6. بوبڪ اسٽيشن 1930
انهن مان بابا فريد جو ڪلام بيحد سڪ سان ڳائيندا آهن.
کوئي پليا ناز تي نخريان وچ
کوئي ريت گرم تي تهل چليا
اتهي هر کوئي “فريد” مسافر اي
کوئي اج چليا کوئي کل چليا
ٽرين مان ھڪ ٻيو قافلو به لھي ٿو، اُهي ريشمي ڪپڙا ۽ ھار سينگار جو سامان وڪڻڻ واريون چولستاني عورتون، ھنن جي سامان ۾ اھڙي عجيب ڪشش ھوندي آھي جو هنن جو انتظار ڪنهن محبوب جيان ٿيندو آهي. دراصل ھنن جي ھڙ ۾ ھوندو آھي هار سينگار جو سامان، چاندي جا هار، مُنڊيون، پازيب، منگل سوتر، تلڪ ۽ ٻيا ڪيترا خوبصورت سينگار جا نمونا جيڪي ھي گھر گھر کپائن ٿيون. جنھن مان ھنن کي چڱي خاصي آمدني ٿئي ٿي. هڪ ڊگهو سفر هنن جي زندگي جو حصو ٿي ويو آهي. ڪيترن اسٽيشنن جا نالا ريل جي ماسٽر کي به ياد نه هوندا، هنن کي ياد آهن. اهي هر وڏي اسٽيشن تي لهنديون آهن، پنهنجي سوٽي ڪپڙي جي ڳنڍن سان جيڪي ھي مٿي تي کڻي ھلنديون آھن. ھي وقتي پڙاءٌ ڪري پنھنجو سامان وڪڻي، وري اڳتي سفر جاري رکنديون آهن. ھنن کي ھر گھر ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ھوندي آھي، ڇاڪاڻ ته ماڻھن جو ھنن تي ڀروسو آھي. ھي ڪنھن به گھر جي ڀاتين جو ذڪر ڪٿي ٻئي ھنڌ نه ڪن ۽ نه وري پنھنجي ڪاروبار لاءِ ڪي من گھڙت قصا گھڙين.
بوبڪ اسٽيشن، جتي زندگي جون ڪي ضروري شيون روزانا جي بنياد تي ٿيندي نظر اچن ٿيون. مثلا، ننڍڙي سينگاريل هوٽل تي رکيل شيشي جي برنين ۾ مٺاکارا، نانڪتائي، ڪيڪ سلائيس۽ نارنگي رنگ جا کٽمٺا، بلڪل ان جي سامهون هڪ ٻي مانڊڻي آهي، جنهن تي رکيل آهن سنڌ جون سوکڙيون اجرڪ، سوسُيون، ٽوپيون ۽ ڪائنات جو سڀ کان خوبصورت ساز بانسري جنهن کي ائين سوچي سينگاريو ويو آهي ته جيئن وڄائڻ وارو انجي شان کي به نظر ۾ رکي. بظاهر هن ننڍڙي ساز تي ڪاريگر جيتري محنت ڪري ٿو اوترو وڄائڻ وارو هن ۾ سمائجي ڪائنات جا لافاني سُر ان خيال کان ڇيڙي ٿو جو دنيا جون سموريون گوپيون جاڳن ۽ هن جي آواز تي ائين ڇڪجي اچن جيئن چنڊ ڏانهن چڪور ڇڪجي ٿو. ان کان ٿورو اڳتي مٺائي جي مانڊڻي آهي، جنهن تي خالص گيهه ۽ کير جون مٺايون خاص طور تي کير جو مائو ۽ سڳداسي چانورن مان ٺھيل ملائي جيڪا سفيد پيالن ۾ سجائي رکي وڃي ٿي. جنهن مٿان چاندي جو ورڪ ان ۾ هڪ قسم جو جادو پيدا ڪري ٿو ۽ ڪيترا ماڻهو ان ڏانهن ڇڪجي اچن ٿا ۽ وري ڇا ته ان ۾ ذائقو آهي ۽ خوشبو اهڙي جو ڀر وارو به کائڻ تي مجبور ٿي پوي، اهڙي ئي ترتيب ۾ مسافرن جي صاف مٽي پاڻي جو بندوبست ائين ٿيل آهي جو پيئندي هڪ قطرو به هيٺ نه هارڻ چاهن. ڪيترا ٻيا ماڻهو به آهن، جيڪي اسٽيشن جي روزانا واري زندگي سان جڙيل آهن. ٽانگي وارا، سامان ڍوئيندڙ مزدور جيڪي گاڏن تي مڇي چاڙهڻ جو ڪم ڪندا آهن. هن اسٽيشن تان روزانو چار کان پنج هزار مڻ مڇي ملڪ جي وڏن شهرن ڏانهن رواني ڪئي وڃي ٿي. جنهن لاءِ هڪ وڏو تعداد مزدورن جو هن اسٽيشن سان جڙيل آهي. جڏهن اسٽيشن تي گاڏي اچي بيهي ٿي ته ماڻهن جي چهرن مان آسودگي ائين جهلڪي ٿي، جو ڪيترن چهرن جا ٽهڪ پري تائين ٻُڌڻ ۾ پيا ايندا. اسٽيشن ٽالهي ۽ نم جي ڊگهن ۽ بيحد ڳتيل پنن ۽ ٽارين سان سٿيل آھي. پوري ڏينهن جا اوجاڳيل پکي، هنن وڻن تي پنهنجي رات گذارين ٿا. هي ريل جي آواز تي ڇرڪن ڪونه پر ان کان ان قدر مانوس ٿي ويا آهن، جو ڄڻ ان آواز جو ئي حصو هجن. رکي رکي هنن مان ڪجهه جاڳي پون ٿا ۽ پنهنجي طرح جو اظهار ڪري وري سمهي رهن ٿا. هي سڪون جي ننڊ سمهن ٿا ۽ صبح جي پهرين روشني تي ڀڙڪو ڏئي اڏري وڃن ٿا. اسٽيشن کان ڪيترا رستا نڪرن ٿا، هڪ رستو سڌو بوبڪ شهر ۾ اچي ختم ٿئي ٿو ۽ ٻيو رستو، منڇر ڏانهن نڪري ٿو. هڪ رستو اهڙو به آهي جيڪو مهاديو جي آشرم ڏانهن وڃي ٿو، ٽرين جي مسافرن جو هڪ وڏو تعداد ان رستي کان وڃي ٿو، هنن ۾ اڪثريت ساڌو سنتن جي ھوندي آھي ۽ ڪجهه پورهيتن جي جيڪي روزاني جي بنياد تي پورهيو ڪن ٿا ۽ رات جو آشرم ۾ سڪون جي ننڊ سمهن ٿا. آشرم هر مذهب جي ماڻهن لاءِ هر وقت کليل رهي ٿو، آشرم ڇا هو ٻن ڪمرن وارو گهر جنهن جو آڳنڌ وسيع هجڻ ڪري سمورن ماڻهن کي پنهنجي اندر سموئي رکڻ جي صلاحيت رکندو ھو. هي ٻئي ڪمرا ۽ آڳنڌ مسافرن لاءِ آهن، آشرم جي وچين حصي تي ڪکن ڪانن جي جهوپڙي ائين ٺهيل آهي جو ان جي چئني پاسن کان ٿڌي هوا ٿي آئي. جهوپڙي جي وچ ئي وچ تي مهاديو جو هندورو پيل آهي، جتي هو اڪثر ويٺو هوندو آهي. هي ئي هن جو ڪمرو، هن جي سمهڻ ۽ ويهڻ جي جڳهه آهي. آشرم بيحد خاموش جڳهه آهي ڇاڪاڻ ته اڻٽر ۽ بيحد ڏکين حالتن ۾ به هتي صبر سان رهڻ، قدرتي رشتن سان ادب سان پيش اچڻ سيکاريو وڃي ٿو. آشرم جا ڀاتي وڻ جي ڪريل هڪ پتي کي ادب ۽ عزت ڏيندا آهن، انهن کي پنهنجي پيرن هيٺان لتاڙڻ جو تصور به نه ٿا ڪري سگهن. ڪريل پتي کي سنڀالي رکندا آهن، جڏهن چڱي تعداد ۾ جمع ٿي ويندا آهن ته انهن کي گڏ ڪري وڻ جي پاڙن ۾ هيٺ رکي مٿان مٽي ورائي ڇڏيندا آهن. آشرم جا ڀاتي کاڌي جي ميز تي تمام ٿورو کائيندا آهن ۽ چانور جي هڪ هڪ داڻي جو خيال رکندا آهن. هو زمين تي بيحد احتياط سان هلندا آهن، منجهن اهو احساس هنن کي باقي مخلوق کان مختلف بنائي ٿو ته قدرت، زمين تي جيڪو ڪجهه تخليق ڪري ٿي، ان کي جيئڻ جو پورو پورو حق آهي. ان ڪري ائين نه ٿئي جو انهن جي قدمن هيٺان ڪو جيت لتاڙجي مري وڃي، ان ڪري هو بيحد احتياط سان هلندا آھن.
هڪ روايت موجب مها ديو 10 سالن جو اڃان مس ٿيو هو، جو سندس والد ڪنهن سخت جسماني پيڙا ڏيندڙ بيماري ۾ فوت ٿي ويو. مھاديو جي والد وٽ سگهاري دل هئي پر پئسو ڏوڪڙ ڪو نه هو. ان ڪري جلدي ئي هن خاندان جا ڏکيا ڏينهن شروع ٿي ويا. اهو بنهه ضروري هو ته اهڙي حالت ۾ مهاديو جي امڙ ان ڳالهه جي فڪر ۾ پوڻ ته سڀاڻي ڇا ٿيندو، پنهنجي پُٽ جي پرورش ۾ لڳي وڃي ٿي. هن ان ڳالهه جي پرواھ ئي نه ڪئي ته سڀاڻي ڇا ٿيندو. پر ھن انجي ابتدا ائين ڪئي جو ڪيترا ماڻهو هن جي ان قدم کان ڄڻ وري جيء اٿيا. زندگي جي پوري تصوير هن جي سامهون هئي، ته ڪهڙي طرح هن کي پنهنجو رستو ٺاهڻو آهي. هن کي ان ڳالهه جو احساس هو ته شين کي سنڀالڻ ۾ ڪجهه وقت لڳندو، ان ڪري هي ملول ٿيڻ بجاءِ همت سان پاڻ کي ۽ پنهنجي پٽ مهاديو کي سنڀالڻ ۾ لڳي وئي. هن اُتي جتي هينئر آشرم آهي، ننڍڙو وڌوا آشرم جو بنياد رکيو، جنهن ۾ وڌوا عورتون پنهنجي هنر آڌار ڪم ڪري پنهنجي زندگي جو ڏيئو روشن رکي سگھن. هنن عورتن لاءِ هي آشرم اهڙو سهارو ٿيو، جنهن هنن کي وڌيڪ جيئڻ جو اتساه ڏنو. گهريلو استعمال جون شيون پن جا کارا، دٻڪيون، ٻوڙا، رليون، ٽٻڻيون، ٽڪ تي چادرون، ٻارن جا رانديڪا، ۽ ٻيون ڪيتريون شيون ٺاهڻ کان هنن شروعات ڪئي ۽ آهستي آهستي هنن پنهنجن پيرن تي بيهڻ شروع ڪيو. هنن هڪ ادارو کڙو ڪري ورتو، جيڪو مڪمل هنن پنهنجي هٿن سان ٺاهيو. ھنن پوءِ پنھنجي عملداري ۾ ٻه ڪمرا تعمير ڪرائي ٻارن جي تعليم جو به بندوبست ڪيو. بوبڪ ميونسپالٽي پاران انھن کي ڪجھه مالي مدد به حاصل ٿي، ڇاڪاڻ ته سنڌ ۾ بوبڪ، ڪراچي ۽ شڪارپور ميونسپالٽي کان به وڌيڪ آسودي ميونسپالٽي آهي ۽ ڪن حالتن ۾ ھي اھڙن ادارن جي مالي مدد ڪندي رھندي آهي. ان سان آشرم جي آمدني ۾ اضافو ٿيو آشرم ڪري مسافر به رھڻ لڳا، سال ۾ هڪ ڀيرو سانوڻ جي مند کانپوءِ ساڌو فقيرن جي ٽولي آشرم ضرور اچي ٿي. جتي ڪجهه ڏينهن رهڻ سان ڏکايل روحن کي مسرت حاصل ٿئي ٿي. واعظ، ڀڄن، گيت، راڳ، ناچ، لاڳيتو ٽئي ڏينهن جاري رهندا آھن. هتي ئي مهاديو کي زندگي جي فلسفي کي سمجهڻ جو موقعو مليو. هي وڌوا پوڙهين عورتن جي وچ ۾ رهي وڏو ٿيو هو، ان ڪري هن ۾ زندگي جا پورا هنر، انسان جي زندگي جي پوري وصف ۽ پوري سنسار جي سچائي کي سمجھڻ جو موقعو مليو. هي پوڙهيون جن زندگي کي انتهائي قريب سان ڏٺو هو ۽ هر تڪليف کي هنر ۽ ھمت سان منهن ڏنو ۽ پنهنجي دل، دماغ کي انهن سمورن رنج، غم کان مٿي رکيو جيڪي عام ڏکين حالتن ۾ انسان کي پنهنجي قبضي ۾ وٺي بلڪل اڍنگي طرح جي زندگي گذارڻ تي مجبور ڪندا آهن. هنن انھن حالتن تي قابو پائي بلاشبه تمام وڏي جرئت ھمت ۽ صبر جو ڪم ڪري ڏيکاريو. هنن کي پاڻ تي اعتبار هو ۽ پنهنجي دل کي ان ڳالهه تي آماده ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيون ته جي، هو پهاڙ جيان بيهي ڄمي بيٺيون ته ڪير به هنن کي لوڏي نه ٿو سگهي، ۽ هنن ائين ڪري ڏيکاريو. مَها ڏاهين پوڙهين مهاديو جي جهڙي پرورش ڪئي، ان مان هن جي زندگي ۾ جيڪو بنيادي بدلاءُ آيو، اهو هو ته هن جي طبعيت ۾ هڪ قسم جو ٺهراءُ اچي ويو هو. بلڪل ميوو ڏيندڙ وڻ جيان ٿي پيو. ھن جي چهري مان اهي گُڻ ظاهر ٿيڻ لڳا جيڪي نرواڻ حاصل ڪيل چهرن مان ظاهر ٿيندا آهن. آفاقيت ۽ انسانيت وارا مجموعي گڻ، ذهانت، وفاداري، رحمدلي ۽ پيار وارا قدر، کيس جي وھنوار مان نمايان ٿي بيٺا. انسان ڪيترا ڀيرا ائين سمجهي وٺي ٿو ته جسم ۽ روح ٻنهي جي ڪا اهميت ناهي هر شي غير حقيقي آهي، هر شي اندر فنا پوشيده آهي، ڪنهن به شي جو پاڻ ۾ تعلق وقتي آهي، هر شي جو شعور وقتي لاڳاپي کانپوءِ ختم ٿي وڃي ٿو. انسان اھڙن خيالن کي وٺي پنھنجي خوشي ۽ راحت کي غم ۽ بيچيني ۾ تبديل ڪري ڇڏي ٿو ۽ پوري جو پورو خيالن جي اضافيت جي پويان ڊوڙندو رھي ٿو. پر حقيقت ۾ اهو خيال ان جي اڻپوري اڪشا ڪري آھي، جيڪا ڪڏھن پوري ٿيڻي ناھي. بيشڪ انسان مٽي جي ڏيئي وانگر ڪجهه وقت تائين جلڻ کانپوءِ وسامي وڃي ٿو، پر جي ڏسجي ته هي ڪمزور خيال جيڪي ڪنهن به انسان کي ڪمزور ڪري سگهيا ٿي، مهاديو جي امڙ ان کان مهاديو کي محفوظ رکيو. هڪ انسان ڪيئن ٿو زندگي گذاري، ان بابت ڪير ڪجهه به نه ٿو ڄاڻي، صرف هڪ ئي حقيقت آهي ته هر شي تڪليف کانپوءِ حاصل ٿئي ٿي، جنهن جو انعام شاندار آهي. هر شي اندر زندگي موجود آهي، جنهن کي تراشڻ ۽ گهڙڻ جي ضرورت آهي. هر شي پنهنجي هڪ تعلق ۾ آهي، ڪائنات جي هر تخليق ان آڌار تي قائم آهي.