13. ورهاڱو (پارٽيشن) 1947 قتل عام جو رٿيل ڏينھن
لعل. پنھنجي مخصوص مزاج ۽ سوچ ويچار ڪري بوبڪ جي ڪيترن ماڻھن کان مختلف آھي، اڄ به ھو پورو ڏينھن ماڻڪ مھاڻي ۽ پنڊتن جي ھڪ ٽولي سان ان ڳالهه تي مٿو ھڻي رھيو ھو ته ڪانگريس ۽ مسلم ليگ کي برطانوي سامراج خلاف جنھن غير معمولي يڪجھتي ۽ جذبي جو مظاھرو ڪرڻ گھرجي، انجي بجاءِ ھنن ماڻھن کي نسلي ۽ مذھبي رنگ ۾ منجھائي رکيو آھي. گانڌيءَ جو ورت، مسلمانن جي اڪثريت ڏانھن ڪلاس ۽ آزادي جي جدوجھد بجاءِ مذھبي طرز وارو رويو لڳي ٿو. ھوڏانھن مسلم ليگ ائين سوچي ٿي ته ھي ئي بھترين موقعو آھي، انگريزن کان پنھنجن مطالبن مڃائڻ جو، ان ڪري انھن جا نعرا آزادي جي نسبت علحدگي ۽ ھڪ مخصوص خطي تائين محدود ٿي ويا آھن. اھڙي قسم جو مطالبو برطانوي سامراجيت لاءِ اھم نوعيت جو آھي. ٻي عالمي جنگ جي خاتمي تائين برطانوي معيشت ان قدر ڪمزور ٿي آھي، جو سندن ڪيترن قابض علائقن تي وڌيڪ راڄ ڪرڻ ۽ لٽ مار جاري رکڻ مشڪل ٿي پيو آھي. جنھن ڪري ھر طرف ھڪ بيچيني جي لھر آھي. جنھن پوري ھندستان کي پنھنجي لپيٽ ۾ وٺي ڇڏيو آهي، ھر طرف دنگا فساد، لٽ مار، خانه جنگي، مذھبي منافرت، نسلي متڀيد، جھڙا منظر عام جام نظر اچڻ لڳاآهن. اھڙي ئي خطرناڪ مصيبت مان ھن وقت ھندوستان جا ماڻھو گذري رھيا آھن.
لعل، ھندوستان ۾ ھڪ نئين الميي کي پيدا ٿيندي ڏسي رھيو آھي، جيڪا ڳالهه سڀني لاءِ رنجيدگي جو باعث آھي. هي ان ڳالهه تي قائم آهي ته مسلم ليگ جي ليڊر جناح جي ذاتي زندگي ۽ مغربيت پسند مزاج رکڻ جي باوجود مسلم ليگ الڳ ملڪ جو مطالبو ڪري نوابن، خانن ۽ رئيسن کي متحد ۽ مضبوط ڪرڻ جو موقعو فراھم ڪري رھيو آھي.
بوبڪ، غير مسلم سنڌي اڪثريت وارو شھر آھي. جيڪو ڪاٺ جي چٽسالي جي بيحد خوبصورت گھرن، دڪانن، ڏاڪڻين ۽ ھر ھڪ سَر کي بيحد خوبصورتي سان رکي تعمير ڪيو ويو آھي. ھي شھر منڇر جي ڪناري کان ھڪ وسيع ۽ ويڪري ڌڙي تي ٺھيل آھي، جيڪو ڪنھن زماني ۾ ڪيترن ماڻھن لاءِ بيحد سڪون واري جڳهه ھئي. جيڪا جھنگلي گاهه ۽ ٻوڙن سان ڳُتي پئي ھوندي ھئي، جنھن کي پوءِ مھاڻن، ٻيڙي ٺاھڻ جي ھنر جي ماھرن، تماڪ، مڇي جي واپارين آباد ڪيو ۽ ڏسندي ڏسندي ھي شھر پوري دنيا لاءِ خاص ٿي ويو. ريلوي اسٽيشن جي تعمير سان ھن شھر جي سڃاڻپ پوري دنيا سان ٿي. سنياسي، ڀڪشو، پوڄاري پنھنجي پنھنجي طرح سان ھتي اچڻ لڳا. جنھن سان ھن شھر جي دنيا ئي بدلجي وئي، ھاڻ ته بيحد ڪٺن زندگي کي آسان بنائڻ جي خيال کان فلسفي ۽ انساني قدرن جھڙن عظيم قدرن تي بحث ٿين ٿا. اھڙن سليقي وارن ماڻھن جي اچڻ ۽ آباد ٿيڻ سان ماڻھن جي وچ ۾ مضبوط سماجي رشتا جڙيا، جيڪي مذھب ۽ نسل جي فرق جي باوجود سڀ لاءِ بيحد اھم ۽ قيمتي ھئا. ڏسجي تھ ھي سڀ منڇر جي رشتي ۾ جڙيل آھن. اھا ئي ھنن جو مرڪز آھي. ھنن سڀني جنھن طرح سان ھن شھر جي اڏاوت ڪئي آھي، ان ۾ ھنڌوئن جو ھڪ پڙھيو لکيو ڪلاس شامل آھي. ڇاڪاڻ تھ منڇر اڳتي ھلي آمدني جو تمام وڏو ذريعو بنجي ھئي، ان خيال کان ھنن ڄڻ ته بوبڪ کي ڪاروباري شھر ٺاھڻ ۾ اھم ڪردار ادا ڪيو.
ان ڏينھن جڏھن اسٽيشن چونڪ تي وڏو مجمعو لڳل ھو ۽ ڪيترا ماڻھو ھندوستان پاڪستان تي ڳالھائي رھيا ھئا، تڏھن بھ لعل گھڻو جذباتي ٿي ويو ھو. ھن بيحد ڏک جھڙي مليل جليل ڪيفيت مان چيو ھو ته اسان مان ڪو به بوبڪ نه ڇڏيندو. ڪنھن ھڪ ليڊر يا ڪنھن انگريز سرڪار جي گماشتي جي ڪري ماڻھو تقسيم نه ٿيندا. ھنڌوستان جي تقسيم زميندارن جي ملڪيت کي سگهه پهچائڻ لاءِ ٿي رهي آهي، جنهن سان هنڌن ۽ مسلمانن جو وڏو نقصان ٿيندو. جنهن سان تمام وڏي تباھي ايندي. جنھن جو پوءِ ازالو ممڪن ڪونھي. ھن ڪيترن ڳالھين تي ڳالھايو، پر ھن کي ان ڳالهه جو به احساس ھو ته ھن جا خيال ھن ملڪ جي تقسيم کي روڪي نه سگھندا.
ان رات جڏھن ھو بوبڪ جا شمعدان روشن ڪري موٽيو ھو، شھر ھن کي بيحد اونداھو ۽ ويران لڳو ھو. داد خوشي رام پنھنجي گھر کان ٻاھربيٺو ھو. جنھن بوبڪ جھڙي ننڍڙي شھر ۾ ڪلڪتي ۽ لکنو جي طرز تي عمارتون جوڙيون ھيون. جنھن ۾ اسڪول ۽ اسپتال جھڙيون خوبصورت عمارتون بھ شامل آھن. دادا خوشي رام جي اکين ۾ خوف نمايان ھو. لعل ھنجي چھري جي افسردگي کي محسوس ڪندي، ھن جي اکين ۾ نھاريو جيڪي ڪومائجي ويون ھيون.
مان جڏھن سترنھن سالن جي عمر جو ھئس، آزادي جي صحيح مفھوم کي سمجھي سگھيو ھئس. دادا خوشي رام لعل، ڏانھن نھاريندي چيو. مون انجو مطلب ائين سمجھيو ته “فخر سان ڳاٽ کي اونچو رکي ھلڻ” ان حق لاءِ مون پنھنجي پوري زندگي ائين گذاري، ھي ڳاٺ ڪنھن جي اڳيان نه جھڪيو.
دادا اھا ڳالهه ڪري ڪجهه گھڙين لاءِ خاموش ٿي ويو
ھي ٻئي ان طرح خاموش رھيا،
تو ٻڌو، “ھندوستان جو ورھاڱو ڪيئن ٿيو آھي”
دادا، لعل کان سوال ڪيو ۽ پوءِ خود ئي جواب ڏنو.
“مسلم اڪثريت وارا علائقا مسلمانن جا ۽ ھندو اڪثريت وارا علائقا ھندوئن جا.
لعل ان طرح خاموش رھيو، ھن وٽ ڳالھائڻ لاءِ ڪجهه نه ھو.
“ان فيصلي سان ته منھنجو ڪنڌ شرم کان جھڪي ويو آھي”
مسلمان مغل اقليت ۾ ھجڻ جي باوجود ھندوستان جي غير مسلم اڪثريت مٿان راڄ ڪيو، ڪنھن به ائين نه سوچيو تھ اقليت اڪثريت تي راڄ ڪيئن ٿي ڪري.
انگريزن جيڪا لڪير ڪڍي آھي، ان جو مطلب اھو ٿيو ته تھذيب، تمدن، رواداري، برابري وارو سوال وڃي پوي کڏ ۾.
دادا جي اکين ۾ ڳوڙھا ھئا، ھي انگريز چاھي ٿو ته شھر جا مسڪين ريڙھا ھلائيندڙ، زمينن تي ڪم ڪندڙ ھاري، رنگ ڪرڻ وارن، موچين، گاڏي وارن سمورن واڍن، ھنر مندن ۽ ڪنڀارن ھر ھڪ کي ھڪ حصي مان کڻي ٻئي حصي ۾ ائين اڇلين جو ڪير به ڪنھن جو نه رھي. مان ڄاڻان ٿو ته لکنو جا نواب ۽ سنڌ جا رئيس ۽ نواب ان حقيقت کان پوري طرح واقف آھن ته انھن جو ورھاڱي مان ڪجهه به ناھي وڃڻو.
دادا خوشي رام ڳالھائيندي ڳالھائيندي خاموش ٿي ويو.
مونکي صبح سوير سفر تي روانو ٿيئڻو آھي. دادا خوشي رام اوچتي ڳالھايو.
ڪيڏانھن، لعل حيرت مان پڇيو
بمبئي!
لعل حيرت مان دادا خوشي کي ڏسڻ لڳو،
دادا، ڇا! تون سنڌ ڇڏڻ چاھين ٿو؟ ڇا تون مٽي جي خوشبو کان پنھنجو پلئو آجو ڪري سگھندين؟ ھن زمين توکي مضبوطي ڏني، طاقت ڏني ۽ جيئڻ جي راه به ڏني.
اھا مٽي جنھن مان مندر جون مورتيون ۽ مسجدن جا مينار ٺھيا تون ان کي ڇڏي وڃڻ ٿو چاهين.
ھا! مون کي خبر آھي. خوشي وراڻيو.
مان ھميشه ھن مٽي کي سڀ کان بلند رکيو، پر جي مان گھر مان نڪرندي ماريو وڃان ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ خوشي بيحد ڏکاري لھجي ۾ وراڻيو. تون ڏسين ٿو ته انجي ابتدا ٿي چڪي آھي، سنڌ مسلمان اڪثريت واري حصي ۾ شامل ڪئي وئي آھي، انگريز حقارت جي لائق آھن، جنھن ناانصافي تي ٻڌل ورھاست ڪئي آھي. اسين انگريز خلاف بھادري سان وڙھياسين پر ان ته ان ويڙھ کي اسانجي وچ ۾ آڻي بيھاريو آھي. ھاڻ اسين ھڪ ٻئي جون سسيون وڍڻ لاءِ تيار ٿي ويا آھيون، مان ائين نه ٿو ڪري سگھان، مان سري عام نه ڪنهن کي ماري سگهان ٿو نه پاڻ کي ڪنهن جي هٿان مرندي ڏسڻ چاھيان ٿو، مان ھتان وڃڻ چاھيان ٿو. اسانجو ھاڻ ھڪٻئي تي اعتبار ختم ٿي ويو آھي. ائين جڏھن ٿيندو آھي ته ھر ماڻھو چرندڙ پرندڙ دوزخ بنجي ويندو آھي.
دادا خوشي رام ، لعل جي نرڙ کي چميو ۽ ھلڪا ھلڪا قدم کڻندو، بوبڪ جي ديوارن کي ھٿ لائيندو بيحد اڪير مان ڇُهندو ٿي ويو.