12. اسين پنھنجن گهرن ڏانھن موٽنداسين
لعل، ڪجهه اشارا ڏئي ماڻڪ کي ٻڌائڻ لڳو ته، مسلم ليگ آزادي واري ڳالهه نه ٿي ڪري هو مسلمانن جو علحده وطن چاهي ٿي. ان جو مطلب اھو آھي تھ ھاڻ اسانجو جو ھڪٻئي تي اعتبار ناھي رھيو. اھو احساس بيحد نفرت ڀريو آھي، مذھب ۽ سياست ٻه الڳ شيون آھن.
توکي ائين نه پيو لڳي ته هتي هاڻ هر طرف کان نفرت، تعصب ۽ ان کان به وڌيڪ ڪجھه اندر کان ڪمزور ماڻھو، پنھنجي انتقام کي پوري ڪرڻ لاءِ ائين ڪري رھيا آھن. لعل هڪ ڀيرو ٻيهر ماڻڪ سان مخاطب هو، ھن ماڻڪ کي ڪالهه رات ريڊيو آڪاشواڻي تي قائد اعظم جي تقرير جا ڪجهه حصا ٻڌايا جن ۾ هو چئي رهيو هو ته مسلمان هڪ الڳ قوم آهي، هڪ الڳ زمين انهن جو حق آهي. وڏي طاقت انگريز جي خلاف عوام متحد ٿي آهي ته ڪهڙي طرح مذهب ۽ ڌرم کي وچ ۾ آندو ويوآهي. لعل بيحد سنڀالي ڳالهائڻ جي باوجود، اهم نقطو ماڻڪ کي سمجهائن لڳو.
ها! پر هنن جي ان ڳالهه تي يقين ڪير ڪندو؟ منهنجو مطلب آهي ته هن زمين تي ته اسين صدين کان گڏ رهندا پيا اچون. هي زمين ۽ ماڻهو ته هتي ئي رهڻا آهن، انگريزن جو ته هي ملڪ ناهي. هنن کي ته هتان لڏڻو آهي، هي جيتري باه لڳائيندا هتان جا ماڻهو ان کي وسائيندا. ماڻڪ ڪنھن ڏاھي وانگر لعل کي چوڻ لڳو.
نه ڄاڻ ڇو ؟ هنن ڏينهن ۾ مونکي ائين محسوس ٿيندو آھي ته ڪو ماڻھو مونکان منھنجو مذھب پڇي مونکان نفرت جو اّظھار ڪري ٿو. لعل بيحد ڏک واري ڪيفيت ۾ ماڻڪ کي چيو. ڪيترا ماڻھو جيڪي ڀيڻ ۽ ڀائر جيان وڙهندا ۽ وري پرچندا ھئا، هاڻ دشمنن وانگر وڙهڻ جون تيارون ڪري رهيا آهن. ماڻڪ هن جي بلڪل سامهون ويٺو هن ڏانهن معصوميت مان نهاري رهيو آھي. انگريزن جڏهن اسانجي زمين تي قبضو ڪيو ته انهن خلاف ڪا مذاحمت ڪا نه ٿي، ڇاڪاڻ ته مغلن ماڻهن جي جسم جو ماس به ڇڪي ورتو هو. پر جڏهن مذهب جي ڳالهه ٿئي ٿي ته اسان ڪيترا جذباتي ٿي وڃون ٿا.
هتي اسان هڪٻئي جي ارٿين کي ڪلهو ڏيون ٿا، پنهنجي نياڻين جي شادين ۾ هڪ ئي وقت نچون ۽ ڳايون ٿا. اسانجا ٻار هڪٻئي جا ائين دوست ساٿي آهن، جو انهن مان ڪنهن کي خبر ناهي ته انهن مان ڪير مسلم آهي ۽ ڪير هندو. سمورا گهر منڇر جي مڇي کائن ٿا، ماڻهو وڙهن ٿا پر وري خاموشي سان ائين صلح ڪن ٿا ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ناهي، صدين کان ماڻهن جي زندگي ۾ بدلاءُ هڪ ٻئي جي سهاري سان ممڪن ٿيو. مان جڏهن صبح سوير گهرن جا شمعدان وسائڻ وڃان ٿو ته ڪيترن گهرن جي اندران پوڄا ڪندي وڏي آواز ۾ رامائڻ پڙهڻ جو آواز ايندو آهي ته ڪيترن گهرن مان قرآن پڙهڻ جو آواز ٻڌندو آهيان. ان وقت مان پاڻ کي ڪيترو خو شنصيب سمجهندو آهيان ۽ ڪيڏو اطمنان ۽ سڪون حاصل ٿيندو آهي. مونکي خبر ناهي ته منڇر ۽ بوبڪ جي دنيا کان ٻاهر ڇا پيو ٿئي پر انگريز خلاف جيڪا تحريڪ هلي اٿي آهي، ان جا نتيجا ڏسي مان خوف ۾ مبتلا ٿي وڃان ٿو.
توکي خبر آهي ته مان سترنهن سالن کان توسان ۽ منڇر سان دوستي واري رشتي ۾ ٻڌل آهيان، ماڻڪ بي حد اتساه مان لعل کي چوڻ لڳو. اهو وقت ڪنهن به انسان جو قيمتي ھوندو آھي.
مونکي ته ڪڏهن ائين ناهي لڳو جنهن ڳالهه جو ذڪر تون ڪرين ٿو.
هاڻ اٿ ته هلون. گهڻو نه سوچ وقت سان گڏ سڀ ٺيڪ ٿي ويندو، ماڻڪ کيس وراڻيو.
لعل، ھنن ڏينهن ۾ شايد وڌيڪ خارجيت پسند ٿي ويو آهي، هو ان ڪري به ائين آهي جو شايد سماجي طور آسودي پسمنظر رکندڙ ماڻھن مان آھي. جنهن جي گهر ۾ گهريلو آرائش جو فرنيچر، ريڊيو ۽ ڪشادو ذاتي گهر آهي ۽ ڄميل ڪاروبار به جيڪو مختصر هجڻ جي باوجود وڌندڙ آهي. پر ان ڳالهه کان به وڌيڪ هي انهن روايتي ماڻهن مان ناهي جيڪي پورو ڏينهن مال دولت طاقت جي باري ۾ سوچيندا رھندا آھن يا وري وڻ جي ڇانو هيٺ ويهي بيوقوفن وانگر ٻيڙيُون ڇڪيندا رهندا آهن، هي سڀني کان ان ڪري به الڳ آهي ته هي پوري جهان جي واقفيت رکڻ وارن ماڻھن مان آھي. هن کي ان ڳالهه جي به پروڙ آهي ته ٻي عالمي جنگ جي خاتمي کانپوءِ دنيا ۾ نين طاقتن جي اڀرڻ ڪري انگريز شهنشاهيت خلاف سائوٿ آفريڪا ايشيا ۾ سخت مذاهمت ٿي رهي آهي، بنگالي ۽ انڊين نوجوان وندي ماترم جا نعرا هڻندا انگريز فوجين جي چونڪين ۽ هيڊڪواٽر اڳيان گذرن ٿا، پر ڪنهن لمهي هي ائين به سوچي ٿو ته هي انهن ڳالهين تائين پهچڻ جي ڪوشش ڇو ٿو ڪري جنهن تي دماغ پهچي نه ٿو سگهي يا انهن ڳالهين جي تهه تائين پهچڻ جي ڪوشش ڇو ٿو ڪري جيڪي هنجي دل ۽ دماغ کي جنجهوڙن ٿا ۽ الڳ سان بيچين به ڪن ٿا، ماڻڪ جون ڳالهيون ته ڪهڙي طرح ساديون ۽ انساني احساسن جي آڌار آهن، پر ها هڪ پورهيت جو انهن ڳالهين سان ڪهڙو تعلق جنهن کان ڪنهن طرح مان واقف آهيان. هن فقط پنهنجي دل کان سوچيو ٿي جنهن ۾ مذهب ۽ نفرت جي ڪا صورت ڪانهي، هڪ پورهيت جو انهن ڳالهين سان ڪهڙو مطلب، هن ته منڇر کان اڳتي ڪڏهن سوچيو ئي ناهي.
لعل، رکي رکي پاڻ تي ملامت ٿي ڪئي ته، ھن ماڻڪ سان جيڪي ڳالهيون ڪيون ٿي بلڪل سودائي ۽ جذبات کانسواءِ ڪجهه به نه هيون، اهڙي قسم جا سوال ته هن جي ننڊ ڦٽائي هن جي پوري وجود ۾ ڊوڙندا رهندا.لعل پنهنجو پاڻ کي چوڻ. بوبڪ ۾ اهڙو ڪجهه به ناهي ٿيو، جيڪو هتان جي ماڻهن لاءِ عجيب ۽ خوف ۾ مبتلا ڪندڙ هجي. لعل ائين سوچيندي پنهنجي اندر ۾ هڪ الڳ احساس کي پيدا ٿيندي محسوس ڪري ٿو. ھي ڄڻ هڪ جاءِ تي بيھي رھيو ھو، ماڻڪ سان گفتگو کانپوءِ ھن اندر اجائي قسم جا وسوسا ۽ عذاب ۾ وجهندڙ پريشانيون ختم ٿيون آھن.