8. اتحاد اقتدار لاءِ نه پر سنڌ لاءِ ٿيڻ گهرجي
اها مونجهاري واري صورتحال پيدا ٿيڻ جو مکيه ڪارڻ پيپلز پارٽيءَ طرفان سنڌ ۾ ٻِٽو مڪاني نظام لاڳو ڪرڻ هو. ان کان اڳ پ پ حڪومت ذوالفقار آباد ٺاهڻ جو اعلان به ڪري چڪي هئي ۽ تازو وري سنڌ جا ٻه ٻيٽ بحريا ٽائون جي مالڪ ملڪ رياض جي حوالي ڪرڻ جو به اگرو فيصلو ڪيو ويو. اهي معاملا رواجي ڪرپشن، بدعنواني، ميرٽ جي لتاڙ ۽ ترقياتي فنڊ هڙپ ڪرڻ وارن معاملن جي ڀيٽ ۾ نهايت سنگين ۽ ڇرڪائيندڙ هئا. سنڌي قوم انهن معاملن تي هڪ اجتماعي ڳڻتيءَ جو شڪار ٿي وئي آهي. ان صورتحال ۾ هميشه جيان هر محب وطن سنڌيءَ سنڌ جي قومپرستن ڏانهن ٿي نهاريو. ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته قومپرست جماعتن پنهنجي وس ۽ وت آهر انهن معاملن تي عوام کي متحرڪ ڪيو ۽ عوامي مزاحمت جي لهر کي اڀاريو، پر وسيلن جي اڻاٺ ۽ سنڌ بچايو اتحاد توڙي سپنا ۾ شامل ڌرين ۾ ايڪي جي کوٽ سبب اها مزاحمت ايتري شدت اختيار نه ڪري سگهي، جيتري سنڌ واسين کي ضرورت هئي. ان وقت جڏهن پير پاڳاري، قومپرست پارٽين ۽ ٻين وفاقي سياست ڪندڙ پارٽين کي گڏائي حيدرآباد ۾ عوامي طاقت جو سگهارو مظاهرو ڪيو ته لازمي طور سنڌ جي ماڻهن ان تحريڪ جي قيادت طور کيس قبول ڪيو. سچي ڳالهه اها آهي ته ان جلسي کان اڳ پيپلز پارٽيءَ کي اهو اطمينان ٿي ويو هو ته هو سنڌ جي مفادن کي جڏهن چاهين، چوواٽي تي هوڪو هڻي وڪڻي سگهن ٿا ۽ سندن رستو روڪڻ وارو ڪير به ناهي. کين قومپرست ڌرين جي مزاحمت جو اندازو ضرور هئو پر شايد ان جو ايترو فڪر نه هئو، جيترو فنڪشنل ليگ جي حيدرآباد واري جلسي کان پوءِ ٿيو. ان جلسي جي نتيجي ۾ ٻِٽي نظام خلاف تحريڪ ۾ نئين جان آئي ۽ اڳتي هلي پيپلز پارٽيءَ کي اهو قانون واپس وٺڻو پيو. قومپرست ڌريون ان تحريڪ کي ساڳي سگهه ڇو نه ڏيئي سگهيون، ان جا مختلف ڪارڻ آهن پر هڪ مکيه سبب سندن اندروني وڇوٽيون هيون، جن جي ڪري سندن گڏيل قيادت ڏانهن واجهائيندڙ عام ماڻهو مايوس ٿيا. ساڳي طرح اهي قومپرست ڌريون جيڪي هڪ ٻئي سان ڪجهه اختلاف رکڻ جي باوجود ان ڳالهه ۾ سنجيده هيون ته ڪهڙي طرح به ٻِٽي نظام کي عوامي مزاحمت وسيلي روڪجي، انهن به پير پاڳاري جي سياسي سگهه سان سلهاڙجڻ کي وقت جي ضرورت محسوس ڪيو ۽ الڳ جدوجهد ڪرڻ بجاءِ ان جدوجهد کي وسيع تر پليٽ فارم تان جاري رکڻ کي ضروري سمجهيو. ظاهر آهي ته جڏهن معاملا ايترا منجهيل ۽ نازڪ هجن ته قومي مفاد هر ٻئي سوال کان وڌيڪ اهم ٿي وڃي ٿو، تنهن ڪري اها سڄي صورتحال درحقيقت پيپلز پارٽيءَ جي هوڏ ۽ سياسي اياڻپ جي نتيجي ۾ پيدا ٿي. جيئن ته پير پاڳاري ۽ فنڪشنل ليگ جا سياسي مفاد، سنڌ جي گڏيل مفادن سان ٺهڪندڙ هئا، تنهن ڪري سنڌ جي قومپرستن ۽ علمي ادبي ڌرين وٽ ان کان سواءِ ٻي ڪابه واهه نه هئي ته اهي ان جدوجهد جو حصو ٿين. ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته فنڪشنل ليگ جو ماضي روايتي اسٽيبلشمينٽ واري سياست جو رهيو آهي، تنهن هوندي به هاڻوڪي پير پاڳاري جو سياسي انداز پنهنجي والد کان هينئر تائين ڪنهن قدر مختلف رهيو آهي. ان کان اڳ فنڪشنل ليگ ڪڏهن به پنهنجي سياسي جدوجهد جو محور سنڌ جي مفادن کي نه بنايو هو. اهو به ممڪن آهي ته خود موجوده ماحول ۾ فنڪشنل ليگ ۽ نواز شريف لاءِ به اها مجبوري بنجي ته اهي سنڌ جي سياست ۾ پيپلز پارٽيءَ جو مقابلو ڪرڻ لاءِ انهن سوالن تي سياست ڪن. جيڪڏهن ان مفروضي کي درست سمجهجي، تڏهن به سندن آجيان ڪرڻ ۾ ڪابه خرابي ناهي، ڇو ته سندن مفاد وقت جي جبر هيٺ انهن سوالن سان سلهاڙجي ويا آهن، جن سان سنڌ جا قومي مفاد سلهاڙيل آهن. معاملا ايستائين به شايد ايترو سنگين ناهن پر سڀ کان حساس سوال مستقبل جي روين جو آهي. سنڌ جي ماڻهن کي پيپلز پارٽيءَ جي ويساهه گهاتين جو تلخ تجربو آهي ۽ سندن حال اهو آهي جو نانگ کان ڏنگجڻ کانپوءِ اهي نوڙيءَ کان به ڊڄڻ لڳا آهن. فنڪشنل ليگ هينئر تائين جن اهم معاملن تي سنڌ واسين کي متحرڪ ڪيو آهي، اهي آهن ٻِٽو مڪاني نظام، ذوالفقار آباد ۽ ٻيٽن جي وڪري جي مخالفت. سنڌ واسين کي ياد آهي ته ٻِٽي مڪاني نظام جا بنياد ارباب رحيم جي دور ۾ پيا هئا ۽ سنڌ جا ٻيٽ به گذريل ڀيرو تڏهن وڪرو ڪيا ويا هئا. انهن ٻنهي موقعن تي پيپلز پارٽي، فنڪشنل ليگ کان به سرس قومپرستيءَ جو مظاهرو ڪيو هو. سنڌ واسين کي تجربو آهي ته سنڌ جي پارلياماني سياست ۾ مخالف ڌر جي وڏي ۾ وڏي قومپرست پارٽي پيپلز پارٽي هوندي آهي پر اقتدار ۾ اچڻ کانپوءِ اها سنڌ جي مفادن کي هاڃو پهچائڻ ۾ اڳين حڪومتن کان به گوءِ کڻي ويندي آهي. ساڳي طرح مخالف ڌر واري وقت ۾ پيپلز پارٽي به قومپرست ڌرين کي ائين ئي مان ڏيندي هئي، جيئن اڄ فنڪشنل ليگ ۽ نواز ليگ ڏئي رهيون آهن. وفاقي سياست ڪندڙ سمورين ڌرين کي چڱي ريت خبر آهي ته سنڌ ۾ ووٽ ڀلي هو کڻندا هجن پر سنڌ جي مفادن جي حوالي سان عوامي نبض تي قومپرستن کان وڌيڪ ڪنهن جو به ڪنٽرول ناهي، تنهنڪري اقتدار کان ٻاهر رهندڙ ڌريون قومپرستن کي ويجهو رهنديون آهن. نتيجو اهو نڪري ٿو ته چند ڏهاڪن کان جيل ۽ روپوشيون ڪاٽيندڙ وچولي طبقي جي وطن دوست ورڪرن تي ٻڌل قومپرست ڌريون سنڌ جي ڀلي خاطر هميشه پنهنجو ڏهاڪن جو پورهيو ڪنهن وفاقي سياست ڪندڙ ڌر جي جهولي ۾ وجهي ڇڏينديون آهن. ان جي پٺيان به سندن مقصد سنڌ جي قومي مفادن کي بچائڻ هوندو آهي، پر سندن ان ايمانداريءَ ۽ سادگيءَ کي هميشه وفاقي سياست ڪندڙ ڌريون نهايت چالاڪيءَ سان استعمال ڪنديون آهن. نتيجو اهو نڪرندو آهي جو وفاقي سياست ڪندڙ ڌريون واري واري سان ايوانن ۾ اينديون آهن ۽ قومپرست ڌريون سدائين ميدان ۾ جلسا ڪرڻ ۽ پريس ڪلبن ۾ پريس ڪانفرنس ۽ بک هڙتال ڪندي پنهنجي وس ۽ وت آهر سنڌ جي اجتماعي مفادن جي جدوجهد جو سفر جاري رکنديون آهن. ان پسمنظر ۾ اهم سوال اهو آهي ته اڄ سنڌ جي قومي مفادن تي کين ساڻ کڻي هلندڙ ڌريون جڏهن اقتدار يا ان جو رڳو آسرو ڏينديون ته پوءِ سندن رويو ڇا هوندو؟ ڇا فنڪشنل ليگ ۽ نواز ليگ سڀاڻي اقتدار ملڻ يا ان جي ويجهو اچڻ جي صورت ۾ به قومپرست ڌرين يا سنڌ جي مفادن واري سوال کي گڏ کڻي هلنديون يا پيپلز پارٽيءَ وانگر کين پٺيءَ ڀر اڇلائي انهن ساڳين ڌرين جا مطالبا ۽ فرمائشون پوريون ڪرڻ ۾ جنبي وينديون، جن کي هر حڪومت جو حصو بنجي پنهنجا مفاد حاصل ڪرڻ جي گهري مشق ٿيل آهي؟ اهو به ممڪن آهي ته ائين نه ٿئي ۽ اهي خدشا غلط ثابت ٿين، پر اقتداري سياست ۾ مصلحتون، مجبوريون ۽ مفاد اڪثر ڪري قدرن ۽ نظرين کان مٿانهان ٿي ويندا آهن. ان جو جيئرو جاڳندو ثبوت پيپلز پارٽي آهي. ساڳئي وقت جتي قومپرست پارٽين کي مٿيان خدشا ذهن ۾ رکي پنهنجي جدوجهد کي ترتيب ڏيڻ گهرجي، ساڳئي وقت عام سنڌ واسين کي اهو امڪان به رد نه ڪرڻ گهرجي ته سڀاڻي قومپرست ڌرين مان به ڪا ڌر روايتي سياست جي ور چڙهي وڃي ۽ سنڌ جي مفادن کي پٺي ڏيئي بيهي رهي. اقتداري سياست ڪا خراب شئي ناهي، پر ان پاڪستان جهڙي ڪمزور جمهوري روين واري جاگيرداراڻي سماج ۾ اقتداري سياست ۾ اڪثر ڪري قومن جا اجتماعي مفاد عارضي اقتداري مصلحتن جي اڏيءَ تي قربان ٿي ويندا آهن. سنڌ جي جاگرافيائي وحدت، ان تي سنڌين جي حق حاڪميت، بهتر حڪمراني ۽ سنڌ واسين جي گڏيل قومي حقن لاءِ پتوڙيندڙ سنڌ واسي اقتداري سياست جي خواهش به اقتدار لاءِ نه پر ان طاقت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪرڻ گهرن ٿا، جنهن سان سنڌ جي مفادن جو بچاءُ ٿي سگهي. اهڙو اقتدار، جيڪو سنڌ جي گڏيل مفادن جو تحفظ نه ڪري سگهي، اهو ڪنهن کي به ملي، ان مان سنڌ کي ڪجهه هڙ حاصل ناهي ٿيڻو.
هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ان صورتحال ۾ قومپرست ڌرين يا سنڌ جي محب وطن فردن کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ منهنجي راءِ ۾ قومپرست ڌرين جو چونڊن بابت اتحاد واضح نقطن تي هجڻ گهرجي ۽ کين هر ڌر سان واضح طور طئي ڪرڻ گهرجي ته سندن اتحاد جا بنياد ڪهڙا آهن. جيڪڏهن قومپرست ڌرين چونڊ اتحاد کي ڪن خاص نقطن سان مشروط نه ڪيو ته عملي طور سندن اتحاد ۾ شموليت رڳو اقتدار جي ڊوڙ جو حصو بنجڻ تائين محدود رهجي ويندي. جيڪڏهن اتحاد جا بنياد طئي ٿيل هوندا ۽ سنڌ واسين جي ڄاڻ ۾ هوندا ته پوءِ سڀاڻي اقتدار جو حصو ٿيڻ جي صورت ۾ ان اتحاد جي جاري رکڻ يا نه رکڻ جا بنياد به واضح هوندا. جيڪڏهن سڀاڻي ڪنهن طرح قومپرست ڌريون ان اتحاد جو حصو هجڻ سبب اقتدار جو به حصو بنجن ٿيون ته پوءِ سنڌ واسين وٽ کانئن سوال جواب ڪرڻ جا بنياد به چٽا هوندا. سنڌ جي سڄاڻ ماڻهن کي اها ڳڻتي آهي ته اهو اتحاد رڳو سيٽ ايڊجسٽمينٽ ۽ گڏيل چونڊ مهم تائين محدود آهي يا ان جو بنياد سنڌ واسين جا گڏيل مفاد آهن. ان اتحاد ۾ شامل تنظيمون هونءَ ته هڪ ٻئي کان نظرياتي بنيادن تي اوڀر- اولهه جو فرق رکن ٿيون پر سنڌ جي بنيادي مفادن واري سوال تي سنڌي ماڻهو اهڙي اتحاد کي قبولڻ لاءِ تيار آهن. سنڌ جي جاگرافيائي وحدت، سنڌ جي قدرتي وسيلن تي سنڌ جي اوليتي حق، دهشتگرديءَ جي انت، سنڌ جي شهرن ۾ سنڌين لاءِ تعليم ۽ روزگار جا بند ڪيل دروازا کولڻ، ٻهراڙين کي سفارشي نوڪرين، ٺيڪن ۽ ڪرپشن وارين رٿائن بدران صحيح معنى ۾ معاشي ترقيءَ جو ڍانچو فراهم ڪرڻ جهڙا نقطا ان اتحاد جو بنياد بنجي سگهن ٿا. سنڌ کي معياري تعليم ڏيڻ، ميرٽ کي مان ڏيڻ وغيره جهڙا نقطا ان اتحاد جو بنياد بنجي سگهن ٿا.
جيڪڏهن ان اتحاد جو حصو بنجندڙ قومپرست ڌريون ان قسم جي چٽي پاليسيءَ سان اتحاد جو حصو بنجن ۽ سڀاڻي جيڪڏهن انهن تي عمل نه ٿئي ته اقتدار ۾ هجڻ يا نه هجڻ، ٻنهي صورتن ۾ اهڙي اتحاد کان ڌار ٿيڻ جي اخلاقي جرئت جو مظاهرو ڪن ته سنڌ اندر پارلياماني سياست ۾ سندن ڪردار برقرار رهي سگهي ٿو. اهو ضروري ناهي ته هي اتحاد ايندڙ چونڊن ۾ اقتدار جو حصو به بنجي. اهو به ممڪن آهي ته اهو چونڊ اتحاد ڪجهه سيٽون کٽي وڃڻ جي باوجود اقتدار جو حصو نه به ٿي سگهي. ان صورتحال ۾ به سنڌ بابت ٿيندڙ سياست جي لاءِ پڇاڻي جا بنياد موجود هوندا. هن وقت سموريون ڌريون پنهنجا پنهنجا چونڊ منشور پڌرا ڪري رهيون آهن ۽ قومپرست ڌرين کي رڳو هڪ اضافي ڪم ڪرڻ گهرجي ته اهي پنهنجي الڳ تنظيمي منشورن سان گڏ چونڊ اتحاد جا بنيادي نقطا به طئي ڪري سنڌ واسين اڳيان پڌرا ڪن.
سنڌ واسين کي گهرجي ته اهي پنهنجي سياسي لاڳاپن کي نج سنڌ جي مفادن سان ڳنڍين. جيڪڏهن هڪ عقيدت ۽ سياسي پوئلڳيءَ کان آجو ٿيڻ جي ڪوشش ۾ ڪنهن ٻي سياسي عقيدت جي ور چڙهي وياسين ته پوءِ سنڌ جي مفادن جي مالڪي نه ٿي سگهندي. ان صورتحال مان نڪرڻ جو هڪ ئي طريقو آهي ۽ اهو آهي بنا رک رکاءَ جي پڇاڻو ڪرڻ. سنڌ واسين بنا پڇاڻي، اکيون ٻوٽي عقيدت ۾ چاليهه سالن جي جذباتي لاڳاپن جو نتيجو ڏسي ورتو آهي. درحقيقت خرابي پيپلز پارٽيءَ جي گهٽ ۽ پڇاڻي جي اڻ هوند جي ڪري وڌيڪ ٿي آهي. جيڪڏهن سنڌ واسي ووٽ جي ميرٽ کي طئي ڪري وٺن ته پوءِ ساڻن ويساهه گهاتي ڪنهن کي به نه ڦٻندي. سياسي پارٽين جا منشور ڀلي ڪهڙا به هجن پر سنڌ واسين جو منشور هڪ ئي هجڻ گهرجي، يعني سنڌ جي مفادن بابت پڇاڻو. پارٽيون ۽ شخصيتون ضرور احترام لائق آهن پر سنڌ ۽ ان جا گڏيل مفاد پارٽين ۽ شخصيتن کان هزار ڀيرا وڌيڪ احترام لهڻن.
(روزاني ڪاوش 28 مارچ 2013ع)
*