سيلاني

حال احوال ڏيڻ يا وٺڻ اسان جي لوڪ حياتي ۾ وڏي اهميت رکي ٿو. اڄ به اسان جا ڳوٺاڻا ۽ ڌڻ ڌاريندڙ زندگي گذاريندڙ ماڻهو جيسيتائين مهمان کان احوال نه ورتو. تيسيتائين انهن کي قرار نه ٿو اچي.

ان ريت هو پاڻ جڏهن ڪنهن هنڌ وڃن. ڪنهن احوال نه ورتا ته ان کي پنهنجي گهٽتائي سمجهن ٿا.

احوال ڏيڻ وٺڻ وارو اسان جو ماحول؛ آس پاس جي ماحول کان ڌار آهي.

احوال جو پهريون مقصد ته دل جي ڳالهه آڏو واري ماڻهو وٽ ظاهر ڪجي. احوال ڏيندي هر ڳالهه صاف صاف ڪبي آهي. ڳالهه لڪائڻ يا ڪوڙ هڻڻ احوال جي شان وٽان ناهي.

اسان جو ڌنارن وارو جيون آهي ۽ رهيو آهي. ان ڪري سفر، مسافري ۽ منزل جي اسان جي ادب ۾ خاص اهميت آهي.

هڪ ٻيواسان جو پراڻو رواج آهي. جيڪو اڄ به مالوندن ۾ آهي ته اسان وٽ مند ۾ڪڇي کان لڏي خراسان(جابلو علائقي ۾)وڃڻ کان اڳ وڏي مال وارا اڳ ۾ هڪ ماڻهو جنهن کي “ڳولائو” چئبو هيو، موڪليندا هيا ته خراسان وڃي گهمي ڏسي ته ڪهڙن علائقن ۾ وس پئي ۽ اتي آبادي ٿي؟

ڳولائو خراسان جو جُوءِ گهمي موٽي اچي؛ سربستو احوال پنهنجن ماڻهن کي ڏيندو هيو. ان احوال مطابق مالوند پنهنجو مال يا وڳ ڪاهي ان جُوءِ ڏانهن روانا ٿيندا هيا. ڄڻ ته ڳولائو جو احوال ڏيڻ، ان دور جو هڪ “سفرنامو” هيو.

سفرنامي جي هڪ ٻي صورت جيڪا ڪجهه ترقي يافته زبانن جهڙوڪ عربي ۽ فارسي ۾ آهي. شاعرن پنهنجا سفرناما شاعري ۾ بيان ڪيا آهن.

براهوئي زبان ۾ سفرناما لکڻ وارو رواج گهڻو پراڻو ناهي. وچولي دور جي عالمن، اسلامي دور جا ڪجهه واقعا شعر جي صورت ۾ بيان ڪيا آهن جهڙوڪ معراج نامو، امام حنيفه جو قصو، حضرت علي جا قصا وغيره. اهي سڀ نثر بدران نظم ٿيل آهن. نثر ۾ باقاعده سفرنامي لکڻ جو رواج جديد دور جي اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجڻ کان پوءِ پيو. اهي سفرناما قسط وار اخبار ۽ رسالن ۾ ڇپيا. سفرنامي جي صنف ۾ ڪو براهوئي ڪتاب ڪنهن ڪونه لکيو آهي. 

عبدالقيوم بيدار جو هي ڪتاب “سيلاني” براهوئي ادبي تاريخ ۾ سفرنامي جو پهريون ڪتاب آهي. هن ڪتاب ۽ هن سفرنامي بابت ڪجهه لکڻ کان اڳ، مان چوان ٿو ته هن سفر ۾ بيدار صاحب سان مان گڏ هيس. ڇو ته عبدالقيوم بيدار ۽ منهنجي دوستي هاڻي دوستي ناهي رهي پر ڀائپي بڻجي وئي آهي. ويهه سالن کان اسان هڪ ٻئي جا سنگتي آهيون.

ويهن سالن جي ان دور ۾ مون بيدار صاحب  ڪيئي سفر گڏ ڪيا. پر انهن سڀن سفرن ۾ هي سفر دلچسپ آهي. جنهن جو “سفرنامو” اوهان جي هٿن ۾ آهي. جيئن ته هن سفر جو هڪ حصو مان پاڻ به آهيان. ان ڪري منهنجو حق بڻجي ٿو ته مان ڪي چار ڳالهيون لکان!

سفرنامو دور جديد جي هڪ مقبول صنف آهي، ٻين صنفن کان وڌيڪ کيس پڙهندڙ آهن. اصل ۾ هر ماڻهو جي تمنا هوندي آهي ته ڏيهه مان پاڻ ڏسان! جيڪڏهن ڏيهه ڏوري ڏسڻ جو وسيلو ڪونهي ته اهو چاهيندو آهي ته ان علائقي جي ڪا ڄاڻ رکان! متان قسمت سانگي انهن ماڳن کي ڪڏهن ڏسڻو پئجي وڃي! ٻين زبانن ۾ سفرنامن جا ڪيئي ڪتاب آهن.

 سفرنامو لکڻ، ٻولي جي نثري ادب جو اوکو ۽ نازڪ فن آهي. جنهن ۾ ليکڪ پنهنجي سفر جي واقعن کي تمام سهڻي ۽ گهري اندازسان لکي ٿو. ڪامياب سفرنامو ان کي چئجي جو ليکڪ پنهنجي فني ڪمال سان پنهنجي پڙهندڙ کي پاڻ سان گڏ گهمائي. سفرنامي جي دلچسپي برقرار رکڻ لاءِ ليکڪ پنهنجي تحرير ۾ اهڙي معلومات ڏئي جو پڙهندڙ کي لطف ڏئي.

جناب بيدار صاحب براهوئي زبان ۽ ادب جي هلندڙ دور ۾ شاعري ۽ تحقيق جي حوالي سان هڪ سٺو نالو آهي. ان جي سڃاڻپ به ان موضوع بابت آهي. پر ڪتاب“سيلاني” ۾ هُن اِن  فن ۾ پهريون ڀيرو قلم کنيو آهي. هن کان اڳ هِن صنف ۾ پورو ڪتاب ڪنهن به نه لکيو آهي.

يقينا هي سندس ڪامياب ڪوشش آهي. جو براهوئي ادب ۾ سفرنامي بابت پهريون ليکڪ ڄاتو ويندو. جنهن جو ڪتاب آيو آهي. 

عبدالقيوم بيدار پنهنجي موضوع ۾ ڪيترو ڪامياب ٿيو آهي ان جو فيصلو ته پڙهندڙ پاڻ ڪندا. مون جڏهن هي سفرنامو اول کان آخرتائين پڙهيو. جنهن جو هڪ ڪردار مان به آهيان ته وري پاڻ کي ان علائقي ان ماڳ تي موجود محسوس ڪيم. جتي مان ۽ بيدار صاحب گڏ وياهياسين.

بيدار صاحب جو هي سفر نامو براهوئي ادب جي تاريخ ۾  رڳو هڪ ڪتاب ناهي. بلڪ بلوچستان جي پراڻي تاريخ، سنڌ جي پراڻي تاريخ ۽ براهوئي / سنڌي ادب جي پراڻي ۽ نئين ادب جو ڪل احوال هن ڪتاب ۾ ملي ٿو. بيدار صاحب جنهن علائقي يا جنهن ماڳ تي جيڪي ڪجهه ڏٺو.ان کي سطحي نظر سان نه ڏٺو. ان جي باريڪ بيني سان جاچ ۽ تحقيق کان پوءِ ان جو پس منظر ۽ تاريخي حيثيت سهڻي نموني بيان ڪئي جيئن اسان بولان جي ڍاڍر جي ويجهو پهچون ٿا ته ان کان اڳ “مهر ڳڙهه” جو ماڳ اچي ٿو.

بيدار صاحب ايترو چئي اڳتي نه ٿو گذري ته مهر ڳڙهه هڪ تاريخي ماڳ آهي پر هو پنهنجي بيان ۾ مهر ڳڙهه جي اصل اوائلي تاريخ کان پنهنجي پڙهندڙ کي ڄاڻ ڏئي ٿو.

جڏهن اسان ڍاڍر کان لنگهون ٿا ته دُر خان نالي شهر ٿو اچي. ته اتي بيدار صاحب مدرسه اسلاميه دُرخان جي پوري تاريخ ۽ (دُرخان جي باني) حضرت مولانا محمد فاضل درخاني جو پورو تعارف ڏئي ٿو. 

سنڌ ۾ حضرت سيد عبداللطيف  ڀٽائي سائين جي درگاهه جو زيارتي ٿئي ٿو ته سنڌي ادب ۾ حضرت ڀٽائي سائين جي مان ۽ مرتبي کي کولي بيان ڪري ٿو. ڀٽائي سائين جي دور کان پڙهندڙ کي ڄاڻ ڏئي ٿو.

ان ريت جنهن سيمينار ۾ شريڪ ٿياسين، ان جي مڪمل روئداد ۽ فيصلن کي بيدار صاحب پنهنجي سفرنامي ۾ پاٻوهه سان پيش ڪري ٿو.

جڏهن گل بروهي جي دعوت تي “موهن دڙي” سير لاءِ وڃون ٿا. ته سرسري نظر سان موهن دڙي کي بيدار صاحب نه ٿو ڏسي. مگر نهايت توجه سان هڪ هڪ سِرَ ڏسي، پنهنجي پڙهندڙ کي ان دور ۾ پهچائي ٿو. جڏهن “موهن دڙو” دنيا ۾ ترقي يافته ۽ آباد، سڌريل شهر هيو. اهڙو تفصيل بيدار صاحب جي سفرنامي کي ڪافي دلچسپ بڻايو آهي. ۽ اسان اڄوڪي دور جو پراڻي دور سان موازنو ڪري سگهون ٿا.

جيئن حيدرآباد ۾ اسان جي گاڏي گپ ۾ ڦاسڻ ۽ اسان جا ڌڪا ڏيڻ يا فريدآباد ۾ برسات جي ڪري گپ ۾ گاڏي جو ترڪڻ. اهڙا واقعا بيان نه ڪجن ها ته به سفرنامي جي بيان ۾ رخنو نه اچي ها. مگر بيدار صاحب جي انداز بيان هنن ڳالهين کي خوبصورت ترتيب ڏني آهي. سفرنامي ۾ هر ڳالهه کليل ڏني وئي آهي. ڪا ڳالهه لڪائي نه وئي آهي، پوءِ اجائي ڊيگهه به ڪيل ناهي انڪري هن سفرنامي ۾ ادبي ڏانوَ سان گڏ حقيقت جو مٺاڻ به شامل آهي.

منهنجي خيال ۾ هي سفرنامو براهوئي ادب ۾ جدا مانُ ماڻيندو. ڇو ته هن ۾ ٻن صوبن (بلوچستان ۽ سنڌ) جي پراڻي تاريخي ۽ ثقافتي وابستگي اڄوڪي جديد دور وانگر جاري رهي آهي. هي سفرنامو نه رڳو بلوچستان جي ماڻهن لاءِ بلڪ سنڌ واسين لاءِ يقينا دلچسپي جو سبب ٿيندو. ڇو ته سفرنامي ۾ اهڙا واقعا بيان ٿيا آهن. جيڪي سنڌين لاءِ به دلچسپ هوندا جهڙوڪ قلندر لال شهباز جي مزار تي ڪوئٽه بلوچستان وان جو اچڻ وڃڻ، سنڌ واسين کان ٻي طرح هوندو.

مختصر ته هي سفر نامو پنهنجي نوعيت جو سهڻو ادبي شهپارو آهي. جو هر طرح براهوئي ادب جي تاريخ ۾ تاريخي حيثيت رکي ٿو. ان سان گڏ پڙهندڙ لاءِ هر اها دلچسپي موجود آهي. جيڪا ليکڪ ۾ اميد رکي ٿو. هن تحرير ۾ سوال جي گنجائش تمام گهٽ آهي. هر سوال جو جواب موجود رکي ٿو. اميد ته هن کان پوءِ ڪافي سفرناما براهوئي ۾ لکيا ويندا. پوءِ به هن سفرنامي جي تاريخي ۽ بنيادي حيثيت تي ڪو فرق نه ايندو.

پروفيسر عبدالرزاق صابر

صدر براهوئي شعبه 
 جامعه بلوچستان ڪوئٽه.  
(حال وائيس چانسلرتربت يونيورسٽي بلوچستان)