15. سنڌ، پيپلز پارٽيءَ جي آخري پناهه گاهه
پنجاب ۾ ته صورتحال پارٽيءَ لاءِ هونءَ ئي خراب هئي. لوڊشيڊنگ سبب صوبي اندر معاشي سرگرمين کي جيڪو ڌڪ رسيو، ان جي نتيجي ۾ پنجاب جي صنعتي علائقن ۾ پيپلز پارٽي خلاف سخت ارهائي هئي. سنڌ جي ابتڙ پنجاب ۾ بجليءَ جي بحران جو معاشي ڳانڍاپو ان ڪري مختلف آهي، جو صوبي اندر ننڍي ۽ وچولي درجي جي صنعت ۽ ان سان لاڳاپيل معاشي سرگرمين جو وڏو ڄار آهي. رڳو فيصل آباد اندر لکين مزدور صنعتي شعبي جي برباديءَ سبب بيروزگار ٿيا. اهو ئي ڪارڻ آهي جو لاهور کان پوءِ پيپلز پارٽي پنهنجي ان ڳڙهه کي به هن ڀيري پنجاب ۾ وڃائي ڇڏيو. ڏاکڻي پنجاب ۾ پيپلز پارٽيءَ کي سرائيڪي ڪارڊ ۾ وڏيون اميدون هيون. سرائيڪين کي الڳ صوبي جو لالي پاپ ڏئي پيپلز پارٽيءَ اتي شروع ۾ وڏي سياسي همدردي حاصل ڪئي هئي، پر جڏهن پيپلز پارٽيءَ سينيٽ ۾ نئين صوبي جو بل آندو ته ان ۾ ڏکڻ پنجاب اندر هڪ جي بجاءِ ٻن صوبن جو ذڪر هو. ان سبب سرائيڪي صوبي جون حامي ڌريون پيپلز پارٽي کان ناراض هيون. ساڳيءَ طرح ڏکڻ پنجاب ۾ گيلاني خاندان جي ڪرپشن جا داستان به پارٽيءَ جي بدناميءَ جو ڪارڻ بنيا. پنجاب ۾ جيتوڻيڪ پيپلز پارٽيءَ جي شڪست صاف نظر اچي رهي هئي، پر پارٽيءَ کي ايتريون گهٽ سيٽون ملڻ جي اميد شايد ڪنهن کي به نه هئي. عام تاثر اهو هو ته گهٽ ۾ گهٽ ڏاکڻي پنجاب اندر پيپلز پارٽيءَ کي سرائيڪي ڪارڊ مان ڪجهه هڙ حاصل ٿيندو، پر ائين ممڪن نه ٿي سگهيو. ساڳئي قسم جي حيراني وارا نتيجا سنڌ صوبي اندر به آيا، جتي پيپلز پارٽيءَ جي ڪاميابيءَ جا امڪان ته چٽا هئا، پر ان کي ايڏي وڏي ڪاميابي ملڻ جي اميد نه هئي. پيپلز پارٽيءَ گذريل پنجن سالن ۾ سنڌ اندر جنهن قسم جي بدترين حڪمرانيءَ جو مظاهرو ڪيو، ان جو مثال ماضيءَ ۾ نه ٿو ملي. مٿان وري ٻٽي مڪاني نظام، ٻيٽن جي وڪري ۽ ذوالفقار آباد رٿا جهڙن سنڌ دشمن سياسي فيصلن سبب عوامي سطح تي انتهائي سخت ردعمل موجود هو. ان صورتحال ۾ پيپلز پارٽيءَ سنڌ اندر ايتريون سيٽون ڪيئن کٽيون ان لاءِ هڪ طرف ته ان جا سياسي مخالف ان تي ڌانڌلين ۽ پئسو استعمال ڪرڻ جا الزام ڏين ٿا ته ٻئي طرف جنهن ڏهه جماعتي اتحاد مان پيپلز پارٽيءَ خلاف مضبوط سياسي پليٽ فارم بنجڻ جي اميد هئي، ان سمجهه ۾ نه ايندڙ ڪمزور حڪمت عمليءَ جو مظاهرو ڪيو. ان اتحاد عملي طور ڪابه منظم چونڊ مهم نه هلائي ۽ عملي طور ميدان پيپلز پارٽيءَ لاءِ خالي ڇڏي ڏنو. ڏهه جماعتي اتحاد ۾ شامل جنهن ڌر يا فرد جي جيتري ذاتي پهچ هئي، ان آهر هنن سياسي مقابلو ڪيو، پر بطور اتحاد جي ڪابه سگهاري اجتماعي مهم سرزمين تي نظر نه آئي. اتحاد جو اڳواڻ پير پاڳارو، ڏهه جماعتي اڳواڻن سان گڏ سنڌ ۾ جيڪڏهن ٻن هفتن لاءِ به ڪا سگهاري چونڊ مهم هلائي ها ته شايد صورتحال ڪجهه مختلف هجي ها، پر سمجهه ۾ نه ايندڙ ڪارڻن جي نتيجي ۾ اتحاد عملي طور چونڊ مهم ۾ سرگرم نظر نه آيو. حيدرآباد ۾ گذريل سال ٻٽي مڪاني نظام خلاف سياسي طاقت جو مظاهرو ڪرڻ کان پوءِ اهو تاثر پيدا ٿيو هو ته پير پاڳارو هاڻي ڪنگريءَ جي پير مان بدلجي عوامي اڳواڻ طور سياست جو حصو بنجڻ وارو آهي، پر ان جي ابتڙ ڪجهه عرصي اندر ئي پير پاڳارو به عوامي حلقن مان نڪري ڊرائنگ روم ۾ واپس هليو ويو ۽ اهڙي طرح پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ ۾ کليل ميدان ملي ويو. ان جو سڀ کان گهڻو نقصان پارلياماني سياست ۾ اڀرندڙ قومپرست ڌرين کي پهتو، جيڪي ڏهه جماعتي اتحاد ۾ عملي طور پنهنجو اتحاد ضم ڪري چڪيون هيون. ان موضوع تي الڳ مضمون ۾ بحث ڪبو.
هاڻي جڏهن پيپلز پارٽي سنڌ ۾ چٽي اڪريت حاصل ڪئي آهي، ته ان کي گهرجي ته اها ان حقيقت کي مڃي ته هڪ اهڙي ڏکئي وقت ۾ جڏهن باقي ٽنهي صوبن جي ماڻهن عملي طور ان کي ٿڏي ڇڏيو، اهي سنڌ جا ئي ماڻهو آهن، جن سمورين نا انصافين ۽ زيادتين جي باوجود هڪ ڀيرو ٻيهر پيپلز پارٽيءَ کي مڪمل طور ختم ٿيڻ کان بچائيندي پنهنجي اندر جاءِ ڏني آهي، جيتوڻيڪ سنڌ جي پڙهيل لکيل ماڻهن، ليکڪن ۽ دانشورن مان ڪن کي سنڌي ماڻهن جي ان رويي تي ارهائي به آهي، پر مان سمجهان ٿو ته سنڌ اندر پيپلز پارٽيءَ جو متبادل ٿي اڀرڻ لاءِ جاکوڙيندڙ ڌرين جي ڪمزور حڪمت عملين جو به ان صورتحال ۾ وڏو هٿ آهي. عوامي سطح تي سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جو ايڏو وزنائتو متبادل اڃا ناهي اڀري سگهيو، جهڙو پنجاب، پختونخوا ۽ بلوچستان ۾ موجود آهي. نواز ليگ، تحريڪ انصاف ۽ بلوچستان جون قومپرست ڌريون عوامي سطح تي وڌيڪ مقبول ۽ سگهاريون آهن. جيتوڻيڪ سنڌ ۾ عوامي سطح تي موزون ۽ سگهاري متبادل جي خواهش موجود آهي ۽ ان جو هڪ ثبوت قومپرست ڌرين پاران کنيل ووٽن جو انگ به آهي، پر ان لاءِ اڃا گهڻي محنت گهربل آهي. بهرحال پيپلز پارٽيءَ کي اهو سمجهڻ گهرجي ته ان کي پنجن سالن جو جيڪو هي موقعو مليو آهي، اهو غير مشروط موقعو نه آهي. نگران حڪومت جي شڪل ۾ پنهنجي انتظامي مشينري هيٺ ڪرايل چونڊن ۾ پيپلز پارٽيءَ جهڙيءَ ريت سنڌ مان سيٽون کٽيون آهن، ان تي ڪيئي تحفظات به آهن. ساڳي طرح سنڌ ۾ سيٽن جو انگ بچائڻ لاءِ پيپلز پارٽيءَ انهن ڌرين تي به ڀاڙيو آهي، جيڪي ماضيءَ ۾ هر چڙهندڙ سج جون پوڄاري رهيون آهن ۽ هينئر به خبر ناهي، پيپلز پارٽيءَ سان ڪيترو ساٿ نڀائينديون؟ جيڪڏهن 2002ع ۽ 2008ع جي چونڊن ۾ تحريڪ انصاف ڪٿي به نظر نه اچڻ جي باوجود پيپلز پارٽي ۽ اي اين پي کي پنجاب ۽ پختون خواهه ۾ ڌڪ رسائي سگهي ٿي ته پوءِ ان جو امڪان سنڌ اندر به مڪمل طور رد نه ٿو ڪري سگهجي. جيڪڏهن نواز شريف 90ع واري ڏهاڪي جي ابتڙ سنڌ ڏانهن رويو بهتر رکيو ته ان جا به مستقبل ۾ اثر پئجي سگهن ٿا. مرڪز ۽ پنجاب ۾ عملي طور نه هجڻ ۽ سنڌ ۾ سگهاري حڪومت هجڻ سبب امڪان اهي آهن، ته سنڌ اندر پيپلز پارٽي هڪ ڀيرو ٻيهر پارلياماني قومپرست پارٽي ٿي اڀرندي، ڇو ته ان جي خالي ٿيل سنڌ ڪارڊ ۾ نئون بيلنس لوڊ ٿي چڪو آهي. البته هن ڀيري سنڌ ڪارڊ ۾ ماضيءَ جي نا انصافين جي همدرديءَ وارو عنصر شامل ناهي، تنهن ڪري هن ڀيري سنڌ ڪارڊ جو استعمال به پرفارمينس سان مشروط آهي. پيپلز پارٽيءَ کي ان حقيقت کي سمجهڻ گهرجي ته قدرت ان کي پنهنجا گناهه ڌوئڻ جو هڪ وڏو موقعو ڏنو آهي. جڏهن 2008ع ۾ پيپلز پارٽي هر هنڌ مضبوط هئي ۽ نواز ليگ وٽ پنجاب ۾ اقتدار هو ته انهن 2013ع جي چونڊن ۾ ڪاميابي ماڻڻ لاءِ پنجاب ڪارڊ کي پنج سال ذميواريءَ سان استعمال ڪيو. هنن وفاقي حڪومت سان هڪ محدود مخالفت جاري رکڻ جي باوجود ڪنهن وڏي تڪرار ۾ وڃڻ جي بدران پنجاب ۾ بهتر حڪمراني فراهم ڪرڻ تي محنت ڪئي، جتي پنجاب اندر حڪمرانيءَ جا ڪيئي مسئلا هئا، اتي باقي ٽن صوبن جي ڀيٽ ۾ پنجاب اندر حڪمراني گهڻي بهتر هئي. پيپلز پارٽيءَ کي به گهرجي ته اها ايندڙ پنجن سالن لاءِ ڪا ساڃاهه تي ٻڌل سياسي حڪمت عملي جوڙي، سنڌ ۾ اڪيلي سر حڪومت ٺاهڻ جي پوزيشن ۾ هجڻ کانپوءِ ان کي گهرجي ته جيڪڏهن اها سياسي بنيادن تي ڪي اتحاد ڪرڻ به گهري ته اهي سنڌ جا وسيلا وڪڻڻ وارن شرطن کان پاسو ڪري. ايندڙ پنج سال سنڌ اندر اها سنڌين سان پنهنجي ڪمزور ٿيل رشتي کي بهتر بنائڻ لاءِ سياسي تدبر وارا قدم کڻي. ٻٽي مڪاني نظام جي چڪر ۾ پوڻ بجاءِ سنڌ کي بهتر حڪمراني ڏئي. ذوالفقار آباد جهڙن عوامي طور رد ٿيل رٿائن تي وقت وڃائڻ ۽ زمين جي والار بدران ٻهراڙين جي برباد ٿيل انفرا اسٽرڪچر کي بهتر بنائي. ايندڙ پنجن سالن لاءِ ڪرپشن، اقربا پروري ۽ ميرٽ جي لتاڙ جهڙن قدمن کي ورجائڻ بجاءِ سنڌ ۾ ميرٽ، اهليت ۽ چٽاڀيٽيءَ کي واڌارو ڏئي ۽ هن وقت وڏيرن بجاءِ سنڌ جي ماڻهن سان پنهنجا رشتا بحال ڪري. پيپلز پارٽيءَ کي سمجهڻ گهرجي ته سمورا محاذ وڃائڻ کان پوءِ مستقبل ۾ سياسي طور زنده رهڻ لاءِ ان وٽ رڳو سنڌي ماڻهو باقي بچيا آهن، پر سنڌي ماڻهو نه ته قيامت تائين اهڙا اٻوجهه رهندا ۽ نه هميشه سياسي متبادل جي غربت جو شڪار رهندا. سنڌ واسين کي بدلجندڙ دور ۾ جيئن جيئن ڳالهيون سمجهه ۾اينديون وينديون، انهن جون ڪارڪردگيءَ بابت خواهشون به بدلجنديون. پيپلز پارٽي کي ان حقيقت کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌ اندر سندس هاڻوڪي ڪاميابي ان سان محبت جو نتيجو گهٽ، سياسي متبادلن جي ڪمزورين جو نتيجو وڌيڪ آهي. سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جون متبادل طاقتون هوريان هوريان سياسي ميدان ۾ پنهنجي جاءِ ٺاهڻ جي جاکوڙ ڪري رهيون آهن. هن ڀيري چونڊن جي عمل ۾ يقيناً انهن کي گهڻو ڪجهه سکڻ لاءِ مليو هوندو ۽ ايندڙ سالن ۾ جيڪڏهن انهن مستقل مزاجيءَ سان پنهنجي جدوجهد جاري رکي ۽ بهتر سياسي حڪمت عملي جوڙي ته اهي سنڌ اندر ايندڙ پنجن سالن اندر هڪ بهتر متبادل طور پنهنجي جڳهه ٺاهي سگهن ٿا. ان صورتحال ۾ پيپلز پارٽيءَ وٽ پنهنجي سياسي مخالفت لاءِ هڪ ئي رستو باقي آهي ۽ اهو آهي سنڌ ڏانهن پنهنجا رويا سڌارڻ...!
(روزاني ڪاوش 14 مئي 2013ع)
*