واپسي
منزل ماڻيندا، ٻپهري وقت سيوهڻ پهتاسين. سيوهڻ ۾ وڏي رش هئي. ڇو ته لال شهباز جو عرس شروع ٿي چڪو هو. جاتي ڪاٿي دڪان، هوٽل،سرڪس، جهولا ۽ ٻيون دلچسپي جون شيون ڏيکارجن پيون. سيوهڻ جي گهٽي گهٽي ۾ رنگ برنگي جهنڊا سنواريل هيا.
هي ميلا سنڌ جي بزرگن جي مزارن تي اسلامي تاريخ جي حساب سان لڳن ٿا. ميلو جنهن کي سنڌي ۾ “ميڙو” به چون ٿا. هن لفظ جو بنياد، پراڻي زماني کان سنڌ جا ماڻهو صوفي، بزرگن، درويشن ۽ پيرن جي خدمت ۾ گڏ ٿين پيا. ۽ سندن ڳالهيون ٻڌندا هيا. آهستي آهستي هي سلسلو ايترو وڌي ويو جو سنڌ جي ڏورانهين علائقن جي عقيدتمندن جي اچڻ ڪري ميلا مچي ويا. هنن ميلن ۾فقير پنهنجي ساز سرندن ۽ چپڙين سان ايندا آهن ۽ انهن صوفين جا ڪلام ڳائن ٿا. ۽ هاڻ هي ميلا سنڌ جي ثقافت کي عام ڪرڻ لاءِ لڳن ٿا. هتي محفل موسيقي مشاعرو، سيمينار، ملاکڙو ۽ سرڪس ۽ ٻيون رانديون ۽ اٺن گهوڙن جي ڊوڙ، ڏاندن جي گوءِ، رڇ ۽ ڪتن جي بڇ ۽ ملهه جا مقابلا ٿين ٿا. هر طرف مٺائي،چوريون، هار،اجرڪ ۽ سنڌ جون ٻيون شيون دڪانداري سان گڏ سرڪاري ۽ غير سرڪاري محڪمن جا اسٽال لڳن ٿا.
جيڪي ميلا لڳن ٿا. لال شهباز قلندر، شاهه عبداللطيف ڀٽائي،سچل سرمست، صوفي شاهه عنايت، بيدل، بيڪس،حمل فقير، نجف علي شاهه لڪياري،عبدالله شاهه اصحابي، پير گاجي شاهه سيد ضمير شاهه، نوري ڄام تماچي ۽ شاهه گودڙيو ۽ ٻين بزرگن جا نالا آهن.
اڄ ڪلهه هي ميلا رڳو عقيدت جي ڪري نٿا لڳن. بلڪ هي ذريعه معاش جو وڏو ذريعو آهن. ڪيترن جي روزي ٺهي ٿي. محفلون به ٿين ٿيون. سرڪس لڳن ٿا. ۽ کيل وجهندڙ کيل وجهن ٿا. گلوڪار ڳائن ٿا. ناچو(ڇوڪرا) ۽ ناچڻيون نچن ٿيون. يعني رڳو عيش عشرت جون محفلون لڳن ٿيون. ڪجهه ميلن ۾ ادبي سيمينار ۽ مشاعرا به ٿين ٿا. مطلب ته گهڻو ڪري ميلن ۾ روحاني سڪون بدران رڳو تفريح جو سامان آهي.
اسانجي دل به چاهيو ته اسان هتي رات گذريون. پر رش جي ڪري ريسٽ هائوس ۾ جاءِ نه ملي. ڪافي ڪوشش به ڪئي سين. اسان سان گاڏي به هئي ان جي بيهارڻ جو به مسئلو هيو. مونکي حميداختر کي ميلي جا رنگ خوب وڻيا. پر اسان تي قسمت مهربان نه ٿي ۽ صابر صاحب به نه مڃيو. هو اسان جو وڏو آهي. جنهن چيو ته جيڪڏهن توهان کي هتي ڇڏيان ته اوهان خراب ٿي ويندئو. اجايو گهمندا وتندئو! ڏکاري دل سان ڪلاڪ کن کان پوءِ اسان سيوهڻ مان فريدآباد روانا ٿياسين. هن رستي تي پهريون دفعو ڪافي تيز رفتاري سان گاڏي هلائي ميهڙ پهتاسين. ته خبر ئي نه پئي. سج لٿي وقت ميهڙ پهچي وياسين.
ميهڙ جي بازار ۾هڪ ماڻهو ريڙهي تي تازي مڇي کپائي رهيو هو. مڇي ڏسي اسان جي دل به هرکي پئي.
مون پروفيسر عبدالرزاق صابر کي چيو ته هتان مڇي وٺي هلون. ڇو ته سومهڻي پوي ٿي. جوهر صاحب وارا هن وقت ماني کائي چڪا هوندا.
اسان مڇي واري سان ڳالهائي رهيا هياسين ته اسان جو هڪ شهر واسي محمد حسين اسان کي ڏٺو. انهن جي ڳالهه اڳ ۾ ڪري آيا آهيون. هو ميهڙ ۾ دوڪان هلائي رهيا آهن. تنهن چيو ته مڇي خريد ٿا ڪريو. اسان هائوڪار ڪئي.
هن چيو ته مان توهان لاءِ سنڌ جي درياهي مڇي “ڪرڙو” ڳوليان ٿو. هو اسان کي ٻئي مڇي واري وٽ وٺي هليو. جتي هن سٺي مڇي چونڊي. جيڪا تقريبا ٻه ڪلو ٿئي پئي. ۽ ان جي بها اسي رپيا هئي. پيسا اسان جي دوست ڏئي ڇڏيا. اسان ڪافي ڪوشش ڪئي ته اسان پنهنجي خوشي سان هي خريد ڪريون ٿا. مگر هن نه مڃيو. هن صلاح ڪئي ته اسان وٽ هلي مهمان ٿيو. مگر اسان چيو ته اسان کي جوهر صاحب وٽ وڃڻو آهي. اسان هن دوست کان موڪلائي فريدآباد روانا ٿياسين. فريدآباد پهتاسين معلوم ٿيو ته جوهر بروهي سومهڻي نماز لاءِ ويل آهي. عبدالحميد انجم اچي مليو ۽ اسان کي اوطاق ۾ ويهاريو. ۽ پاڻ جوهر بروهي کي اطلاع ڏيڻ ويو. گهڙي کن ۾ جوهر بروهي به آيو ۽ اسان کي کيڪاريو. ڪافي خوش به ٿيو. جو ڪجهه ڏينهن اڳ سيمينار جي سنگت سان ڪچهريون ٿيون. جيڪي هڪ هڪ ٿي هليا ويا.
اسان سيمينار جي ڪاميابي بابت ڳالهيون ڪيون. ڪلاڪ کن کان پوءِ ماني آئي. مڇي تمام سٺي تريل هئي. ان سان گڏ سنڌ جو ساڳ به هيو. جنهن ڪافي مزو ڏنو.
مان جڏهن به سنڌ ويندو آهيان ته اتي مونکي مڇي ساڳ ۽ چانور جي ماني ڪافي وڻندي آهي. مان انهن شين جي فرمائش به ڪندو آهيان.مونکي ياد آهي جڏهن پهريون ڀيرو جوهر بروهي وٽ مهمان ٿيو هيس ته مون کي مڇي، ساڳ ۽ ڪڪڙ جي ڀاڄي کارائي هئي. ان کان پوءِ گلاس کير جو آندو. مان کير ڏسي پريشان ٿي ويس. ڇو ته اسان بلوچستان وارا مڇي کانپوءِ کير واري چانهه به ناهيون پيئندا. اسان کي هڪ نفسياتي خوف آهي ته جيڪڏهن مڇي کان پوءِ کير پئجي ته بيماري ٿيندي.
ماني کان پوءِ دير تائين ڪچهري رهي.۽ پوءِ ستاسين. صبح جو جاڳياسين ته جوهر صاحب پر تڪلف ناشتو آندو. ناشتو ڪري ميهڙ لاءِ روانا ٿياسين. اسان سان جوهر بروهي ۽ عبدالحميد انجم به گڏ هليا. ميهڙ ۾ جوهر بروهي پنهنجي محبتن سان ميهڙ جو مشهور مائي جو پاڪٽ وٺي ڏنو. اسان ڪافي منع به ڪئي. نه رڳو مائو وٺي ڏنو.پر عبدالحميد انجم کي اشارو ڪيو ته هن ٻه ٽي درزن ڪيلا وٺي گاڏي ۾ رکيا. جوهر بروهي جي محبت ۽ خلوص يا مهمان نوازي جو اسان قدر ڪيون ٿا.سندس هي انداز وسارڻ جوڳو ناهي.
اسان جوهر بروهي ۽ عبدالحميد انجم کان موڪلائي لاڙڪاڻي روانا ٿياسين.
موسم ڪافي سٺي هئي. جاڏي ڪاڏي سنڌ جي ساوڪ روح کي تازو ڪري رهي هئي. لاڙڪاڻي پهتاسين. لاڙڪاڻو سنڌ جو مشهور شهر آهي. هن علائقي جي تاريخي اهميت هي آهي ته هي شهر پاڪستان جي نامياري وزير اعظم ذوالفقار علي ڀٽو جو شهر آهي. هن شهر ٻه وزير اعظم ۽ چار وزير اعليٰ پيدا ڪيا. جن منجهه محمد ايوب کهڙو، قاضي فضل الله، ممتاز علي ڀٽو ۽ قاضي اختر علي آهن. لاڙڪاڻي جو پراڻو نالو “ چانڊڪا” آهي. پر ڪلهوڙن جي دور ۾ لاڙڪ قبيلي جي ڪري لاڙڪاڻو سڏيو ويو.
ضلع لاڙڪاڻي جي ايراضي 2866 مربع ميل آهي. زراعت جي حوالي سان هي شهر ناميارو آهي. ضلع لاڙڪاڻو موهن جي دڙي جي ڪري به مشهور آهي. موهن جو دڙو لاڙڪاڻي شهر کان تقريبا 28 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي آهي. اسان شهر مان گذري موهن جو دڙو ڏانهن وياسين. ٿوري دير کان پوءِ موهن جو دڙو پهچي وياسين.