حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي
ڀٽ شاهه وڃي حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي تربت جي زيارت ڪئي سين. دعا به گهري. شاهه عبداللطيف ڀٽائي سنڌ جو عظيم شاعر آهي. جوهر بروهي ٽماهي سنگت فريد آباد جي ڀٽائي نمبر اپريل مئي جون 1986 ۾ لکي ٿو:
“ ماڻهپي جي دنيا ۾ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي کي صبح جي ستاري ۽ چوڏهين جي چنڊ وانگر سمجهون ٿا. بلاشڪ هو هڪ سوچ جو رهنما ۽ هڪ فڪر جو باني آهي. ان جي سموري فلسفي جو عنوان آهي. ماڻهو کي ماڻهو ٿيڻ گهرجي. هي جدا ڳالهه آهي جو اسان جو ننڍو ذهن وڏين ڳالهين کي سمجهڻ جي توفيق نه ٿو رکي.”
شاهه عبداللطيف ڀٽائي هڪ اهڙي هستي ٿي گذري آهي، جنهن سنڌي ادب، زبان، ثقافت ۽ تهذيب کي نئون روپ ڏنو. سنڌ ۾ ويل، ڏک،محرومي، غربت ۽ بيوسي کي پنهنجي شاعري ۾ اهڙي انداز سان پيش ڪئي جو هر سنڌي ان جي شاعري کي پنهنجي دل جو آواز سمجهي ٿو. اڄ جي سنڌ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي تخليق ڪيل آهي. ڀٽائي سائين پنهنجي شاعري ۾ سنڌ جا لوڪ داستان ان انداز سان بيان ڪيا، کين تمثيلي صورت ڏني. حقيقت ۾ اهي ڪردار الله تعاليٰ ۽ انسان جو تعلق بيان ڪن ٿا. ان ڪري شاهه سائين جي شاعري کي اڄ به مقبوليت عام آهي.
هر شاعر جو هڪ دور ڳڻجي ٿو. اهو شاعر پنهنجي دور جي تقاضائن کي نظر ۾ رکي شاعري ڪري ٿو. ان جي شاعري سندس دور جي سياسي، سماجي ۽ تهذيبي حدن کي واضح ڪري ٿي. وقت بدلجڻ سان اهڙي شاعري رڳو لائبريري جي ڪتابن تائين محدود ٿي وڃي ٿي. پر ڪي اهڙا شاعر به هوندا آهن. جن جي شاعري هر دور جي شاعري هوندي آهي. سندن شاعري پراڻي ناهي ٿيندي. ڇو ته اهڙن شاعرن جي شاعري هر دور ۾ تازي هوندي آهي. يعني هو هر دور م سدا بهار شاعر هوندا آهن. ڇو ته سندن شاعري نه فقط پنهنجي دور بلڪ ايندڙ نسلن جي ڏک،خوشي ۽ ان دور جي تقاضائن مطابق هوندي آهي. حضرت عبداللطيف ڀٽائي اهڙي شاعري جو سدا بهار شاعر آهي. جنهن جي شاعري صدين گذرڻ پڄاڻان به تازي محسوس ٿئي ٿي. سندس شاعري ۾ حسن جمال، عشق محبت، هجر فراق، ۽ وصل خوشي جي ڳالهه موجود آهي ته ٻئي طرف اسلام جي عظيم روايتن جوشاعر آهي. جيڪو رب ڪريم ۽ رسول سائين جي عشق ۾ ٻڏل آهي. ڀٽائي سائين جي شاعري ۾ غريبن ، بيوسن، بيواهن ۽لاچار انسانن جي ترجماني ٿيل آهي. ڀٽائي سائين جي شاعري جو منظوم براهوئي ترجمو ڏجي ٿو (اصل بيت ڏجن ٿا: سنڌيڪار).
عاشق چؤ مَ ان کي، مَ ڪي چؤ معشوق،
خالق چؤ مَ خام تون، مَ ڪي چَؤ مخلوق،
سلج تنهن سلوڪ، جو ناقصئان نڱيو.
*
وحدتان ڪثرت ٿي وحدت ڪثرت ڪل،
حق حقيقي هيڪڙو وائي ٻي مَ يُل،
هو هلا چو هُلُ، بالله سندو سڄڻين.
هن قسم جو شاعر هر دور جو شاعر سمجهيو وڃي ٿو. ان ڪري حضرت ڀٽائي سائين پنهنجي دور کان وٺي منهنجي دور کان پوءِ ايندڙ نسلن جي دور جو شاعر آهي. ان ڪري سنڌ جي ادبي، ثقافتي ۽ لساني دور کي ERA of shah latif چوان ٿو.
حضرت ڀٽائي سائين جي درگاهه تي دعا گهرڻ کان پوءِ اسان قبرستان گهمي رهيا هياسين ته اسان کي سنڌي زبان جي نامياري قلمڪار شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جي قبر نظر آئي(1) هتي به دعا گهري.
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ سنڌي ادب جو ناميارو دانشور ٿي گذريو آهي. نظم ۽ نثر ۾ ڪيئي ڪتاب لکيا.ڊرامه نويسي به سندس وڏو نالو آهي. سنڌي ۾ سندس لکيل پهريون ڊرامو “ ليليٰ مجنون” هڪ مڪمل ڊرامو آهي. هن اهو 1880ع ۾ لکيو. ان کان سواءِ هن ناول به لکيا. سندس ناول جو ڪتاب“زينت” سنڌي ادب جو شاهڪار چئجي ٿو.
مرزا قليچ بيگ جو نالو سنڌي ادب ۾ تمام وڏو آهي. هن افسانا، تاريخ، فلسفي، نفسيات، طبيعات ۽ زراعت بابت گهڻو ڪجهه لکيو. ٻين زبانن ۾ ليکڪن ڪتابن جو سنڌي ترجمو ڪيو. جيڪو سنڌي ادب ۾ سٺوڪارنامو ڳڻجي ٿو.
سنڌي زبان ۽ ادب جي ترقي ۾ مرزا قليچ بيگ جو وڏو هٿ آهي. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي جي ترتيب به مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڪارنامو آهي.
ان کان پوءِ اسان مزار ويجهو باغ ۾ وياسين. جتي هڪ ننڍو ميوزيم آهي جنهن کي ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز چئجي ٿو. جيڪو حڪومت سنڌ جي ڪلچر ونگ طرفان ڪم پيو ڪري. هن اداري جو وڏو ڪم ڀٽ شاهه بابت ڪانفرنسون ۽ سيمينار ڪرائن ۽ ان قسم جا ٻيا پروگرام ڪرائڻ آهي. ان ڏس ۾ هتي هڪ شاندار آڊيٽوريم جوڙيو ويو آهي. اسان هي آڊيٽوريم به گهمي ڏٺو.
آڊيٽوريم جي ٻئي طرف درياهه منجهان نڪرندڙ اها ڍنڍ (ڪراڙ) به آهي. جتي حضرت ڀٽائي سائين ويهي شعر چوندو هيو. ان جي ٻئي طرف ڀٽ به آهي. جنهن جي ڪري اها ڀٽ شاهه مشهور آهي. هاڻي واريءَ جي ان ڀٽ تي آبادي آهي ۽ اها ڀٽ ڪانه ٿي ڏيکارجي.
هن ميوزيم ۾ هڪ شعبو اهڙو به آهي. جنهن ۾ اهي فوٽو آهن. جنهن ۾ سنڌ جي انهن ڪردارن کي ڏيکاريو ويو آهي. جن عشق ۽ محبت ۾ نالو ڪمايو. جن کي ڀٽائي سائين پنهنجي شاعري ۾ بيان ڪري اَمرتا بخشي. جهڙوڪ سسئي پنهون، عمر مارئي، مومل راڻو، سهڻي ميهار ۽ نوري ڄام تماچي.
هي عشق ڀريا داستان اڄ به مشهور آهن. مجلسن ۾ اهي ٻُڌائجن ٿا. اهي تاريخي داستان ۽ سنڌ جون ٻيون تاريخي ڳالهيون داستان گو، سگهڙ ۽ ٻيا ماڻهو سينه به سينه محفوظ ڪندا آيا. هاڻي تحريري صورت ۾ محفوظ آهن. اهي داستان سهڻي ۽ سٺي انداز ۾ ٻڌائڻ لاءِ ڪٿي ڪٿي واقعاتي شاعري به ڪئي وئي آهي. هن شاعري کي سنڌي ۾ “ڳاهه” چئجي ٿو. ڳاهه جو لفظ “ڳائڻ” مان نڪتل آهي. هيءَ سنڌي شاعري جي هڪ پراڻي صنف آهي.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي سڀ کان اول رومانوي داستان“ عمر مارئي” منظوم ڪيو. ان کان پوءِ سسئي پنهون، ليلا چنيسر، نوري ڄام تماچي، لاکو، سهڻي ميهار، سورٺ، راءِ ڏياچ به آيا. اهي سنڌي داستان صدين کان سنڌ جي پورهيت، هاري ۽ عام ماڻهن جي ڪچهرين ۾ ڳائجن ٿا. ڀٽائي سائين پنهنجي شاعري اتان کنئي. جو سندس تعلق به هڪ غريب طبقي سان هيو. جيئن علامه آءِ آءِ قاضي لکي ٿو:
“ حضرت ڀٽائي سائين لوڪ داستانن جا سارا قصا بيان نه ٿو ڪري بلڪ انهن جون اهم ڳالهيون شاعري ۾ بيان ڪري ٿو. اهو انڪري جو هو پنهنجي وطن واسين بابت ڄاڻي پيو ته اهي انهن قصن جي اصل روح کان واقف آهن.”
شاهه صاحب جي شاعري سڌو سنئون عوام لاءِ هئي. ان ڪري هن پنهنجي شاعري ۾ عوامي ٻولي استعمال ڪئي. جو لوڪ کي هي ٻڌائڻ گهري پيو ته حقيقت ظاهر ڇا آهي؟ ۽ حقيقت باطن ڇا آهي؟ کيس ٻنهن ڪيفيتن جو ادراڪ حاصل هيو.
شاهه صاحب کڻي صوفي شاعر آهي پر تصوف جي ان مسلڪ جو قائل هيو جيڪو انسان کي تارڪ الدنيا ڪري ٿو. بلڪ شاهه سائين جي تعليم هي هئي ته زندگي جو هڪ مقصد هوندو آهي.
آغا سليم شاهه عبداللطيف ڀٽائي بابت لکي ٿو:
“ اڄوڪي سنڌ ڀٽائي سائين جي تخليق ڪيل سنڌ آهي. ۽ هر سنڌي جو مزاج شاهه سائين جي شاعري جي مزاج جو آئينو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. شاهه سائين سنڌ جي لوڪ داستانن کي جيڪي ان ٻولي ڳالهائيندڙن جي احساسن کي اجاگر ڪري سگهي، بيان ڪري ٿو. ۽ اهو مواد طور استعمال ڪري ٿو. هو انهن داستانن کي تمثيلي رنگ صورت ڏئي انهن ڪردارن کي رب ڪريم ۽ انسان ذات جي حوالي Interacte ڪري ٿو. هر شاعر جو هڪ دور هوندو آهي. هو پنهنجي دور جو شعور هوندو آهي. سندس شاعريان دور جي سياسي، سماجي ۽ تهذيبي هيٺ مٿاهين جو رد عمل هوندي آهي. پر دور بدلجن ٿا. سياسي، سماجي ۽ تهذيبي سبب بدلجي، نئون دور نئين شاعري تخليق ڪري ٿو. اهڙا به شاعر آهن. دور گذرڻ سان هو ۽ سندن شاعري ماڻهن کان وسري وڃي ٿي. لائبريري تائين محدود رهي ٿي.
گهڻا اهڙا شاعر آهن جن جي شاعري نه رڳو سندن دور جي درد ڏکن جي شاعري هجي ٿي. پر ايندڙ نسلن جي ڏک يا خوشي ۽ محرومي يا ان دور جي تقاضائن جي ترجمان هجي. ڀٽائي سائين جي درگاهه، آڊيٽوريم مرڪز جي ڏسڻ کان پوءِ اسان اجرڪ ٺاهڻ واري مرڪز ڏانهن وياسين. جتي اجرڪ ٺاهيندڙ ڪاريگر پنهنجي اباڻي ڌنڌي ۾ ڪافي دلچسپي سان ڪم ڪري رهيا هيا. اجرڪ سازي جي مرڪز ۾ پراڻي طريقي سان اجرڪ جڙي رهيا هيا. اجرڪ سنڌ ثقافت جي هڪ صورت سڏيو وڃي ٿو.