٿي ملندي ۽ سنڌ اندر به بلوچستان جهڙي جذباتي ردعمل مان جنم وٺندڙ سياسي انارڪي پکڙجندي. سنڌ جي جاگرافي، سماجي بيهڪ ۽ سياسي شعور بلوچستان کان مختلف آهن ۽ سنڌ ۾ سياسي انارڪيءَ کي جنم ڏيڻ مجموعي ملڪي سياست لاءِ انتهائي هاڃيڪار ثابت ٿيندو. هن خطي جي منجهيل سٽ جهڙي سياسي ۽ عسڪري صورتحال سبب عالمي برادريءَ ۾ ملڪي اميج اڳي ئي خراب ٿيل آهي. انساني حقن جي لتاڙ، اقليتن خلاف تشدد، لساني فرقيواراڻي ۽ قبائلي دهشتگردي ۽ قانون لاڳو ڪندڙ ادارن جي تشدد سبب پاڪستان، عالمي برادريءَ ۾ اڳي ئي سخت تنقيد جو نشانو بنجندو رهي ٿو. ملڪ اندر اڳي کان اڳري غربت، بيروزگاري، توانائي جي بحران، بدامني، سياسي عدم استحڪام ۽ وڌندڙ انتهاپسنديءَ سبب ملڪ شديد اندروني ۽ خارجي گهوٽالي جو شڪار آهي. اهڙي صورتحال ۾ هڪ نسبتاً پرامن صوبي اندر سياسي ڪارڪنن جي غيرقانوني ۽ غير انساني قتل وارن واقعن سان هڪ نئون محاذ کلي ويندو، جيڪو ڪهڙي به طرح ساڃاهه وارو ڪم ناهي. ايڪيهين صديءَ جي جمهوري دور ۾ اختلاف راءِ کي بندوق جي زور تي حل ڪرڻ وارو طريقو هاڃيڪار نتيجا برآمد ڪندو. اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته سنڌ هن ملڪ کي جنم ڏنو هو ۽ سنڌ واسين ملڪ کي جمهوريت ۽ مساواتي وفاق وسيلي هڪ عزت لائق سڃاڻپ ڏيارڻ لاءِ تمام وڏيون قربانيون ڏنيون آهن. ان کان سواءِ ملڪي معيشت ۾ جيڪو ٿورو گهڻو ست باقي بچيو آهي، ان جو هڪ وڏو حصو به سنڌ مان اچي ٿو. موٽ ۾ سنڌ کي سواءِ غربت ۽ بدحاليءَ جي ڪجهه به پلئه نه پيو آهي. ان شديد مايوسيءَ واري صورتحال ۾ به سنڌ واسين هميشه پرامن سياسي جدوجهد کي پنهنجي حقن جي جدوجهد جو وسيلو بنايو آهي. جيڪڏهن ان جي موٽ ۾ سنڌ کي نوجوانن جا چچريل لاش ڏيڻ جو سلسلو جاري رکيو ويو ته سنڌ اندر آئين ۽ جمهوريت وسيلي حق حاصل ڪرڻ واري جدوجهد ڪندڙ ڌرين کي ساڳي صورتحال کي منهن ڏيڻو پوندو، جيئن بلوچستان ۾ ٿي رهيو آهي. ساڃاهه ۽ ڏاهپ جي تقاضا اها آهي ته سنڌ ۾ قومي حقن جي جدوجهد کي زوري تشدد ڏانهن نه ڌڪيو وڃي. اهڙا عمل ڪندڙ ڌريون ڀلي ٻين کي ملڪ دشمن ۽ غدار هجڻ جا مهڻا ڏين، پر درحقيقت سندن سوچ ۽ عمل ملڪي مستقبل لاءِ سڀ کان وڏو خطرو آهن. ايڪيهين صديءَ ۾ ملڪي استحڪام رڳو شهرين جي تاريخي آئيني حقن جو احترام ڪرڻ سان ئي ممڪن ٿي سگهي ٿو. ملڪ جي واڳ ڌڻين کي گهرجي ته شهرين جي حقن جي احترام واري مطالبي جي عيوض لاش اماڻڻ واري روش کي ترڪ ڪن، ڇو ته اهو رويو ملڪي استحڪام کي هٿي ڏيڻ بجاءِ هاڃو رسائيندو.
(روزاني ڪاوش 29 اپريل 2013ع)
*