اسان لاءِ ولايت ۾ نوڪري ڇو ناهي؟
حقيقت ۾ اهڙي ڪا ڪهاڻي ناهي. خاص ڪري اڄ جي دور ۾ هر ملڪ جي هر شهر ۾ ڌارين ملڪن کان آيل اميگرنٽس کان وٺي ڪيترائي مڪاني ماڻهو روزگار جي تلاش ۾ ڦرندا رهن ٿا. فقط هڪ اهڙو دور آيو هو.... هي گذريل صدي جي ستر واري ڏهي جي شروع وارن سالن جي ڳالهه آهي جڏهن عرب دنيا ۾ پيٽرول جي ڪري بي انتها ناڻو اچي ويو هو ۽ دبئي ۽ دوحا کان ڪويت ۽ سعودي تائين ڪنسٽرڪشن جا ڪم شروع ٿي ويا هئا.... ان لاءِ انجنيئر، ڊاڪٽر، مڪينڪ، مستري، دوڪاندارن ويندي نوڪرن چاڪرن، بورچي ڊرائيورن جي تمام گهڻي ضرورت پيدا ٿي پئي ۽ پوءِ اسانجا عرب جيڪي هاڻ اسان کان به وڌيڪَ هوشيار ٿي ويا آهن تن هر هڪ کي وڏا پگهار پئي ڏنا. پاڪستان ۾ اچي ماڻهو رڪروٽ ڪندا هئا ۽ ڪي ته پاڻهي اتي پهچي ويندا هئا ۽ هنن لاءِ هر قسم جي نوڪري هڪي تڪي رکي هئي. پر اڄ ڏسو ته هر عرب ملڪ ۾ اسان جا سوين مزدور ۽ پڙهيل ڳڙهيل اتي جي شهرن جي چوراهن تي انتظار پيا ڪن ته من ڪو اڌ ڏهاڙيءَ تي به ڪو کانئن پورهيو ڪرائي جيئن پيٽ ته ڀري سگهن.
اڄ ڪلهه اهو ئي حال ملائيشيا، سنگاپور ۽ ٻين ملڪن جو آهي. مثال طور: اسان جي جهازراني جي فيلڊ کي ڏسو. سٺ واري ڏهي ۾ اسان جيئن ئي گرئجوئيشن ڪئي ته پنهنجي ملڪ جون جهازران ڪمپنيون الڳ منٿون ڪرڻ لڳيون ته ايران، ملائيشيا، عرب ملڪن جون الڳ. اهو ان ڪري جو جنهن تنهن ملڪ جهاز ته خريد ڪيا پئي پر انهن کي هلائڻ وارا نه پئي مليا. انهن ڏينهن ۾ ايشيا ۾ مئرين اڪيڊميون فقط ٽن ملڪن ۾ هيون: روس، انڊيا ۽ پاڪستان.... جن مان جهاز هلائڻ وارا نيويگيٽر ۽ مئرين انجنيئر ٿي نڪتا. پر اڄ هر ملڪ کي هڪ يا ٻه مئرين اڪيڊميون آهن جن مان سندن لوڪل نوجوان تعليم حاصل ڪري نڪري رهيا آهن ۽ انهن کي پنهنجن جهازن تي کپائڻ به مسئلو ٿي پيو آهي..... ڇو جو ڏينهون ڏينهن پاڻيءَ جي جهازن جو تعداد گهٽجي رهيو آهي. گهڻي ڀاڱي مُسافر ۽ مال هوائي جهازن راستي پهچايو وڃي ٿو.
بهرحال اهڙين حالتن هوندي به اسان جي ماڻهن کي ڌارين ملڪن ۾ گهرايو وڃي ٿو. يعني ڪيترا خوش نصيب ولايت ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو وڃن. اهي ڪهڙا ماڻهو آهن؟ هي اهي ڊاڪٽر، انجنيئر، پروفيسر، آهن جن ڪنهن خاص سبجيڪٽ جي اهڙي برانچ ۾ پوسٽ گرئجوئيشن ڪئي آهي جيڪو سبجيڪٽ ڏکيو ۽ خاص قسم جو آهي ۽ جنهن جي سخت گهرج آهي ۽ جنهن سبجيڪٽ ۾ ان ڌارئين ملڪ جو ورلي ڪو ماڻهو آهي. شهدادپور جو هڪ همراهه ملائيشيا ۾ مليو. هُو Ph.D ڪري رهيو ته هن کي اتي تعليم دوران ئي نوڪري ملي وئي.... اهو ان ڪري جو هو ڪنهن خاص قسم جي مڇي تي ريسرچ ڪري رهيو هو. هڪ ميڊيڪل يونيورسٽي ۾ سنڌ جو ائناٽامي پروفيسر مليو هن ٻڌايو ته ائناٽامي اهڙو سبجيڪٽ آهي جنهن ۾ وڌيڪَ پڙهڻ کان هر ڊاڪٽر لنوائي ٿو ۽ هنن کي اهڙي پروفيسر جي سخت ضرورت هئي. تازو اسان جي هڪ دوست ڪامريڊ روچي رام جي پٽ ڊاڪٽر نيل ڪنٺ کي ملائيشيا جي هڪ اعليٰ قسم جي يونيورسٽي ۾ پروفيسري ملي وئي جو هو ٻارن جي بيماري جو ماهر ڊاڪٽر آهي. ڊِاڪٽر نيل ڪنٺ چيو ته هن کي ملائيشيا جهڙي ملڪ ۾ رهڻ پسند آهي “پر آئون کانئن ڪجهه وڌيڪَ پگهار جي گُهرَ ڪرڻ چاهيان ٿو ۽ ان کان علاوه ايندڙ مهيني ڀائٽيءَ جي شادي ٿي رهي آهي ان ڪري آئون مهينو دير سان join ڪرڻ چاهيان ٿو.”
مون سمجھايو مانس ته اهي ڪم خيال سان ڪجانءِ ۽ بهتر آهي يڪدم هليو وڃ ۽ هي سال ان پگهار تي ئي راضي ٿي ڪم ڪري پوءِ وڌائڻ لاءِ چئجان جو تنهنجي دير سان وڃڻ ۽ پگهار وڌائڻ تي هو اهو جاب ڪنهن ٻئي کي نه ڏئي ڇڏين. ڇو جو نوڪري ڏيڻ وارا به هوشيار ٿين ٿا. هو هڪ بدران ٻه ٽي ماڻهو نظر ۾ رکن ٿا جيئن هڪ نوڪري لاءِ راضي نه ٿئي ته ٻئي کي يڪدم گهرائي وٺجي.
ڪجهه عرصو آئون ملائيشيا جي سليڪشن بورڊ ۾ رهيس ۽ مون ڏٺو ته نوڪري لاءِ انٽرويو ڏيڻ وارن ۾ اسانجي ماڻهن کان ٻيا تيز ثابت ٿين ٿا. اسانجو ماڻهو نه انگريزي ڳالهائي سگهي ٿو ۽ نه سمجي ٿو. ان جي مقابلي ۾ سري لنڪن، ڏکڻ انديا جا تامل ويندي بنگلاديش جا اميدوار انگريزي ڳالهائڻ ۾ بيحد تيز آهن ۽ پنهنجي ڦر ڦر (fluent) انگريزيءَ ڪري ٻين کي impress ڪريو وجھن. ان کان علاوه انهن ملڪن جا، خاص ڪري انڊيا جا، پنهنجي سبجيڪٽ کان علاوه ٻين شين ۾ به هوشيار ٿين ٿا جن ڪري انهن کي وڌيڪَ ترجيح ملي ٿي. هڪ دفعي انڊيا، سريلنڪا ۽ پاڪستان جي ڊاڪٽرن مان ٻه کڻڻا هئا. مون ڏٺو ته ٻئي انڊين چونڊيا ويا.... ان ڪري جو هنن کي ڪمپيوٽر جو ڪم (پروگرامنگ) ۽ ملئي زبان به آئي ٿي. چونڊ واري پينل تي ويٺل ملئي آفيسرن يڪراءِ انڊيا جي انهن همراهن کي چونڊيو. اهو ئي سبب آهي جو آئون ڊاڪٽري يا انجنيئري پڙهڻ وارن کي اهو ئي مشورو ڏيندو آهيان ته پنهنجي سبجيڪٽ کان علاوه ٻيون به ڳالهيون سکو.... خاص ڪري انهن ڏينهن ۾ جڏهن گرئجوئيشن بعد توهان واندا آهيو ۽ اڃان نوڪري نه ملي آهي. خاص ڪري عربي ۽ ملئي جهڙيون زبانون سکي وٺجن جو عربي اچڻ ڪري توهان عرب ملڪن ۾ فائدي ۾ رهي سگهو ٿا. ملئي زبان به ملائيشيا کان علاوه انڊونيشيا، برونائي ۽ فلپائين ۽ ٿائلنڊ جي ڏاکڻن حصن ۾ ڳالهائي وڃي ٿي.
ولايت جا ملڪ توهان کي نوڪري ڏيڻ يعني گهڻو پگهار ڏيڻ تي توهان مان ڪم به گهڻو وٺڻ چاهين ٿا. ان ڪري اهي ماڻهو جيڪي پاڪستان ۾ سرڪاري نوڪرين ۾ رهيا آهن ۽ هنن جي ذهن ۾ نوڪري معنيٰ پورهيو نه پر آرام ڪرڻ آهي ۽ اهي جيڪي ڪم “نه ڪرڻ” جا عادي ٿي ويا انهن لاءِ ٻاهرن ملڪن ۾ نوڪري ڪرڻ ڪو سولو ڪم ناهي. هو هر وقت ڪم کان ڪيٻائيندا رهن ٿا ۽ نوڪري ڏيڻ وارو به اهو سوچيندو رهي ٿو ته هن هڏ حرام کي پهرين فرصت ۾ واپس ڪجي.
هونءَ منهنجو ڪو اهو مطلب ناهي ته ولايت ۾ نوڪري نه ڪجي. هن بيروزگاري جي عالم ۾ جِتي يورپ ۽ آمريڪا ۾ به ڪيترائي مڪاني ماڻهو بيروزگار ٿيو پيا هلن اتي جي اسان جي ماڻهوءَ کي ولايت ۾ ڊاڪٽري، انجنيري، پروفيسري يا ويندي ڪو ٽيڪنيڪل پورهيو سٺي پگهار تي مليو ٿو وڃي ته ضرور ڪري پر اهو به ياد رکڻ کپي ته جيڪو نوڪري ڏئي ٿو يعني پگهار ڏئي ٿو اهو توهان مان ڪم جي به اميد رکي ٿو. اسان جي ماڻهن لاءِ عربن توڙي هيڏانهن ملائيشيا ۽ جپان وارن کي گهڻي ڀاڱي اها ئي شڪايت آهي ته پاڪستاني چڱي طرح ڊيوٽي نٿا ڏين...... موڪلون ڪن ٿا..... گسائين ٿا.... يا ڳالهه ڳالهه تي غصي ۽ ڪاوڙ جو اظهار ڪن ٿا...... سعودي عرب واري سفرنامي “اي روڊ ٽُو مدينا” ۾ لکي چڪو آهيان ته ڪيئن عرب مالڪ سندس ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ پاڪستاني ورڪرن مان ناخوش هو جو حج جي ڏينهن ۾ هو سندس اجازت بنا موڪلون ڪري غير قانوني طرح حج ڪرڻ هليا ويندا هئا. ۽ هو اها به شڪايت ڪري رهيو هو ته اسانجي ماڻهن جا هر وقت مهمان ايندا رهن ٿا جن سان ڊيوٽي ٽائيم ۾ ملڻ يا انهن کي گهمائڻ لاءِ گسائيندا رهن ٿا. ساڳي وقت انڊين، ڪورين ۽ فلپينو ورڪر هر وقت ڪم ۾ مشغول رهن ٿا. موڪل واري ڏينهن تي آرام ڪن ٿا جيئن ٻئي ڏينهن ڊيوٽي لاءِ تازا توانا ٿي پهچن. اهو ئي سبب آهي جو آئون ڌارين ملڪن ۾ ڪم ڪندڙن کي اها ئي نصيحت ڪندو رهان ٿو ته هو پوري ڌيان ۽ محنت سان ان مالڪ جو ڪم ڪن جيڪو کين پگهار ڏئي ٿو. ويجھڙائيءَ ۾ چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج جي ڊاڪٽر کي سنگاپور ۾ نوڪري ملي ته هو في الحال اڪيلي سر اچي join ڪري ان بعد سندس فئملي کي گهرائڻ جو به بندوبست ڪيو ويندو. پر هي انهن سان بضد هو ته سندس زال ۽ ٻارن کي به هينئر گهرايو وڃي ۽ سندس ٻارن جي تعليم لاءِ اسڪول جو ڇا بندوبست آهي ۽ گهر ڪٿي هوندو .... وغيره وغيره. مون کيس سمجهايو ته هنن پنهنجو مسئلو حل ڪرڻا لاءِ توکي نوڪري ڏني آهي پر تون ماڳهين پنهنجا مسئلا کڻي وهندين ته هو بيزار ٿي پوندا ۽ هو توکي ڇڏي ڪنهن انڊين، بنگلاديشي يا ٻي ڪنهن کي جاب ڏئي ڇڏيندا. هونءَ به تنهنجي حق ۾ به اهو بهتر آهي ته پهرين اڪيلي سر وڃي پوري ڌيان سان هنن جو ڪم معلوم ڪر ۽ هنن جي اصولن موجب شروع ڪر ۽ ان دوران گهر ۽ اسڪول جي ڳولا ڪري پوءِ مهيني ٻن بعد فئملي کي گهراءِ. هڪ ئي وقت فئملي سان پهچندين ته تون به منجھي پوندين ته آيا نئين مليل جاب جي سڌ سماءَ رکجي يا ٻارن جو خيال ڪجي.
ڪيترن ئي ملڪن ۾ اسانجا پاڪستاني رهن ٿا جن کي نه فقط انهن ملڪن جو پاسپورٽ مليل آهي يعني اتي جا شهري آهن پر هنن جا وڏا ڪاروبار ۽ ڪارخانا آهن جن ۾ هو ايشيا ۽ آفريڪا جا ماڻهو گهرائي روزگار سان لڳائين ٿا پر مون ڏٺو آهي ته اسان جي ملڪ جا اهي ماڻهو پنهنجن ڪارخانن يا ڪمپنين ۾ پنهنجي هم وطنين کي جاب ڏيڻ کان لهرائين ٿا. هنن کي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن سان ٻه اهم شڪايتون آهن ته اهي محنتي نه آهن يعني ڊيوٽي يا پورهئي مزدوري کان ڪيٻائين ٿا. دل لڳائي ڪم نٿا ڪن جيئن مالڪ کي فائدو رسي ۽ ٻي ڳالهه سندن خراب attitude آهي. هو ڳالهه ڳالهه تي بگڙجيو پون. صحيح طرح ڪم نه ڪندا يا سندن غلطي جي نشاندهي ڪرڻ سان هو اها سکڻ بدران ناراض ٿيو وڃن. ان جاءِ تي بنگالي يا انڊين..... ويندي ڪورين ۽ فلپينو به نئڙت سان هلن ٿا ... humble ٿي رهن ٿا. پنهنجي هڪ ملائيشيا واري سفرنامي “ملائيشيا 12 سالن بعد” ۾ لاهور جي نرسن جو احوال لکي چڪو آهيان ته هنن جي رهائش جو بندوبست اسپتال سان لاڳو فلئٽن ۾ ڪيو ويو جيئن کين پري ۽ پنهنجي رهائش جي ڳولا ۽ تڪليف نه ڪرڻي پوي ۽ هنن کي اهي به احڪامات مليل هئا ته رات جو گهمڻ ڦرڻ نه نڪرن ۽ ڏهين يارهين تائين سمهي رهن جيئن هو ٻي ڏينهن ڊيوٽي تي اچن ته فريش حالت ۾ هجن. پر پوءِ ڇا ٿيو جو هو رات جو دير تائين رلڻ ۽ ڌارين مردن سان دوستيون ڪرڻ لڳيون ۽ ڊيوٽي ۾ صحيح ڪارڪردگي جو مظاهرو نه ڪرڻ تي اسپتال جي مالڪ هنن کي سمجھايو ته سندن ان ڇڙواڳيءَ ڪري پيچيدگيون پيدا ٿي پونديون ... پر هنن هن جي ڳالهه هينئن سان هنڊائڻ بدران کڻي هڙتالَ ڪئي ته اسان نوڪري نه ڪنديونسين ۽ ڪوالالمپور ۾ پاڪستاني سفارتخاني اڳيان اچي ڌرڻو هنيائون ته اسان کي واپس وطن موڪليو وڃي. سفارتخاني لاءِ به عجيب صورت پيدا ٿي پئي ته هڪ ته مس مس ڏهه ٻارنهن ڄڻين کي سٺي پگهار سان نوڪري ملي ... هاڻ هو ڪانٽرئڪٽ جي خلاف ختم پيون ڪن. هنن کي مڪاني حڪومت اڳيان به شرمندگي ٿي جن ڀاڙا ڏئي هنن کي ٽن سالن جي ٺيڪي تي گهرايو هو ۽ هاڻ هو ٻن مهينن بعد contract کي رد ڪري موٽن پيون. هنن جي واپسي جي ٽڪيٽ ڪير ڀريندو ۽ اچڻ وارو ملائيشيا جي حڪومت جو ڀاڙو ڪير موٽائيندو جو ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ ڪيل ڪورٽ جي ڪاغذن تي contract ملائيشيا وارن نه پر اسان جي ماڻهن ڀڳو آهي..... پوءِ اهو مسئلو خبر ناهي ڪيئن حل ٿيو. ملائيشيا حڪومت يڪدم انڊيا مان نرسون گهرايون جيڪي اڃان تائين ڪم ڪري رهيون آهن ۽ انهن کان علاوه انڊيا کان اسپتال جي ڪم لاءِ ٻيو عملو به گهرايو ويو.....
سو ڳالهه اها آهي ته غلط attitude ڪري اسان پنهنجي نوڪري ۽ روزگار ته ختم ڪريو ڇڏيون پر ٻين پاڪستانين جي روزگار کي به ٻنجو ڏياريو ڇڏيون.
ساڳيو حالُ اسانجي شاگردن جو آهي جيڪي اعليٰ تعليم لاءِ ولايت ۾ اچن ٿا خاص ڪري اهي جيڪي ڪچڙي ذهن وارا بنيادي تعليم لاءِ اچن ٿا. هو فرسٽ ييئر ۽ انٽر ۾ محنت ڪري ملڪ جي ميڊيڪل يا انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا حاصل ڪرڻ بدران ائين ئي هيٺين ڪلاس ۾ پاس ٿين ٿا ۽ پوءِ اتي جي پروفيشنل ڪاليج ۾ داخلا نه ملڻ تي فلپين ۽ ملائيشيا جهڙن ملڪن ۾ وڃن ٿا جِتي هنن جا مائٽ ڳريون فيون ڏئي هنن کي جهڙن تهڙن ڪاليجن ۾ داخلا وٺرايو ڏين جو بهرحال اتي به سٺن ۽ ناموس وارن ڪاليجن ۾ انهن کي داخلا ملي ٿي جيڪي انٽر ۾ مٿاهون درجو کڻن ٿا. هڪ اهڙو پيءُ پنهنجي”B” ڊويزن ۾ انٽر پاس ڪرڻ واري پٽ کي چين موڪلڻ لاءِ مونکان صلاح ورتي.
“سرڪاري ميڊيڪل ڪاليج ۾ کيس داخلا نٿي ملي ته هن کي بقائي، اسرا، سر سيد جهڙن خانگي ڪاليجن ۾ ئي داخلا وٺي ڏيو جو هو گهٽ ۾ گهٽ توهانجي نظرن هيٺ ته هوندو. هن عمر ۾ کيس ٻاهر نه موڪليو ته سٺو.” پر هن ڇوڪري جو والد اهو ئي چوندو رهيو ته ڇا ڪريان ڇوڪري کي ولايت ۾ پڙهڻ جو شوق آهي.
۽ پوءِ ڇا ٿو ٿئي جو مائٽن جي نظرن کان ڏور رهندڙ ڪچي عمر ۽ ڪچي ذهن جي هنن شاگردن جي ڪنهن لوفر ٽائيپ هم وطني يا مڪاني شاگرد سان دوستي ٿيو ٿي وڃي ته پوءِ پڙهايون ڇٽيون ماڳهين هو پنهنجون عادتون خراب ڪريو وهن. مائٽن جي نظرن کان دوران قسم جي انٽر پاس ڇوڪرن کي ڌارين ملڪن ۾ رلندو پنندو ۽ وقت ضايع ڪندو ڏسي ڏاڍو افسوس ٿيندو اٿم ته مائٽ ڪيڏو غلط ڪن ٿا. مئٽرڪ کان انٽر تائين سختي ڪري شاگرد کي پنهنجي ملڪ جي ڪنهن ڪاليج ۾ داخلا حاصل ڪرائڻ بدران ائين ئي ڌارئين ملڪ ۽ اوپري ماحول ۾ موڪليو ڇڏين. ڌارئين ملڪ ۾ پڙهڻ جو ته تڏهن charm آهي جڏهن توهان ڪنهن فيلڊ (انجنيري، ڊاڪٽري، IT يا سائنس) ۾ اعليٰ درجي سان گرئجوئيشن (M.Sc) ڪريو ۽ پوءِ توهان کي Ph.D ڪرڻ لاءِ اسڪالرشپ ملي وڃي. ۽ اها ئي عمر ۽ اها ئي تعليم فائدي واري ثابت ٿي ٿئي.