11. سوڊي، منڇر جي موراکي
ها! تو بابا سان مڇي جو جيڪو اگهه طئي ڪيو هو، ان کان گهٽ پئسا ڏنا. بابي تو تي ڀروسو ڪيو، پئسه ڳڙڻ کانسواءِ نپوڙي کيسي ۾ وڌا. توکي معلوم ھو ته بابا ڪڏھن به پئسا ڳڻي ڪونه ٿو. هتي اصل ڳالهه ڀروسو آهي، پر جڏهن مون ڳڻيا ته انهن مان پنج روپيا گهٽ هئا پورا پنج روپيا .
اهي هاڻ هن گهڙي ادا ڪر، سوڊي کيس دڙڪو ڏيندي چيو.
پر هتي سوڊي جو ذڪر ڪنهن ٻئي حوالي سان آهي.
ساجن مهاڻو به مڇي جو ڪاروبار ڪري ٿو، هن کي دولتمند ٿي خيال ڪيو ويو، حالانڪ هن پاڻ کي ائين نه ٿي سمجهيو، پتڻ تي چست ۽ جفاڪش نظر اچڻ جي باوجود کيس اکين مان اعتبار جهلڪندو هو، هن جو کلڻ خاص نوعيت جو هو، جڏهن کلندو هو ته ڄڻ ڪنهن غيبات کيس حملو ڪيو هجي، اکين مان پاڻي وهي نڪرندو اٿس، چپ ڦڙڪڻ لڳندا اٿس، هو پنهنجي جاءِ تي بيهي نه سگهندو آھي، کلندو، گهمندو، ٿاٻڙندو رهندو، هسٽيريا جي مريض جيان. اهو سڀڪجهه هڪ گهڙي ۾ ٿيندو آھي ۽ وري هڪدم خاموش ٿي ويندو، هڪدم چهري جو اهو ساڳيو اعتبار موٽي ايندو اٿس، پر ان ڏينهن اهو عجيب معاملو ٿيو، ڪنهن ڳالهه تي هي وري ٽهڪن ۾ پئجي ويو هي جڏهن ٽهڪ ڏئي سامت ۾ آيو ته سامهون سوڊي کي بيٺل ڏٺائين، هن جي سموري مستي اڏامي وئي، سوڊي هن جي آڏو ائين بيٺي هئي ڄڻ چوندي هجي ته
“ ماڻهو ڪهڙا نه بيوقوف آهن ”
ساجن جي چپن تي هلڪي مُرڪ ظاهر ٿي،
مونکي کل ان ڳالهه تي آئي ته يارو مهاڻي کي ڪير ڏه منٽ به ڳالهائڻ واري عادت کان روڪي ڏيکاري ته مان پوري ڏينهن جي موڙي سندس حوالي ڪندس.
تنهنجي اچڻ کان اڳ هو اتي بيٺو هو، جتي هينئر تون بيٺي آهين. ڪيترا ته هن کان تنگ ٿي بتيلا ڪاهي هليا، پر هن پوءِ به ڳالهايو ٿي. جڏهن ويو ته سڀني سڪون جو ساه کنيو، هن جي آخري ڳالهه کي ياد ڪري مان کلندو رهيس.
هن چيو منهنجي ڳالهه ته ڪير ٻڌي ئي ڪونه ٿو،
سوڊي، ساجن جي ڳالهه تي ائين مُشڪي، جو ڄڻ هن کي اڳواٽ ئي خبر ھئي.
ساجن ان ڳالهه تي دل ئي دل ۾ خوش ٿي رھيو ھو، ته سوڊي سان ڪجهه گھڙيون ڳالھائڻ جو موقعو مليو. ڇاڪاڻ ته هن هٺيلي ۽ مغرور ڇوڪريءِ سان هر ڪو ڳالهائڻ کان ڪترائيندو هو، ٻيو ڪجهه ڪو نه هو، دراصل سوڊي منڇر تي رهي، ماڻهن جي بدلاءُ ۽ منافق روين کي جنهن طرح پرکيو ان هن کي وڌيڪ پختو ڪري ڇڏيو هو. ان ڪري ماڻهن پاران هن لاءِ دلي جذبا ۽ درياء دلي ڪنهن ڪميڻي خيال جهڙا لڳندا آھن.
پر ساجن لاءِ سوڊي جي من اندر عجيب ڇڪ پيدا ٿي، هن جو پتڻ تي ڪيترن ماڻهن سان واسطو پيو هو، پر ساجن ۾ هن اهڙو ڪو ڏٺو جنهن ڪري سوڊي جي من ۾ هن جو رتبو باقي مھاڻن کان وڌي ويو هو، سڀئي مھاڻا کيس عزت ڪندا هئا، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي سخا ڪارڻ به مشهور هو. شيخ ڌمڻ پير جي ميلي تي چڱي رقم فنڪارن مٿان گهوريندو هو، ڪمزور مهاڻن جي مالي مدد ڪندو هو. ان کانسواءِ مڇي جي رقم جي ادائگي بروقت ڪندو هو. جيڪا ڳالهه اڪثر مڇي جي واپارين ۾ اڻ لڀ هئي، سندس عمر ٽيهن سالن جي لڳ ڀڳ هئي، ڏسڻ ۾ بيحد چست ۽ ڳالهه ڳالهه تي ٺهڪ ڏئي کلڻ وارو.
ساجن ڪجهه گهڙي خاموش رهڻ کانپوءِ، سوڊي ڏانهن نهاريو، جيڪا اڃان تائين هنجي سامهون بيٺي هئي.
اڄ تون اڪيلي آهين؟ پڻهين ڪٿي آهي! ساجن، سوڊي ڏانهن نهاريندي پڇيو.
بابا مڇي جو حساب رکڻ لاءِ مونکي موڪلي ٿو، چوي ٿو مونکي حساب اچي ڪونه واپاري جيترا پئسا ڏين ٿا رکي ڇڏيان ٿو.
مان ته پورا پئسا ادا ڪيان ٿو. ساجن وراڻيو
تنهنجي ڳالهه نه ٿي ڪيان سوڊي وراڻي.
تنهنجي ٻيڙي واه جي آهي، منڇر جي راڻي ٿي لڳي، ساجن ڳالهه کي ائين وڌائڻ لڳو جو جيئن گهڻي دير تائين سوڊي سان ڳالهائڻ جو موقعو ڪڍي سگھي.
سوڊي خاموش رهي،
هنجي چهري تي خوشي جو احساس چمڪڻ لڳو.
ڪالهه سيوھڻ کان گلاب جو شربت آندو آھي، ويهه ته گڏجي ٿا پيئون.
سوڊي انڪار نه ڪري سگهي.
مان ڏسان ٿي تون منهنجي ڪيڏي نه خاطر ڪرين ٿو، مونکي ٻڌاءِ ٻين مهاڻين کي ڪڏهن شربت پياريو اٿئي؟ سوڊي جي سوال ساجن کي سڪتي ۾ آڻي ڇڏيو.
مان توکي ننڍپڻ کان سڃاڻيان ۽ تو ۾ ايترا گُڻ آهن جي مون ۾ نه آهن. ساجن خبر ناهي ڇا سوچي وراڻي ڏني.
ان کان پوءِ آخري ڀيرو هي منڇر اندر مليا، ڄڻ قدرت پاڻ اهو موقعو ترتيب ڏنو ھو.
سوڊي منڇر جي ٻوڙن جي وچ ئي وچ ۾ لوڙهه جي تلاش ۾ هئي، ته ساجن به پنهنجي بتيلي تي ٻوڙن جي پاسن کان ظاهر ٿيو .
هن سوڊي کي ڏٺو ته بتيلو ڪاهي سوڊي جي ٻيڙي جي ڀر وٽ اچي بيهاريو
اچي وئين! سوڊي رڙ ڪرڻ جي انداز ۾ کيس مخاطب ٿي، کيس ڳالهائڻ جي لهجي مان ائين ٿي ڏيک ڏنائين ڄڻ هي هنجي پويان کاهي پوڻ لاءِ تيار بيٺو آهي.
ها! ڪجهه لوڙه مونکي ڏيندين؟
ها! ڪجهه گهڙي ترس، سوڊي کيس جواب ڏنو،
ساجن، پنهنجي بتيلي کي سوڊي جي ٻيڙي جي ڀرسان بيهاري ڇڏيو.
توکي خبر آهي ته اڄ جڏهن مان بتيلو ڪاهي هن طرف مڙيس جتي هينئر تون بيٺي آهين، ڪجهه ڏينهن اڳ هن ئي جڳهه تي ڪونجن جو جوڙو ڏٺو هو، مون ائين سمجهيو هو ته اهو شايد اڃان اتي هجي ان ڪري مان هتي آيس.
پوءِ توکي ڏسي پاڻ کان پڇندو رهيس ته تنهنجو منهنجو ڪهڙو تعلق آهي، جو قدرت مونکي تو آڏو اچي بيهاري ٿي، شايد ان ڪري به تون منهنجي من کي ڀانئين ٿي جو سڀ کان مختلف آهين، ساجن مهاڻو هڪ ساهي ۾ اها ڳالهه ائين ڪري ويو جو ڄڻ ان کي ان جي نتيجن جي خبر هئي.
سوڊي، ڪجهه دير ساجن ڏانهن ٽڪ ٻڌي نهارڻ لڳي، ھڪ وڏي عرصي کانپوءِ ھن پنھنجي متعلق محبت ڀريا لفظ ٻڌا ته کيس ائين لڳو ڄڻ منڇر گلاب جي پاڻي سان ڀريل هجي ۽ هر طرف کان گلابن ٽڙيا ھجن. هي مضبوط طبعيت جي هجڻ جي باوجود، هنجي هٿن ۾ ايتري به طاقت نه رهي جو لوڙه ڪڍي ٻيڙي تي رکي سگهي. هن کي ائين محسوس ٿيو ٻيڙي جي تختن تي منڇر جون سموريون آڙيون، نيرڳيون ، ڪونجون رقص ۾ آهن، ٻوڙن جي جهالرن مان ڪيترا چهرا قطارن ۾ هن لاءِ پنهنجن هٿن ۾ کيرٿر جي ماکي جا ڪٽورا کنيو بيٺل آهن ۽ ڪيترا ڏيئا هڪ ئي وقت روشن ٿي پيا آهن. سوڊي کي اهو سڀ غير معمولي لڳو، هن کي پنهنجي ڪا سُڌ ئي نه رهي، هي به ساجن وانگر ٻيڙي جي تختي تي پلٿي هڻي ويهي رهي. هي ساجن جي ڳالهين جي سرور ۾ ائين گم ٿي وئي جو هن کي ان ڳالهه جو احساس به نه رهيو ته، ساجن پنهنجي بتيلي کان هن جي ٻيڙي ۾ اچي هن جي ڀر ۾ ويهي رهيو آهي. ان اوچتي بدلاءُ کان هو هڪ طرف ٿي وڄڻ جي بجاءِ اتي ئي ويٺي رهي
ساجن، سوڊي جو هٿ پنهنجي هٿن ۾ پڪڙي چيو، مان توسان شادي ڪرڻ چاهيان ٿو؟
هن کي ان جي نتيجن جي ڪا خبر نه هئي ته سوڊي ان جو ڪهڙو جواب ڏيندي، پر هن ان جي ابتدا ڪئي، جنهن لاءِ هن پوري همت ۽ نهايت صبر واروانداز اختيار ڪيو، حقيقت هي آهي ته سوڊي جو چهرو خوشي ۽ حيرت جي مليل جليل احساس ڪري چمڪڻ ۽ وسامجڻ لڳو.
هي خاموش رهي ۽ ڪجهه به ڳالهائڻ کانسواءِ ساجن کي ڏسندي رهي.
هي ٻئي ڪافي دير تائين خاموش ائين ويٺا رهيا.
پوءِ هڪڙو وعدو ڪر، سوڊي اوچتو سوال ڪيو، تون مون کي ماريندين نه، گاريون نه ڏيندين، مونکي منڇر ۽ مڇي کان منع نه ڪندين، مان پنهنجي بابا سان گڏ رهنديس. ساجن سوڊي جي ڳالهه ٻڌي ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو ۽ ٻنهي هٿن سان سوڊي جي چهري کي پنهنجن هٿن سان وٺي، پنهنجي سيني سا لڳايو، جنهن جو مطلب ائين هو ته هن کي ان جا سمورا شرط قبول آهن.
پراڻين شين ۾ ڪجهه نين شين جو اضافو
سوڊي ۽ ساجن جي شادي کي، سال کان مٿي جو عرصو گذري ويوآھي. سياري جا ابتدائي ڏينهن آهن، سوڊي کي هڪ پراڻي فيشن واري لوئي اوڍيل آهي. جيڪا هن کي ساجن شادي کان اڳ تحفي ۾ ڏني هئي. سوڊي ۽ ساجن جي شادي کانپوءِ هنن جي زندگي ۾ بدلاءُ صرف ايترو آيو جو، هنن جي ٻيڙي ۾ ڪجهه پراڻين شين ۾ ڪجهه نون شين جو اضافو ٿيو. چمڙي سان ڍڪيل پيتي، ڪجهه وڳا، هڪ عدد ڳاڙهي رنگ جي چپل، جيڪا سوڊي ڪن خاص موقعي تي پائيندي آهي ۽ پلاسٽڪ جي گلن جو لڙهيون جيڪي ساجن پنهنجي ٻيڙي جي سينگار واسطي بوبڪ مان خريد ڪيون هيون ۽ هڪ عدد سوڊي ۽ ساجن جي بي رنگي تصوير وارو فريم جيڪو ٻيڙي جي پائي سان لڳل آھي جنهن ۾ ساجن ۽ سوڊي گڏ ويٺل آهن ۽ مسڪرائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. هي تصوير هنن پير شيخ ڌمڻ جي زيارت کانپوءِ يادگار طور ڪڍرائي هئي. هي ٻه الڳ الڳ انسان هڪ ٿي وڄڻ جي باوجود هنن جي روزمره جو ڪم ساڳيوآھي، سوڊي پورو ڏينهن ڄار وجهڻ، انجي مرمت ڪرڻ، لوڙهه ۽ ڪاٺيون جمع ڪرڻ ۽ ماني ٺاھڻ ۾ وقت گذاريندي آھي ته ساجن پتڻ تي مڇي جا کارا ٻڌڻ ۽ انهن کي اسٽيشن تائين پهچائڻ.
سوڊي پنهنجن عادتن موجب خوش ٿي ڏٺي، پر ساجن ڪجهه ڳالهين ڪري منجهيل هو. هي ڪيتري دير تائين بانسري وڃائيندو رهيو. سندس دل اهڙي جذبات مان ڀرجي وئي هئي جو بانسري وڃائڻ ڇڏي ٻيڙي جي تختي تي ليٽي پيو. هن نه ٿي چاهيو ته سوڊي سان انهن ڳالهين جو ذڪر ڪري جيڪي هن سان هر ڏينهن منڇر کان ٻاهر ٿين ٿا. سوڊي هن جي ڀر ۾ اچي ويٺي. هنن جي ننڍڙي سينگاريل ٻيڙي سوڊي کي رحم دل عورت جيان ڏسي ٿي ته جهومڻ لڳي ٿي.
ساجن کي ان وقت وڌيڪ راحت ملندي آهي، جڏهن سوڊي کي پنهنجي سامهون پلٿي هڻي ويٺل ڏسندو آهي. هن جا گهرا ڪارا وار هوا ۾ اڏرندا رھندا آھن. ته سندس جي چهري جا سهڻا نقش نگار وڌيڪ نکري پوندا آھن.
مونکي هڪڙي ڳالهه ته ٻڌاءِ ؟ سوڊي، ساجن کان سوال ڪيو.
تو ڪالهه فقط ايترو چيو ته انگريز سرڪار، هر ڏينهن مڇي جي ڪاروبار تي ٽيڪس ۾ اضافو ڪندي وڃي ٿي، انجو ڪهڙو مطلب آهي؟
هي بلڪل نا انصافي آهي! ساجن احتجاج واري انداز ۾ ڳالھائيندي اٿي بيٺو
توکي شايد يقين نه اچي، پر گذريل ڪجهه مهينن کان مڇي جي ڌنڌي ۾ نقصان کاڌو آهي. مان هميشه ائين آهيان جو ڪنهن دنگي فساد ۾ وڄڻ جي بجاءِ پنهنجي، نرمي آڌار پاڻ کي ئي نقصان پهچائيندو آهيان.
هي غلامي ھر صورت ۾ بدتر آهي.
مونکي ڪجهه ٻڌائيندين يا رڳو نقصان جون ڳالهيون ڪندين؟ سوڊي کانئس پڇيو.
هي بيحد لالچي ۽ دوکي باز آهن! هنن جي اها ئي تعريف آهي. ساجن وراڻيو
مان جڏهن بوبڪ اسٽيشن تي مڇي کڻي ويندو آهيان ته انگريزن جا سپاهي مُهلڪ بيماري وانگر چنبڙي ويندا آهن ۽ ڪجهه عجيب قسم جي ٽيڪسن جو ذڪر ڪري منهنجي اڌ کان وڌيڪ موڙي ڦُري وٺن ٿا. هڪ موقعي تي ته هنن مون مٿان بندوق تاڻي، ڇاڪاڻ ته مون کانئن پڇيو ته سرڪار جيڪا راهداري مقرر ڪئي آهي اها ته مان ادا ڪيان ٿو، باقي هي ٻيا ڪهڙا ٽيڪس آهن ته هنن مون مٿان بندوق تاڻي ۽ گهٽ وڌ ڳالهايو ۽ زبان بند رکڻ جو چوندا رهيا. ظاهر آهي ته هڪ ماڻهو محنت ڪري پنهنجي حصي جي روزي ڪمائي ٿو، ان تي به ڪمپني قابض ٿئي ته دانھون ڪرڻ ته واجب آهن.
ڪيترن زمانن کان اسين مڇي ۽ منڇر جو حصو آهيون، ان ڳالهه جي سڌ انگريز سرڪار کي به آهي.
منڇر، جڏھن مهاڻن پاڻ ٺيڪي تي کنئي آهي ته ڪيترن ذاتين جا ٻيا ماڻهو به مهاڻا ٿي پيا آهن ۽ هن ڪاروبار مان ڪمائن به ٿا. روزانو بوبڪ اسٽيشن ڏانھن مڇي جا ٽي کان چار سو ٽوڪرا روانا ٿين ٿا، جنهن جي ماليت لکن ۾ ٿئي ٿي. سرڪار في ٽوڪري تي پنج کان ڏهه روپيا محصول وٺي ٿي، ڪمپني جا سپاهي في ٽوڪري تي الڳ سان پئسا اڳاڙين ٿا، ريل جو ڪرايو لوڊنگ الڳ آهي. انگريز سرڪار هر ڏينهن بيحد لالچي ٿيندي پئي وڃي، هاڻ ته مار موچڙي تي لهي آئي آهي. هي هڪ طرف مڇي جي ڪاروبار تي ڳرا ٽيڪس هڻي ٿي ته ٻئي طرف تماڪ جي ڪاروبار ۽ انجي پوکي تي ڇوٽ ۽ رعايت ڏئي ٿي، اهو غير مناسب فرق آھي.
سوڊي، ساجن جي ڳالهين سبب ڪجهه اندروني بيڪيفي ۽ بي آرامي ۾ مبتلا ٿي وڃي ٿي. هن جي من ۾ انگريز ۽ ڪمپني جي نظام کان حقارت ٿيڻ لڳي، پر رکي رکي هن کي اها ڳالهه به پريشان ڪري ٿي ته، هڪ ڪمزور مهاڻي جي سرڪار جي اڳيان ڪهڙي حيثيت. ساجن جي جيڪڏهن ٻيهر ڪمپني جي سپاهين سان منهن ماري ٿي ته ڇا ٿيندو!؟ اهو خيال سوڊي کي وڌيڪ خوفزده ڪري ٿو.
قلندر
هو نهايت وڻندڙ ۽ خاموش آهي.
هنن ڪهڙي ريت پوري رات لعل قلندر جي منبر کي مضبوطي سان جهلي رکيو هو، سوڊي بار بار پنهنجن چپن سان ڪجهه چيو ٿي وري خاموش ٿي وئي ٿي، ساجن رکي رکي پنهنجا هٿ مٿي آسمان ڏانهن کنيا ٿي. ان وقت هن جي چهري تي بي پناه اميد ۽ التجا جو تاثر اڀريو ٿي، ڪنهن ڪنهن مهل هن رڙ ڪري چيو ٿي مرشد قلندر تون وسيلو آهين اسانجا سڏ ٻڌين ٿو؟ هوڏانهن سوڊي جي به ڪيفيت اهڙي هئي، هن پنهنجو رئو منبر سان ٻڌي رکيو هو، هن منڇر جي پاڻي کان ٻيڻ تي پنهنجن اکين مان ڳوڙها ڳاڙيا هوندا، هن کي يقين هو ته لعل قلندر انجي ضرور ٻڌندو، هن کي سهڻي صورت وارو اولاد ڏيندو.
هنن ان جو نالو قلندر رکيو
جيڪو پنهنجي طبعيت ۾ به قلندر آهي، هميشه پٺا اگهاڙا ۽ ٽنگون پاڻي ۾ وجهيو پنهنجين حسين ۽ مهربان اکين سان منڇر ڏانهن نهاريندو رهندو آهي، شايد ان خيال کان ته هي دنيا جو اڪيلو ٻار آهي، جيڪو پاڻي مٿان راڄ ڪري ٿو. هن کي ڪنهن ڳالهه جي ڪا ڳڻتي ناهي ۽ نه وري هي شهري ٻارن جيان ڪپڙي لٽي تي گهپي ڪري. لعل قلندر جي درگاه تي حاضري ڀرڻ لاءِ ماءُ جڏهن هن کي نوان ڪپڙا پهرائيندي آهي ته به سندس معصوم اکين مان بيزاري صاف ظاهر هوندي آهي. قلندر جا وار پاڻي ۽ اس ڪري ڪارا ناسي ٿي ويا آهن، جيڪي هر وقت بي ترتيب هوا ۾ اڏرندا رهن ٿا، هي ڳالهائڻ ۾ ڪشادي دل وارو آهي، پنجن سالن جي عمر تائين پهچندي پهچندي هن ڪيترو ڳالهايو هوندو، انجو حساب هڪ ماءُ ٻڌائي سگهي ٿي يا ڪاز پکين جو جوڙو، جيڪي هن بي حد اصرار مان سيوهڻ مان گهرايا آھن. جيڪي ٻيڙي جي ڪناري تي ويٺا، هن ڏانهن نهاريندا رهندا آهن. جن سان هي ڪيترا ڪلاڪ ڳالهائيندو رهندو آهي، هي انهن سان بيحد پيار ڪندو آهي، درحقيقت ٻالڪپڻ جي عمر ۾ هن جو پکين سان لڳاءُ هن جي طبعيت ۾ موجود قدرت ڏانهن احترام واري جذبي کان وڌيڪ انهن کي پنهنجي وندر، خوشي ۽ منڇر جو حصو سمجهندو هو، ائين جيئن سندس ماءُ سوڊي، سندس پيءُ ساجن ۽ جيئن ٻيڙي ۽ ٻيڙي تي ويٺل ڪاز پکي آهن. هو پنهنجي معصوم ۽ ٻاراڻين ادائن سان، هر هڪ پکي کي پنهنجي پنهنجي نالي سان سڏي انهن جي تعريف ڪندو ويندو آهي. هي نيرڳي کي ڪارڙو، ڊگوش کي هرڻ ۽ ڄاهو کي استاد جهڙن لفظن سان سڏيندو آهي، هن اُهي نالا انهن پکين جي خاصيتن جي ڪري رکيا آهن. پکين کي جيئن پنهنجي مٿان گذرندي ڏسندو آهي ته، انهن جا نالا وٺي واڪا ڪري پاڻ ڏانهن سڏيندو آھي. هو پاڻي تي پنهنجا پير پسائي رکي ٿو، ان سان هن کي عجيب حرارت ملي ٿي، هي قدرت جي فطري رنگن مان ننڍڙيون ننڍڙيون خوشيون تلاش ڪندو رهي ٿو ۽ انهن ۾ ان قدر خوش رهي ٿو جو سندس اکيون چمڪڻ لڳن ٿيون ۽ ڪيتري وقت تائين زندگي جا انمول ٽهڪ ڏيندو رھي ٿو. سوڊي جي خواهش آهي ته قلندر کي بوبڪ جي اسڪول ۾ پڙهائي پر ٻي حالت ۾ هنن جي رهڻي ڪهڻي ڪجهه ان نوعيت جي آهي جو قلندر اڪيلو ته اسڪول وڃي نه ٿو سگهي، ڇاڪاڻ ته پاڻي مٿي ته ڪي رستا آھن ڪو نه پر ان ڳالهه کي ممڪن ڪيئن ڪجي، سوڊي هر لمحي ان خيال تي سوچندي رهندي آھي.
بهادر هميشه مخالف ۾ سفر ڪن ٿا.
بوبڪ اسٽيشن مٿان عجيب انڌيرو ڇانيل آهي، هي پهريون ڀيرو آهي جو انگريز سرڪار ريلوي اسٽيشن تي پهريدارن جو تعداد وڌائي ڇڏيو آهي. پهريدار اسٽيشن جي هڪ ڪنڊ کان ٻئي ڪنڊ تائين گشت ڪندا رهن ٿا ۽ هر ايندڙ ويندڙ ماڻھو تي به نظر رکن ٿا، ان قسم جي بدلاءُ جو سبب شايد انگريز سرڪار خلاف وڌندڙ مذاحمت آهي. جيڪا هر ڏينهن تيز ٿيندي پئي وڃي، ڪيترن هندن تي ٽرين ڪرائڻ جي واقعن کانپوءِ انگريز سرڪار ريلوي اسٽيشنن تي پهريدارن جو تعداد وڌائي ڇڏيو آهي. پيسينجر ٽرين جي اچڻ ۾ اڃان ڪجهه گهڙيون آهن، پهريدارن جو هڪ ٽولو ريلوي جي ڦاٽڪ وٽ اچي بيهي رهي ٿو. هي ڪجهه دير اتي ترسي اڳتي هلڻ لڳن ٿا، هنن مان هڪڙي جي چهري جي رنگت ڪڻڪائي ۽ قد جو ڊگهو هو. ٻيو جسم ۾ ڀريل مقامي راجپوتن جهڙو لڳو ٿي. هنن رکي رکي هڪٻئي سان ڳالهايو ٿي، جيڪو بيحد مختصر هو. هنن مان هڪ کي ته پنهنجو ڳوٺ ياد آيو ٿي، جنهن جو هن بار بار ذڪر ڪيو ٿي. هنن انگريز سرڪار جي نوڪري مان خاطرخواه مراعتون ۽ مقامي ماڻھن کان ٽيڪس کان علاوه به گھڻو ڪجهه ڪمايو آھي. ھنن ڪيترن موقعن تي ته ڪيترن ماڻهن جي زندگي برباد ڪرڻ ۾ هڪ گهڙي جي به دير نه ڪئي، هنن مان ڪنهن کي انجو ڪيترو پڇتاءُ هوندو ڪنهن کي ڪهڙي خبر، پر ڪيترا ان وهم ۾ مبتلا ضرور آهن ته انگريزن جي وڃڻ کانپوءِ انهن جو ڪھڙو حشر ٿيندو، مقامي ماڻهو سندن ڪهڙو برتاءُ ڪندا. بوبڪ اسٽيشن، صرف منڇر ۽ مڇي جي روانگي ڪري مشهور آهي، ان ڪري هن اسٽيشن تان سرڪار کي چڱي خاصي وصولي ٿئي ٿي. پهريدار به زور زبردستي عام ماڻهن کي ڦرين ٿا، جي ڏسجي ته اڄڪلهه انگريز سرڪار جا هي سپاهي ڪجهه وڌيڪ لالچي ۽ بيرحم ٿي ويا آهن. شايد هنن کي اهو صاف نظر اچي رهيو آهي ته، انگريز سرڪار جو راڄ جلدي ئي ختم ٿيئڻو آهي. ڪيترا علا ئقا ته انگريزن جي اختيار ۾ ئي ناهن، اتي قبائلي سردارن ۽ جاگيردارن جو قانون هلي ٿو. انگريز وائسراءِ کي ڪيترن علائقن جي پوري سُڌ ئي ڪانهي ته اتي ڇا پيو ٿئي. انهن کي راهداري ۽ وصولين ۽ ڪمپني جي ڪاروبار کان علاوه، ٻي ڪنهن شي جو ڪو خيال ڪونهي. انگريز راڄ پنھنجي دانشمندي تي قائم ھجڻ کان وڌيڪ، مقامي ماڻھن جي هڪٻئي سان نفرت ۽ مذھبي ۽ طبقاتي اونچ نيچ جي ڪري قائم آھي. مسلم، هندو هاڻ ته الڳ ديس جي ڳالهه ڪن پيا. جنهن لاءِ هو هاڻ هڪٻئي جو خون ڪرڻ لاءِ به تيار آهن. هي ملڪ ائين رهڻو آهي، ڪيتريون ته ذاتيون ۽ فرقا آهن هتي ۽ انهن ۾ هڪٻئي لاءِ ڪيڏو ڪروڌ آهي. هي ڪڏهن به گڏ نه ٿا رهي سگهن، اها ئي ڳالهه انگريزن جي فائدي ۾ آهي، هي ته ان باه کي وڌائي پاڻ کي مضبوط ڪن ٿا. ان ڪري ائين چئي سگهجي ٿو ته، بوبڪ اسٽيشن تي انگريزن کان وڌيڪ انهن پهريدارن جو راڄ آهي جيڪي پهريداري جي نالي تي هتان جي مقامي ماڻهن جو رت پيئن ٿا ۽ ڪنهن نه ڪنهن بهاني ماڻهن جي جمع پونچي تي قبضو ڪن ٿا. هنن کي ان ڳالهه جو يقين آهي ته، انگريز سرڪار جيتري ڪمزور ٿيندي، ان قدر هي هتان وڌيڪ مال ميڙي سگهندا. هن موقعي تي هنن جو اهو هاڻ مکيه ڪم وڃي بچيو آهي ته پنهنجي فرض جي ادائگي ۽ عزت نفس کان وڌيڪ، مار موچڙي سان ماڻهن ۾ ڏهڪاءُ پيدا ڪري ٿوري عرصي ۾ وڌ مان وڌ پئسا ميڙي سگهن. جي ڏسجي ته عام ماڻهو به ان ڳالهه کان آگاه آهي ته، انگريز سرڪار جو هر طرف کان گهيرو تنگ ٿيندو پيو وڃي. ان ڪري عام ماڻهو به انگريز سرڪار جي هنن پهريدارن سان اٽڪندي دير نه ٿا ڪن. ان ڪري هر ڏينهن ڪٿي نه ڪٿي عام ماڻهو ۽ انگريز سرڪار جي پهريدارن جي وچ ۾ ڪو نه ڪو ڦڏو ٿيندو رهي ٿو.
اهو صبح جو وقت هو. ساجن پنهنجي معمول مطابق بوبڪ اسٽيشن ڏانهن وڃڻ جي تياري ڪري ٿو. صبح جي ڌنڌلي پهر ۾ منڇر هن کي ڪنهن ناري جهڙي لڳي ٿي، جنهن ريشم جو ھلڪو ميٺاڻو لباس اوڍي رکيو آهي. ھن ھميشھ منڇر کي ان ئي ويس ۾ ڏٺو. مھاڻا ته ائين سمجھن ٿا ته منڇر جون اکيون نيريون ڪجليون آھن ۽ چال ۾ قديم تهذيبن جو رقص آهي. ساجن هر صبح ان رقص ۾ شامل ٿئي ٿو، هي منڇر جي ان حقيقت کان جهڙي طرح واقف آهي شايد ڪو ٻيو مهاڻو هجي. ان ڪري هر ڏينهن منڇر ھن کي ائين لڳندي آهي. هن مڇي جا کارا ڳڻيا، انھن کي جانچي ڏٺو. ھي انجي روزانا وارو معمول جو ڪم آھي. جنھن کان ھي پوري طرح واقف آھي. ھن کي رکي رکي سوڊي ۽ قلندر جو خيال آيو ٿي، جن جا مسڪرائيندڙ چھرا ھن جي من کي پنھنجي آغوش ۾ وٺي سندس روح جي حفاظت ڪن ٿا. ساجن انھن سان ڳالھائيندو اسٽيشن ڏانھن وڄڻ جي تياري ڪري ٿو.
سج اڀرڻ ۾ اڃا ڪا ٿوري گھڙي آهي، ساجن مڇي جي کارن سميت بوبڪ اسٽيش جي سامھون ھڪ وڏي نم جي وڻ جي ھيٺان اچي بيٺو. جتان ھن کي پوري اسٽيشن نظر ايندي آھي، اتان ھي ڏاڪڻيون چڙھي ويندو آھي. پر اڄ ھن کي معمول کان ڪجھ مختلف لڳو. ڪيترا پھريدار پٽڙي جي ٻنھي طرفن کان متحرڪ نظر آيا ٿي. ھي منجھي پيو ھو، ھو ھميشه خاموشي سان پنھنجي مڇي پيسينجر جي مال گاڏي ۾ بند ڪري واپس ٿيندو ھو. ڪن ٿورن موقعن تي ھن جي پھريدارن سان ڳالهه ٻولهه ٿيندي ھئي، جيڪا ھميشه جيان تلخ ۽ تڪرار جي شڪل وٺي ويندي ھئي. ھي ڪڏھن به ان تڪرار جو سبب سمجھي نھ سگھيو ھو، ڇاڪاڻ ته پھريدار بنا ڪنھن سبب جي ڪو نه ڪو سبب پيدا ڪري مقامي ماڻھن کي مار موچڙي ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪندا آھن. ساجن پنھنجي اندر کي قابو ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو، ھي آھستي قدم کڻندو اسٽيشن طرف وڌڻ لڳو، بلڪل اھڙي طرح جو زمين کي به محسوس نه ٿئي. پر ھي اوچتو بيھي رھي ٿو، پويان پھريدارن جي ھڪ ٽولي کيس آواز ڏئي بيھڻ جو چيو.
ساجن بيھي رھيو.
پھريدارن جي اوچتي سڏڻ جي انداز مان ظاھر ھو ته، ڪنھن تلخ تجربي مان گذرڻ وارو لمحو ھنجو انتظار ڪري رھيوآھي. ھن کي ڪا ڳالهه ٿيندي محسوس ٿئي ٿي. پھريدار جيئن ئي سندس ويجھو آيا، ھن انھن کي جھڪي سلام ڪيو، پر ھن کي انجو اندازو نه ھو ته انگريز سرڪار جا پھريدار ظالمن جھڙو رويو اختيار ڪندا. پھريدارن مان ھڪ ائين رڙيون ڪرڻ لڳو جيئن ھن ڪنھن خطرناڪ دھشتگرد کي ڏٺو ھجي. ھي ڪو چاليهه سالن جو ورزشي جسم رکندڙ پھريدار ھو. اکيون ڀوريون وڏيون خوف ڏيندڙ، سندس ڳالھائڻ مان نفرت ۽ وڏائي ٿي ڇلڪي. مٿي تي انگريز سرڪار جي ڇٽي ڪيپ ۽ ڪلھي ۾ لٽڪيل بندوق. ھن سان گڏ ٻيو پھريدار جنھن جو رنگ ھلڪو ڪارو، چپ ٿلھا ۽ پيٽ ائين نڪتل ھو، جو شرٽ جي بٽڻن مان ٿي نظر آيو. ھن جي قميص مان پگھر جي بدبوءِ ائين ٿي آئي ڄڻ مھينن کان نه بدلائي وئي آھي. ھي ٻاھران جھڙو ڪوجھو ھو، اندران به ائين ڏيک ڏئي رھيو هو.
ھنن اچڻ سان ساجن کي، لڪڻ سان مارڻ شروع ڪيو.
“ اسان جي اجازت کانسواءِ ٿو مڇي لاھين، اسان کان پڇين به نه ٿو.؟”
ساجن لڪُڻ کي جهلي پھريدار کي سمجھائڻ لڳو، ته صاحب مان مھاڻو آھيان، روزانو ھتي ايندو آھيان.
پر سپاھي ته ڄڻ ڪجهه ٻڌڻ لاءِ تيار ئي نه هئا. ھو ائين ساجن کي ماريندا ٿي ويا ڄڻ ھي ڪنھن دشمن فوج جو ايجنٽ ھجي يا وري آزادي جي تحريڪ جو ڪارڪن.
تون بي واجبي ٿو ڪرين، مون تنھنجو ڪھڙو ڏوهه ڪيو آھي.
مونکي ڌڪ نه ھڻ. ساجن ھڪ سپاھي جي لٺ کي پڪڙيندي رڙيون ڪري ڳالھائڻ لڳو،
پر ھاڻ ته ٻئي سپاھي ساجن کي لٺ سان ڪٽڻ لڳا، ساجن پنھنجي قد بت ۽ جسامت جي لحاظ کان ڪنھن به طرح ھنن ٻنھي سپاھين کان وڌيڪ طاقتور ھو، پر ھن جوابي ڪاروائي ڪرڻ کان لنوايو ٿي. ھڪ مھاڻو ٻيڙي کان ٻاھر وڄڻ کان اڳ ٻين ڪيترين خوف ڏيندڙ ڳالھين تي سوچي ٿو، جيڪي پاڻي جي دنيا کان مختلف آھن. ھن رڙيون ڪرڻ ۽ گاريون ڏيڻ ته سکيون جيڪي ھنن جي روزمره جي زندگي جو حصو آھن. جنھن سان ھنن جي ھڪٻئي وارو رشتو مضبوط ٿئي ٿو. ھنن ان کي ڪڏھن به گناھ نه پر دل جو آواز سمجھيو، پر ھن وقت ھي جنھن مشڪل ۾ آھي انجي نوعيت بيحد خطرناڪ آھي. ھي ته اھڙي صورتحال مان گذري رھيو آھي، جو صحيح فيصلو به نه ٿو ڪري سگھي. ساجن ڪيتري گھڙين تائين انگريز پھريدارن خلاف ھلڪي مذاحمت ڪندو رھيو، پر ھنن سپاھين ھڪ الميي کي جنم ڏيڻ جو ڄڻ طئي ڪري ڇڏيو ھو.
مان توکي آخري ڀيرو چوان ٿو ته، مان ھڪ مھاڻو آھيان، ھتي مڇي جو ڪاروبار ڪندو آھيان. تون پاڻ کي سنڀال مون کي ڌڪ نه ھڻ، ساجن ھاڻ ته رڙيون به ڪري رھيو ھو ۽ اھا ڳالهه به ورجائي رھيو ھو.
ھوڏانھن ھو سپاھي بلڪل به اھا ڳالهه سمجھڻ لاءِ تيار نه ھئا، ساجن پنھنجو بچاءُ ڪرڻ لاءِ ھڪ سپاھي جي ڳلي مان پڪڙيندي ھن کي پري ڌڪيو ته ھو پري وڃين ڪريو. بس اھا ئي گھڙي ھئي جنھن ھڪ الميي کي جنم ڏنو. جنھن سان ان ڳالهه کي طاقت ملي ته انگريز سرڪار جو دور سمورن مقامي ماڻھن سان انصاف ڪرڻ جي بجاءِ انھن جي وسيلن تي قبضي ڪرڻ ۽ ان حالت کي برقرار رکڻ لاءِ ۽ اخلاقي قدرن کي پئمال ڪرڻ لاءِ قائم هو. جي ڏسجي ته انگريز سامراجيت پوري دنيا ۾ اھڙي صورتحال پيدا ڪرڻ لاءِ ظلمت جي انتھا ڪئي.
ساجن پنھنجي بچاءُ ۾ وڙھي رھيو ھو، ھاڻ ھن کي ڪنھن به نتيجن جي پرواھ نه ھئي. ھن ھڪڙي کي ته ڌڪو ڏئي پري اڇليو ھو ۽ ٻئي کي ڳلي مان جھلي منھن تي اهڙي زبري مڪ ھڻي ڪڍي، جنھن سان ھن جا ڪيترا ڏنڌ ڀڄي پيا ۽ ھن جو پورو منھن رتو رت ٿي ويو. ساجن مڪمل طرح وساري ڇڏيو ھو ته ھو ھڪ ڪمزور مھاڻو آھي، جيتوڻيڪ ھن ائين نه ٿي چاھيو، ھڪ انسان ۾ تڪليف ۽ تذليل کي برداشت ڪرڻ جي ھڪ حد ٿئي ٿي. ساجن خوف ۾ ورتل ھجڻ جي باوجود پاڻ سان ٿيندڙ اوچتي آفت کي پوري ريت منھن ڏيڻ لاءِ بھادري سان مقابلي تي لھي آيو. سپاھين لاءِ عجيب ۽ غير متوقع صورتحال پيدا ٿي وئي ھئي، ھنن سمجھيو ٿي ته ھي مھاڻي کي دل سان ڪٽيندا ۽ آخر ۾ ڪجهه پئسا وٺي کيس ڇڏي ڏيندا. پر ساجن ته ٻنھي کي ڌڪ ھڻي زخمي ڪري ڇڏيو ھو ۽ اڃا به پھريدارن کي ڪٽي رھيو ھو.
ائين اوچتو ڪنھن پھريدار جي رائفل مان ٺڪاءُ ٿيو. بوبڪ شهر جون سموريون اکيون اسٽيشن ڏانھن کڄي ويون. ساجن مھاڻو بوبڪ اسٽيشن جي فرش تي مڇي جيان ڦٿڪڻ لڳو. بوبڪ اسٽيشن جا اھي سڀ منظر جيڪي ڪائنات ۾ سڀ کان منفرد ۽ الڳ آھن، ھڪ دم بيھي رھن ٿا. اسٽيشن جنھن جي سمورين ديوارين، گُل ٻوٽن، سگنل، ،پٽڙين ۽ خاموشين پويان، ڏک سک، فراق، جدائي، عشق، محبت، ٺھراءُ، لڙڪ مرڪ ۽ اھي سمورا قصا جيڪي ھر روز ٽرين جي اچڻ سان ٿيندا ھئا ھڪ ھنڌ ڄمي ويا.
انگريز پھريدارن روزنامچي ۾ لکيو ته، انگريز سرڪار جا وفادار پھريدار پنھنجي معمول جي گشت تي ھئا ته، ھڪ شخص اوچتو اسٽيشن جي پوئين پاسي کان اندر داخل ٿيڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. ھن کي جڏھن روڪڻ جي ڪوشش ڪئي ته ھن موٽ ۾ ھڪ پھريدار تي حملو ڪري ڏنو ۽ ان کي سخت زخمي ڪري ڇڏيو. جيئن ته ھن جي ھٿ ۾ تيز ڌاتو جو اوزار ھو، ان ڪري ھي ٻئي پھريدار کي به مارڻ لاءِ اڳتي وڌيو، جنھن تي پھريدار پنھنجي بچاءَ ۾ فائر ڪري ان کي سخت زخمي ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت پيسينجر ٽرين جي اچڻ جو وقت ھو ۽ ھي شايد ڪنھن واردات ڪرڻ جي انتظار ۾ ھو، پر وفادار پھريدارن پنھنجو فرض نڀائيندي ٽرين ۽ مسافرن کي ڪنھن وڏي واقعي کان محفوظ ڪري ورتو. زخمي پوءِ اسپتال ۾ دم ڏنو، انجي سڃاڻپ ساجن جي نالي سان ٿي آھي.
سوڊي جي دل کي ڄڻ ڌڪ لڳو. اھو واقعو ايڏو ايذائيندڙ ھو، جو ڪيترا ڏينھن ھوءَ چرين وانگر ائين روئيندي رھي. ھي پنھنجي مڙس ساجن جي بلند حوصلي ۽ بھادري تي فخر ڪرڻ واري خيال کان ته گھڻو واقف نه ھئي، ڇاڪاڻ ته ھن پنھنجي چوڌاري تار وھي ھلندڙ منڇر جي زندگي کان اڳتي ڪجھه نه ڏٺو ھو. ھن مڇي مارڻ کي ھميشھ ھنر سمجھيو ھو. ھي بھادري سان وڙھي مرڻ واري گڻ کان اڻ ڄاڻ ھئي. ھي دنيا ڪيتري ظالم ٿي سگھي ٿي ھن کي انجو اندازو نه ھو، ھن ڪجهه ڏينھن اڳي ائين ضرور ٻڌو ھو ته سنڌ جي ناري واري پاسي انگريز سپاھي ديس واسين کي باغي سمجھي ماريندي دير نه ٿا. ڪن جي گھر ڀاتين، ٻارن ٻُڍن ۽ عورتن کي لوڙھن ۾ قيد ڪري انھن مٿان تشدت ڪن ٿا. پر ھن کي ان ڳالهه جو اندازو نه ھو ته غريب مھاڻن سان به ائين ڪندا.
سوڊي بھادر آھي، پر ساجن کان سواءِ ته ڪجهه به ناھي، هي بيحد تڪليف ڏيندڙ درد مان گذرندي پاڻ کي سنڀالڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.پر قلندر کي ڪير سمجهائي، جيڪو پنهنجا ننڍڙا هٿ اکين تي رکي پيءَ کي ياد ڪري روئي ٿو. قلندي پوري طرح حيرت ۾ ورتل ھو، سندس اکين ۾ درد ائين لھي آيو ھو، جو ھي اھا ڳالهه نه سمجھي رھيو ھو ته بابا جي پڇڻ تي سندس امڙ ا ائين روئي ڇو ٿي؟ ھي پنھنجي ماءُ ڏانھن بار بار نھاري کيس مختصر ۽ معصوم سوال ڪرڻ لڳو، جنھن ويتر سوڊي کي تڪليف ٿي پھچائي.