مڪتبہ درخاني، ڍاڍر
مڪتبه دُرخاني براهوئي علم ۽ ادب جو پهريون ادارو هيو. جتي باقاعده براهوئي لکڻ ۽ پڙهڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو. اداري جو بنياد مولانا محمد فاضل دُرخاني رکيو.
مولانا محمد فاضل درخاني 1246هه مطابق 1830ع ۾ ڍاڍر ۾ ڄائو. سندس والد جو نالو درخان (درمحمد خان) رئيساڻي هيو. ۽ شهر جو نالو به درخان پيو.
محمد فاضل درخاني جي تعليم ۽ تربيت مولانا عبدالغفور همايوني وٽ همايون شڪارپور ۾ ٿي. همايون مان فارغ ٿي مولانا محمد فاضل پنهنجي ڳوٺ ڍاڍر اچي مدرسه جو بنياد رکيو. ۽ علائقي جي ٻارن تعليم حاصل ڪرڻ شروع ڪئي. مولانا محمد فاضل جي علمي ڪمال جي ڪري بلوچستان ۽ سنڌ جا ڪيترا طالب هتي علم سکڻ آيا.
ان دور ۾ انگريزي ڏاڍ، پوري برصغير ۾ پاڻ کي مضبوط رکڻ لاءِ سياسي،مذهبي ۽ سماجي ڪوشش ۾ رُڌل هيو. بلوچستان جي ماڻهن کي سادو ۽ اڻ پڙهيل سمجهي عيسائيت جي تبليغ شروع ڪئي. عيسائي مشنري علائقي جي مسلمانن لاءِ ويل ٻاري ڇڏيو.
1883ع ۾ مولانا محمد فاضل جي خواهش مطابق هِن مڪتبه دُرخاني ۾ ناميارن عالمن جي گڏجاڻي ٿي. فيصلو ڪيو ويو ته هاڻ هي ادارو بلوچستان لوڪ ۾ تبليغي ۽ اشاعتي ڪم به ڪري. مولانا محمد فاضل ۽ سندس شاگردن تبليغ ۽ اشاعت جو ڪم هٿ ۾ کنيو.
1905ع ۽ 1907ع ڌاران بائبل سوسائٽي پنجاب “يوحنا” جا براهوئي، بلوچي ترجما ڇپائي، ماڻهن ۾ مفت ورهايا. ان جي مقابلي ۾ مڪتبه درخاني جي عالمن براهوئي، بلوچي، سنڌي ۽ فارسي ۾ تبليغي، ديني ، علمي، اخلاقي، اصلاحي ۽ علمي ڪتاب ڇپائڻ شروع ڪيا.
مڪتبه دُرخاني بابت، مڪتبه دُرخاني جي موجوده وارث مولانا عبدالغفور درخاني سان ڳالهه ٻولهه ٿي. هو پنهنجي ضعيفي ۽ بيماري جي ڪري جاءِ کان چُري به نه ٿو سگهي. اڌرنگ جي ڪري اٿڻ ويهڻ کان معذور ۽ اکين کان جڏو آهي. فقط ڳالهائڻ جي سگهه آهي. مون 10 فبروري 1992ع ڏينهن سندس انٽرويو ڪيو ۽ دُرخان جي آثارن جي فلم به جوڙي. اهو انٽرويو ٽي وي تي به هلايو.
انٽرويو علم ۽ ادب جو تاريخي حصو آهي. ان ڪري پيش ڪريان ٿو.
سوال: مولانا صاحب! توهان پنهنجي گهراڻي بابت ڪجهه ٻڌايو؟
جواب: مونکي عبدالغفور سڏن ٿا. پيءُ جو نالو ابوبڪر ۽ اُن جي پيءُ جو نالو عبدالحي آهي. مولانا عبدالحي مولاداد جو پٽ آهي. مولاداد جو ڀاءُ مولانا محمد فاضل آهي.جيڪو مڪتبه دُرخاني جو باني آهي.
ان مڪتبه جي بنياد رکڻ کي ڏيڍ سو سال گذريا آهن. اڄ به اُن نالي سان مشهور آهي. مولانا محمد فاضل کان پوءِ هي ادارو سندس ڀائٽي مولانا عبدالحي هلايو. مولانا عبدالحي جي وقت ۾ 120 طالب العلم فارغ التحصيل ٿيا.
انهن شاگردن براهوئي بلوچي ۾ ڪتاب لکيا. لاهور جي “هندستان اسٽيم پريس” مان ڇپايا. 1334هه ۾ ڪلام پاڪ جا براهوئي ۽ بلوچي ترجما ڇپايا. قرآن ڪريم جي براهوئي ترجمه جي ڇپائي لاءِ وڏيري نور محمد بنگلزئي ٽي هزار ڏنا. بلوچي ترجمه لاءِ وڏيري گزين خان مري جيڪو سفيد ڪوهلو جو رهواسي هيو. ان هِتان هُتان چندو ڪري ڏنا. اهي ٻئي ترجما 1334 ۾ ڇپجي پڌرا ٿيا. ان کانسواءِ براهوئي ۽ بلوچي ۾ جيڪي ڪتاب ڇپيا. مولانا عبدالحي صاحب پنهنجي کيسي مان خرچ ڏئي ڇپايا. ۽ عوام۾ مفت ورهايا ويا.
مولانا محمد فاضل جي زماني ۾ ٽي براهوئي ڪتاب ‘ ناصح البلوچ’، ‘تحفہ العجائب’ ‘تحفة الغرائب’ نالي ڇپيا. هڪ فارسي ڪتاب“ مسائل النسوان” ڇپيو. ان کان پوءِ جيڪي ڪتاب ديني، مذهبي يا مسئلن بابت ڇپيا. اها حضرت مولانا عبدالحي جي همت ۽ ڪوشش هئي جيڪي مفت ورهايا وڃن پيا.
شاگردن بلوچي ۾ مولوي محمد هاشم رند علي ضلع ڪڇي وارو، هڪ حضور بخش جتوئي سني وارو، ۽ ٻيو هڪ جنهن جو نالو وسري ويو آهي، ڪم ڪيو. بهرحال انهن ٻن ڄڻن بلوچي ڪتابن ۾ ڪافي دلچسپي ورتي، نظم ۾ به ڪم ڪيو. ۽ مولانا عبدالحي انهن جا ڪتاب ڇپايا.
پنج ڪتاب، حفظ الايمان، تنبيہ الغافلين، ترغيب الجماعت ۽ ڪلام پاڪ براهوئي ترجمو، مولانا محمد عمر دين پوري جي تصنيفن مان آهن. ان کان پوءِ مولانا محمد عمر دين پوري ڪيئي ڪتاب لکي پاڻ ڇپايا. انهن بابت نور محمد پروانه جيڪو مستونگ مان اخبار“ايلم” شايع ڪري ٿو. اهو چڱي ريت ڄاڻي ٿو. جو هو سندس گهر ڀاتي آهي. ٻيو براهوئي ۾ لکندڙمحمد اشرف به مولانا عبدالحي جي زماني ۾ هيو. مولانا محمد عمر سان ٽيون عبدالحڪيم هيو. هنن ٽن ماڻهن براهوئي لاءِ ڪم ڪيو.
حاجي عبدالمجيد صاحب چوتوئي مستونگ واري جا به ٽي، چار ڪتاب ڇپايا ان کان پوءِ اهي مون ڇپايا. ان جا ڪتاب “در المجيد” ۽ “ شهد وشفاء” (پهرين اشاعت کان پوءِ) ۽ رياض الجنان، شمعه القلوب ۽ تحفته الخليل (حضرت ابراهيم عليه السلام جو قصو تفصيل سان) ۽ ٻيا تقريبا 15 ڪتاب مون ڇپايا. يعني حاجي عبدالمجيد جا ڪتاب پنهنجي پيسن ۽ پنهجي سرمائي مان ڇپايا. اڄ ڪالهه ماڻهو چندا وٺي ۽ حڪومت کان پيسا وٺي ڪتاب ڇپائن ٿا. منهنجو طريقه ڪاراهو نه هيو. مون ذاتي سرمايو خرچ ڪيو. حاجي عبدالمجيد جو لکيل ڪتاب “غيرت الاسلام” تقريبا ست ۽ اٺ ڀيرا ڇپايم. جيڪي ڏهه هزار داڻا ٿي سگهن ٿا. جو هر ڀيري هزار، هزار ڪتاب ڇپجن پيا.
ان ريت“ ڪان جواهر” مولوي عبدالعزيز يلي ڪارير مستونگ واري جو لکيل به چار، پنج ڀيرا پنهنجي سرمائي سان سان ڇپايم.
مون کان پوءِ مشڪل آهي جو ان ريت ڪتاب ڇپجن. منهنجو اولاد به سڀ وڃي اسڪول ڪاليج جي تعليم وٺي ملازم ٿيا. محسوس ٿو ڪيان ته اهو ڪم منهنجي اولادکان نه ٿيندو.
انڪري هر خاص ۽ عام کي چوان ٿو بلوچ، براهوئي يا ڪو سنڌي ۽ ڪير به هجي، اهي براهوئي بلوچي ڪتاب ڇپائي. منهنجي طرفان مڪمل اجازت آهي. اهو انڪري جو هن ديني ڪم ۾ ڪوخلل نه اچي. هر ڪو چاهي ڇپائي مفت ورهائي يا قيمت تي ڏئي. يا خيرات طور ڏئي ان بابت منهنجي طرفان عام اجازت آهي.
جيئن ته ڪتاب به اسان (مان مولانا عبدالحي ۽ مولانا محمد فاضل) ڇپايا ته انهن مٿان حق ڪاپي رائيٽ يا سڀ حق واسطا قائم لکيل هيو. يا بنا اجازت مولوي محمد فاضل ۽ عبدالخالق ۽ مولانا عبدالحي جي پٽن کان سواءِ ڪوبه ڇپائڻ جي ڪوشش نه ڪري! اهي ڪل ڪتاب اسان جا آهن. هاڻ ڇپائڻ جي عام اجازت آهي. مون به ڪتاب لکيا. براهوئي گرائمر، براهوئي قاعده، قاعده براهوي معه بول چال (حصه اول) ۽ ٻيا به ڪيئي قلمي ڪتاب آهن. انهن منجهان ڪجهه آهن ۽ ڪجهه موجود ڪونهن. ڪجهه اهي ڪتاب آهن جن جا نالا هن ريت آهن نبي عربي جي سيرت النبي، امام حسين جي سوانح عمري.
ان دور جو هڪ شاعر مولانا محمد اسماعيل مينگل هيو. جنهن جا ڪتاب “ گلزار يوسف” ۽ جنگ نامه حضرت علي به پنهنجي خرچ سان ڇپايم. ٻئي هڪ عالم نالي محمد عمر دينارزئي ٻه ٽي ڪتاب جهڙو معجزات مصطفيٰ، جنگ نامه امام محمد حنيف جيڪو نامڪمل هيو ان مڪمل ڪري مونکي ڏنو. اهو ڇپايوسين. ۽ غيرت الاسلام حصه ٻيو، حصو ٽيون ، حصو چوٿون ۽ حصو پنجون به ڇپاياسين. ان کان پوءِ براهوئي اڪيڊمي وارن ڪتاب ڇپايا، جن جي مونکي خبر ناهي.
سوال: مڪتبه درخاني جو ڪم جڏهن شروع ٿيو ته سندن مقصد ڇا هيو؟
جواب: انهن جو مقصد بلوچستان ۾ شرڪ ۽ بدعت واريون گهڻيون ڳالهيون هيون. ان بابت مولانا محمد فاضل سندرو ٻڌو. هر ڳوٺ، گهٽي ۽ علائقي ۾ وڃي دين جي تبليغ ڪئي. جيئن ماڻهو شرڪ بدعت ۽ باطل ڪمن کان بيزار ٿين. رب ڪريم جي رستي تي هلن ۽ دين جو رستو وٺن. پنج وقت نماز پڙهن. پير پرستي ۽ پوڄا پاٺ کان بيزار ٿين. هن هڪ بنياد رکيو. ماڻهو هتي اچي پڙهن پيا ۽ فيض وٺن پيا.
مڪتبه درخاني فڪر وارن وٽ مري علائقي ۽ لَد وغيره ۽ ٻين هنڌن جا تقريبا 120 عالم فارغ ٿيا. پوءِ انهن کي مولانا عبدالحي، مري ۽ سراوان جي علائقي ۾ رهايو. مولوي محمد کي مڇ ۾ مولوي محمد عارف کي مري سفيد شهر ۾، ملا عثمان کي نَرمُڪ ۾، ملا يوسف کي دشت ۾ ان ريت سُني، شوران ۽ گاجان يعني هِت هُت پنهنجن شاگردن کي ويهاريو. حڪم هيو ته هتي ويهي ماڻهن کي دين سان فيض ياب ڪريو،ته دين جي طرف اچن. الله تعاليٰ جي راهه وٺي شرڪ ۽ بدعت کان پري رهن.
ستر حجاب اڳ ۾ ڪونه هيو. هنن برقعو پارائڻ سيکاريو. چيائون پردو وڏي شيءِ آهي. نه ته هڪ وقت کان وٺي سردارن جي گهرن ۾ به نوڪر ايندا ويندا هيا. مولانا محمد فاضل سمجهايو ته اهي ڌاريا آهن. جن کان پردو ڪرڻ ضروري آهي. ان تبليغ ۽ ترغيب کان پوءِ ماڻهن ۾ ستر لاءِ اڇن برقعن جو رواج پيو.
مولانا محمد فاضل جي بزرگي جا ڪافي قصا آهن.
سوال: مڪتبه درخاني هن وقت تائين ڪيترا ڪتاب ڇپايا؟
جواب: مڪتبه درخاني تقريبا 53 ڪتاب ڇپايا، جيڪي براهوئي ۾ آهن، ڪجهه بلوچي ۾ ڇپيا. جيڪي فقه ۽ قصن بابت آهن.
سوال: جيڪي ڪتاب مڪتبه درخاني طرفان ڇپيا هر هڪ جو تعداد ڪيترو هيو؟
جواب:هر ڪتاب جو عدد هزار کان گهٽ ناهي مولانا عبدالحي کان پوءِ براهوئي ڪتاب نه ڇپيا.ان کان پوءِ پنهنجي خرچ تي مون ڇپايا. مولانا عبدالمجيد صاحب جو ڪتاب غيرت الاسلام اٺ دفعا ڇپايم. “ ڪان جواهر” مولاناعبدالعزيزيلي واري جي لکيل ڪتاب کي پهريون دفعو مصنف پاڻ ڇپايو. ان کان پوءِ هن ڇپائڻ جا اختيار مونکي ڏنا. اهو ڪتاب ڇهه يا ست ڀيرا مون ڇپايو. تحفة الخليل هڪ دفعو ڇپيو ان ريت فتاويٰ درخاني مون مرتب ڪيو ۽ ان جو پهريون حصو پنج سو داڻا مون ڇپايا. ٻيا حصا منهنجي بيماري جي ڪري ڇپجڻ کان رهجي ويا.
سوال: ڪتابن جي ورهائڻ جو طريقو ڪيئن هيو؟
جواب: هر ڪتب فروش وٽ اڌ قيمت تي رکندو هيس. جيڪڏهن قيمت پنج روپيه هئي ته اڍائي روپين جو نفعو ڏيندو هيس. جيئن ڪتاب جلد ماڻهن کي پهچن. قلات، مستونگ، وڍ ۽ نوابشاهه کان سواءِ سنڌ جي ڪيترن هنڌن تي ڪتب فروش هيا ۽ سال ڇهين مهيني وڃي حساب اوڳاڙيندو هيس.
سوال: توهان ڪتابن جو هيترو سارو حساب ٻڌايو. پر اهي ڪتاب نه رڳو بلوچستان بلڪ ٻئي هنڌان به هٿ نه ٿا اچن. ان جو سبب ڇاهي؟
جواب: اهي ڪتاب گهڻوڪري عوام وٽ هيا. سعودي عرب، بحرين ۽ قطر وڃو. جتي به براهوئي ماڻهو آهن. اتان هٿ ايندا. جيڪي بلوچ آهن. انهن وٽ اسان جا ڇپايل بلوچي ڪتاب ملندا. جيڪي ڊاڪٽر عبدالرحمان براهوئي لنڊن وڃي. تصديق ڪئي ته اهي ڪتاب اتي موجود آهن.
هن علائقي اندر مري، بگٽي، سني، شوران ۾ بلوچي ڪتاب ۽ سراوان جي مستونگ قلات،نوشڪي، ۽ سنڌ جي شهدادڪوٽ، نوابشاهه علائقن ۾ جتي براهوئي آهن. اهي ڪتاب ملندا. جيڪي ٽپال وسيلي اسان کان گهرائيندا هيا ۽ اسان ڍاڍر پوسٽ آفيس مان ڪتاب وي پي ڪري موڪليندا هياسين.
ٻن ٽن سالن کان بيمار آهيان انڪري ڇپائي جو ڪم رهجي ويو. ٻيا به نه ٿا ڇپائن جو ڪتابن تي لکيل آهي. اسان جي اجازت کان سواءِ ڪوبه نه ڇپائي. اڄ هي چوان ٿو ته ان جي کليل اجازت آهي.
سوال: توهان پنهنجي پيدائش ۽ تعليم وغيره کان پوءِ صحافت ۾ اچڻ کان آگاهه ڪريو؟
جواب: صاحب قصو هن ريت آهي ته مان 23 مارچ 1922ع ڌاران دهپال بچه خان ضلع سبي ۾ پنهنجي ناني رئيس الله ڏني جي گهر ۾ ڄائس. سندس ذات بابا هئي. ڳوٺ دهپال جو رهاڪو هيو. منهنجي ڏاڏي منهنجو نالو مولانا عبدالغفور همايون وارن جي نسبت سان رکيو جيڪو مولانا محمد فاضل جو استاد هيو.
ٻن ٽن سالن جي عمر ۾ شهر درخان ۾ آيس. مونکي ديني تعليم پڙهائي وئي. ستن،اٺن سالن جي عمر ۾ ديني تعليم کان فارغ ٿيس. هتي مونکي منهنجو پيءُ مولانا ابوبڪر پڙهائي رهيو هو. ڍاڍر ۾ اسڪول هيو. پنج درجا اتي پڙهيم ۽ سبي آيس. جڏهن ڍاڍر ۾ مڊل اسڪول پيو ته اتي مڊل پاس ڪيم. ان کان پوءِ احمد يار خان هاءِ اسڪول مستونگ ۾ پڙهي، ميٽرڪ پاس ڪيم. ان عمر ۾ براهوئي، بلوچي ڪتاب ڇپائڻ شروع ڪيم.
مون علائقه سفيد ڪوهلو ۾ مرين جي علائقي ۾ مدرسو کوليو. جتي عربي ڪتاب پڙهايم. ماڻهن کي بلوچي کان وڌيڪ عربي پڙهڻ جو شوق هيو. تفسير، حديث ۽ فقہ جا ڪتاب پڙهايم. بارکان، ڍل جنتي ۽ سفيد ڪوهلو جا طالب علم آيا. اتان جي وڏيري يار محمد مدرسي جو خرچ ڀري پيو.
ست سال اتي پڙهايم. ڪوهلو جي معتبر شخصيت مير فتح محمد بجاراني جي هئي. جيڪو بلوچستان جي اڳوڻي گورنر جسٽس خدا بخش مري جو پيءُ هيو.
بلوچستان ۾ ڏڪار پيو مون اها جاءِ ڇڏي ۽ پوءِ درخان آيس. ان وقت حاجي عبدالمجيد جا ڪتاب شمعة القلوب ۽ خطبات عبدالمجيد ( ٻارهن مهينن جا هفتيوار خطبا) ڇپائي اهي کڻي جهلاوان وڍ آيس. اهي ڪتاب دڪاندارن ۽ مدرسن جي مهتممن کي قيمت تي ڏنم اتي ٻارهن سال رهيس. مدرسه دين العلوم جاري ڪري ماستر امام شاهه تُلي وارو مقرر ڪيم. مولوي محمد آزاد جيڪو حج ڪري آيو، ان کي اتي معلم القرآن مقرر ڪيم.
1952ع ڌاران ڪوئٽه آيس. ماهنامه مبلغ جاري ڪيم، هڪ زماني کان گورنمينٽ جا اشتهار نه ڇپيم. آزاد پاليسي رکيم. ضياءُ الحق جو دور آيو. سوچيم ته هاڻي اسلام جي تبليغ جو دور آهي ۽ پوءِ اشتهار ورتم.اول اخبار جو تعداد پنج سو هيو ۽ پوءِ هزار ٿيو ۽ ABC جو سرٽيفڪيٽ به مليو.
اخبار اردو ۾ هئي. ڊڪلريشن اردو براهوئي زبانن جو هيو. گهڻو ڪري اردو هئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن براهوئي به ڇپيم. شاعري ۽ ناول قصا به هيا ايڊيٽوريل براهوئي به ڇپيم. ان وقت اڪبر اچڪزئي جي پريس هئي.
مبلغ جڏهن ماهنامه هيو ته براهوئي به شامل ڪيم. پر ماڻهن کي براهوئي جو شوق ڪونه هيو. هنن چيو ته اردو هجي. ان ڪري اسان به اردو تي زور ڏنو جو هو عام فهم زبان آهي. مان به سليس اردو لکندو هيس. جيئن عام ماڻهو سمجهن. منهنجي پاليسي غريب عوام جي حقن خاطر هئي. توهان منهنجي اخبار جا اهي فائيل کڻي ڏسو ته ڇڙو غريب عوام جي حق ۾ ۽ آفيسرن کي زاني شرابي فراڊي چئي سندن خلاف ڪافي لکيم. تڏهن چوندو هيس “ غريب عوام جو خيال رکو”
هو مونکي چوندا هيا ڀائو! پنهنجو قلم ڪجهه نرم رکو!
مون چيو، حقيقتن جي روشني ۾ لکڻ هڪ ثواب آهي. مان ڪنهن به ڪم ۾ دخل ڏيڻ نه ٿو چاهيان.
سوال: مولانا عبدالباقي به اوهان سان گڏ هيو. ان جي زندگي ۽ ڪم بابت ٻڌايو؟
جواب: مولانا عبدالباقي درخان ۾ ڄائو. سندس پيءُ قاضي عبدالله درخاني جنهن ڪجهه تعليم مولانا عبدالحي کان حاصل ڪئي. پوءِ لڏي وڃي افغانستان ۾ تعليم ورتي. اتي فارغ التحصيل ٿيو. اتان مولانا عبدالله ڪراني ضلع ڪوئٽه ۾ مسجد جو امام ٿيو. وري مٺڙي ۾ اچي رهيو. ڪجهه سال اتي رهيو. تقريبا 1940ع ۾ دهپال بچه خان ملڪ رسول بخش شهر ۾ رهيو ۽ اتي وفات ڪئي.
قاضي عبدالله سياري ۾ اتي رهندو هيو. اونهاري جو ڪلي سرده سرياب ۾ رهندو هيو. ان دوران خان آف قلات جو قاضي القضاة بڻيو. کيس وزير معارف جو درجو حاصل هيو. ڪنهن معمولي ڳالهه جي ڪري هن اهو عهدو ڇڏي ڏنو. جو کيس خان صاحب جي پاليسي پسند نه آئي.
ان کان پوءِ مولانا عبدالباقي دهپال اچي مدرسه مليہ شروع ڪيو. سياري جو اتي رهندو هيو. دهپال ۾ صبح شام طالبن کي هو ماني کارائيندو هيو. ساڻس سردار سمندر خان باروزئي جو تعاون هيو. ۽ اونهاري ۾ اچي ڪلي سرده سرياب ۾ مدرسو کوليو. هن جا ڪافي مدرسا هيا.
مولانا محمد اسماعيل خاران وارو، مولوي نور حبيب، مولوي منير اڄ ڪالهه سبزي مسجد ڪوئٽه ۾ آهي ۽ ٻيا عالم وٽس استاد هيا. جيڪي مدرسه ملي هلائيندا هيا. 72 سالن جي ڄمار ۾ رحلت ڪري ويو. سندس وفات جو سبب هارٽ اٽيڪ هيو.
هن پنهنجي حياتي ۾ خطبات درخاني، معجزات درخاني، حفاظت المصلي، مجربات درخاني ( دوائن جا نسخا) ۽ معلم سندس اردو ماهنامه هيو. صدر ايوب جي زماني ۾ اهو رسالو بند ٿيو. رسالي جاري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي مگر ڊڪلريشن ڪونه مليو.
ان کان پوءِ هو پاسبان۾ شامل رهيو. پندرهن روزه پاسبان ۾ مولانا عبدالواحد هن جو ساٿ ڏنو. سندس وفات کان پوءِ به مولانا عبدالواحد پاسبان جاري رکيو.
مولانا عبدالغفور جو انٽرويو پورو ٿيو. ۽ هن آخر ۾ چيو ته مان براهوئي زبان ۽ بلوچي زبان جي شاعرن ، اديبن کي گذارش ٿو ڪريان ته اختلاف يا جدائي نه رکن. تنقيد جو هي رخ هوندو ته واڌارو نه ٿيندو. هڪ ٻئي جي حوصلي افزائي ڪن. مولانا محمد فاضل ۽ مولانا عبدالحي جن جو رويو رکن.
****************************************
مڪتبه درخان جي يادگيرين کان پوءِ اسان سبي شهر جي ڀرسان لنگهياسين. سبي بلوچستان ۾ سڀ کان وڌيڪ گرم آهي. هتي هر سال فبروري ۾ سالانو جلسو لڳندو آهي. هن ميلي ۾ بلوچستان کان سواءِ ملڪ جي ٻين هنڌن مان ڪافي ماڻهو ايندا آهن. هر سال صدر يا وزير اعظم پهرين يا آخري ڏينهن ميلي ۾ ايندو آهي. هي ميلو پراڻي زماني کان بلوچستان جي سياسي، ثقافتي ۽ سماجي صورت جو آئينو آهي.
سبي کان اڳتي ڪڇي جو رڻ پٽ اسان جي آڏو هيو هي اهي پٽ آهن. جو گمان ٿئي ٿو ته پري وڏو پاڻي نظر ايندو. پر ويجهو پهچڻ تي اهو پاڻي گم ٿي ويندو. ان کي براهوئي ۾ گول هرفنگ(رڃ) چون. ان پاڻي تي پهچڻ لاءِ مسافر ڊوڙن ٿا ۽ وڌيڪ جهولي لڳڻ جي ڪري تڪليف ۾ اچن ٿا. ڪڇي جي انهن پٽن جي حوالي سان ڪجهه اسٽيشنن جا نالا آهن. جهڙوڪ: جهٽ پٽ، بيل پٽ.
انهن پٽن تان منزل ماڻي منجهند مهل هڪ بجي ڊيره مراد جمالي پهتاسون. هتي ڊاڪٽر عبدالستار خان جي ڪلينڪ تي وياسون. فيض ڪلينڪ نالي مشهور آهي. ڊاڪٽر عبدالستار براهوئي ادب جي ڄاتل سڃاتل شخصيت آهي. هن ڪافي مضمون مقالا لکيا. جوهر براهوئي جي رسالي “سنگت” جو معاون هيو. اڄ ڪلهه ڊاڪٽري ۾ ايترو مشغول آهي. جو وٽس ادبي ڪم لاءِ وقت ڪونهي. ڪجهه وقت کان سندس لکڻيون نظر نه ٿيون اچن.
اسان ڪلينڪ تي ڊاڪٽر صاحب جي پڇا ڪئي، معلوم ٿيو ته ڊاڪٽر عبدالستار ڪراچي ويل آهي. پوءِ اتان اڳتي اُسهياسون. پوڻين ٻي بجي ڊيره الهيار پهتاسون. هڪ هوٽل آڏو کٽ تي منجهند جي ماني کاڌي سون. ماني کان پوءِ اوستي محمد طرف روانا ٿياسون. ٽين بجي اوستي محمد پهتاسون. اتي سردار محمد جان پندراڻي جي پڇا ڪئي سون ته معلوم ٿيو سردار صاحب براهوئي ادبي سيمينار فريدآباد ويل آهي.
اوستو محمد سنڌ بلوچستان جي سرحد تي آهي. هي شهر پوک آباديوارو شهر آهي. هتي ڪڻڪ، سارين ۽ سبزين جا فصل ٿين ٿا. هي نهري علائقو آهي. ۽ کيرٿر نهر سنڌ کان اچي ٿي. 1932ع ۾ انگريز سرڪار کيرٿرڪينال ڪڍيو. ته هي علائقو آباد ٿي ويو. 1964ع ۾ پٽ فيڊر ڪينال نڪتو ته هن علائقي ڪافي ترقي ڪئي.
جڏهن اسان اوستي مان شهدادڪوٽ هلياسون ته وچ تي رستو ڪافي خراب هيو. هي خطرناڪ رستو به آهي. جو ڏينهن ڏٺي ڌاڙيل گاڏيون ڦرن ٿا. جيئن ته سنڌ بلوچستان جي سرحد تي آهي. سنڌ جا ڏوهاري هتي اچي لڪن ٿا. اوستي محمد کان پوءِ سنڌ جو پهريون شهر ڳڙهي خيرو آيو. هتي به رستو خراب هيو.
اسان جڏهن شهدادڪوٽ، پهتاسون ته ٽپهري جو وقت هيو.
شهداد ڪوٽ(1995 ۾) ضلع لاڙڪاڻي جو تعلقو آهي. سندس نالي جو سبب ماڻهن کي معلوم نه آهي. ڪو چوي ٿو ته شهداد خان سنڌي هيو. ڪو چوي ٿو ته بلوچ هيو. ڪو وري کيس براهوئي سڏي ٿو.
اسان علائقي جي نامياري صحافي ۽ عالم ميان عطا محمد صديقي کان پڇيو جيڪو درگاه ميان غلام صديق جو گادي نشين آهي. ان چيو ته شهداد خان ڪلهوڙو عباسي هيو. ان جي رهائش جا آثار هتي موجود آهن.
شهداد ڪوٽ ۾ براهوئي ماڻهو ڪافي رهن ٿا. جيڪي زمينداري، واپار ۽ گاڏين جو ڪاروبار ڪن ٿا. هتي منهنجي سهري جا سوٽ صدين کان رهن ٿا. انهن جي ۽ اسان جي هاڻي گهري دوستي آهي. منهنجو سهرو ماسٽر رحيم جان محمد شهي، جيڪو براهوئي ۾ فقط قومي شاعري ڪري ٿو. سال جا ڪجهه مهينا پنهنجي ڪٽنب سميت هتي اچي رهي ٿو. ان ڪري مان به ڪڏهن ڪڏهن ٻارن سميت هتي ايندو آهيان هتي وڏيري تاج محمد براهوئي محمد شهي وٽ رهندا آهيون. شهداد ڪوٽ جي ڪوٽو موٽو چوڪ تي هن جو دڪان آهي.
ڪوٽو موٽو ٻه هندو هيا. گهڻو وقت اڳ هتي اچي رهيا ۽ دوڪان کوليو. هڪ جو نالو ڪوٽو مل ته ٻئي جو نالو موٽو مل هيو. موٽو مل ڪجهه ٿلهو هيو. باقي ڪوٽو مل سنهڙو هيو. هو پاڻ ۾ دوست هيا. ڪوئي ڪونه سمجهندو رهيو ته هي دوست آهن يا ڀائر آهن. هو حڪمت جوبه ڪم ڪندا هيا. ان ڪري چوڪ انهن جي نالي سان مشهور هيو. هاڻي ان چوڪ جو نالو مٽائي صديق اڪبر چوڪ رکيو ويو آهي. ان جي هڪ ڪنڊ تي تاج محمد جو دوڪان آهي. جتي اَنَ جو واپار ڪن ٿا.ا انڪري هي دوڪان ڪوٺي سڏجي ٿو. براهوئي ماڻهو ڪٿان به اچي ته هن دوڪان تي ضرور ايندو آهي. ڪو سامان رکڻ لاءِ ڪو ڪچهري ڪرڻ لاءِ. ڇو ته هن دوڪان تان چوڪ جا ڪل رستا نظر اچن ٿا. هتي ست اٺ رستا گڏجن ٿا.
اسان ان دوڪان تي پهتاسون ته تاج محمد براهوئي جو ننڍو ڀاءُ محمد ابراهيم ويٺو هيو. اسان کي ڀليڪار ڪئي. چانهه گهرائي. حال احوال ورتا. مون هن جو پروفيسر عبدالرزاق صابر صاحب سان تعارف ڪرايو. محمد ابراهيم گورنمينٽ سائنس ڪاليج قمبر ۾ فزڪس جو ليڪچرار آهي. 1981ع ڌاران سنڌ يونيورسٽي ۾ براهوئي اسٽوڊنٽ ويلفيئر ايسوسئيشن جو مرڪزي جنرل سيڪريٽري رهيو. اسان ڪچهري ۾ هياسين ته تاج محمد به آيو. اسان کي ڏسي ڪافي خوش ٿيو. هن حوال ورتا. اسان ويٺا هياسين ته براهوئي ٻولي جو غزل گو شاعر محمد اسحاق سوز آيو. جناب اسحاق سوز سياري ۾ شهدادڪوٽ ايندو آهي ته ۽ اونهاري ۾ شيخ واصل ويندو آهي. هو هڪ طبيب به آهي.
اسحاق سوز مونکي ۽ پروفيسر عبدالرزاق صابر صاحب کي ڏٺو ته ڏاڍو خوش ٿيو. حال احوال کان پوءِ شعر و شاعري شروع ٿي. ان کان پوءِ علم عروض بابت اسحاق سوز ڪن غزلن جي تقطيع ڪئي. علم عروض بابت اسحاق سوز ۽ عبدالرزاق صابر صاحب جو بحٿ هليو.
ڪلاڪ کن ڪچهري کان پوءِ جناب اسحاق سوز اسان کان موڪلايو. اسان کيس چيو ته اسان فريد آباد براهوئي ادبي سيمينار وڃون ٿا. جي توهان هلو ته گاڏي ۾ جاءِ آهي. ۽ ڪچهري به ڪبي. اسحاق سوز پنهنجيون ڪجهه مجبوريون ٻڌايون ۽ پنهنجي سائيڪل تي روانو ٿي ويو.
وڏيري تاج محمد براهوئي جي گهر هلڻ لاءِ محمد ابراهيم براهوئي هڪ ٽانگي تي چڙهيا سون جو مينهن جي ڪري رستو خراب ٿي ويو هو. اسان جي گاڏي هن بازار ۾ پنهنجي دوست وٽ بيهاري.
اسان رات هنن وٽ رهياسون. رات ترسي صبح جو شهادڪوٽ کان فريدآباد لاءِ روانا ٿيا، ڏينهن جو يارهين بجي فريدآباد پهتاسون.