اجرڪ ٺاهڻ
اجرڪ هڪ اهڙي چادر آهي. جيڪو سنڌ ۾ عام جام استعمال ٿئي ٿو. بلوچستان جا ماڻهو جڏهن سنڌ وڃن ٿا ته سوکڙي سنڌي اجرڪ پاڻ سان ضرور آڻن ٿا. ان ڪري هتي به ماڻهن جي ڪلهن يا مٿي تي اجرڪ توهان ڏٺو هيو. اڳ ۾ اسان سوچيو هيو ته هي پڻ ٻئي ڪپڙي وانگر ٺهي ٿو. پر جڏهن اسان پڙهيو ۽ ٽي وي تي هن ٺاهڻ وارو پروگرام ڏٺو ته عجيب لڳو. اجرڪ جي رنگن ۽ ڇُر ڪيتري محنت سان ڪرڻي ٿي پوي.. ان ڪري دل گهريو ته اسان به هي ڏسون!
جناب اختر ٽالپور کي چيم ته اجرڪ ڪٿي ٿو ٺهي؟ جيئن اسان ان جي ٺهڻ جا مرحلا ڏسون هن چيو ته هتان ويجهو هڪ هنڌ آهي هلو ته هلون!
اسان هن سان گاڏي ۾ چڙهياسين. ٿوري دير ۾ ڏٺوسين ته هڪ وڏي جاءِ ۾ اجرڪ ٺاهڻ جا ڪيئي مرحلا ڏيکارجن پيا. ڪٿي اُن جي اڇي ڪپڙي کي ڌوتو وڃي پيو. ڪٿي ان کي واريءَ ۾ ملايو وڃي پيو. ڪٿي ٺپا هڻي رهيا هيا. ۽ وري ڪٿي رنگ ڪري رهيا ها. مان عبدالرزاق صابر، عبدالحميد اختر ۽ اختر ٽالپر اجرڪ ٺاهڻ واري هن ڪم کي توجه سان ڏٺو. ۽ ماهرن کان ڄاڻ به وٺندا رهياسين. جن چيو ته سنڌ جي دستڪاري ۾ اجرڪ بين الاقومي سطح تي وڏي اهميت ٿو رکي. نه رڳو پاڪستان پر دنيا جا ڪيئي ملڪ اجرڪ کي سنڌ جي شناخت سمجهن ٿا. افسوس ته هاڻ سنڌ ۾ اجرڪ ٺاهڻ واري ڪاريگري ختم ٿي رهي آهي. هن طرف ڪنهن جو به توجه ڪونهي. ڪاريگر به تنگ دستي جي ڪري هي ڪم ڇڏي رهيا آهن.
ڪنهن وقت ٺٽو اجرڪ سازي جي صنعت ۾ سڀ کان وڏو مرڪز هيو. پر هاڻ ٺٽي ۾ اجرڪ ٺاهڻ وارو ڌنڌو ختم ٿي ويو آهي. ان کان سواءِ هالا، مٽياري، ڀٽ شاهه، ٽنڊو محمد خان ، نيو سعيد آباد، ٽنڊو الهيار ۾ به هي صنعت آهستي آهستي ختم ٿي رهي آهي. اجرڪ جي صنعت کي زوال ملي رهيو آهي.
اجرڪ سازي جي ڪم جي زوال جا ٻيا سبب آهن. اصلي اجرڪ بدران ڪارخانن ۾ نقلي اجرڪ ٺهي رهيو آهي. ٻيو ته اجرڪ جي رنگڻ ۽ ڇُر لاءِ جنهن ڪيميڪل جي گهرج هجي ٿي ته اهو ايڏو مهانگو ملي ٿو، جيڪو ڪاريگر خريد ڪي نه ٿا سگهن. جيڪڏهن اهو ڪيميڪل ڪاريگر خريد ڪن ٿا ته اجرڪ مهانگو ٿي ويندو. ۽ انڪري سندس وڪرو نه ٿي سگهندو. ٽيون ته ڪجهه ڪيميڪل اهڙا آهن، جيڪي هندستان مان گهرائڻا پون ٿا. جيئن الجير، جيڪو ڳاڙهي رنگ کي ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿو. ڪنهن زماني ۾ هتان جا ڪاريگر ٻوٽن ۽ وڻن مان اهڙا ڪيميڪل ٺاهيندا هيا. پر زماني جي ترقي سان هاڻي ايئن نه ٿو ڪري سگهجي. ان کان سواءِ هنرمندن جو وڏن شهرن ڏانهن اچڻ وڃڻ ۽ پاڻ وڃي اجرڪ وڪڻڻ جو بندوبست ڪونهي. وچ ۾ ٺيڪيدار يا ڪو ٻيو ماڻهو “ مڊل مين” فائدو حاصل ڪري ٿو. ان ڪري ڪاريگرن کي معاوضو گهٽ ملي ٿو.
سنڌ سمال انڊسٽري جي طرفان 1988ع ڌاران ٽنڊو محمد خان ۾ اجرڪ جي ڪاريگرن لاءِ آرٽس ڪالوني جوڙي وئي. جتي اڄ ڪلهه تقريبا ٽي سو ڪاريگر ڪم ڪري رهيا آهن. پر ڪاريگرن جو چوڻ هيو ته معاوضو گهٽ ٿو ملي ان ڪري اهي وڌيڪ ڪم نٿا ڪري سگهن. ڇو ته هڪ اجرڪ تي سندن خرچ ڏيڍ سو روپيه اچي ٿو. ۽ قيمت فقط سو سٺ رپيا ملي ٿي. هي اجرڪ هنن ڪاريگرن کان ٺيڪيدار کڻي وڏن شهرن ۾ هينڊي ڪرافٽس جي دڪانن تي ٽن يا چئن سون ۾ وڪرو ڪن ٿا ۽ ان ريت هنرمندن جي حق تلفي ٿئي ٿي. هن سلسلي ۾ حڪومت جيڪڏهن صحيح توجه نه ڏنو ته هي ثقافتي ڪم بند ٿي ويندو.
ڪاريگرن جو هي به چوڻ هيو ته اجرڪ ٺاهڻ ۾ ڪافي محنت ڪرڻي پوي ٿي. ۽ اهي ڪاريگر هي ڪم ڪري سگهن ٿا جيڪي نسلن کان اهو ڪم ڪندا اچن ٿا. ڪاريگرن جون ڳالهيون ۽ انهن جي هنرمندي ڏٺي سين. ته ڪافي تعجب به ٿيو. اجرڪ جو ڪم گهڻو مشڪل هيو. هن ڪم ۾وقت به وڌيڪ لڳي ٿو. هن کان سواءِ ڪيئي رنگ ڪيئي ٺپا استعمال ٿين ٿا. ڪيئي قسمن جا ٺپا، جيڪي ڪاٺ مان ٺهيل هيا. ڪاريگري تمام تيزي سان ٺپا رنگن ۾ هڻي اڇي ڪپڙي کي ڇُري رهيا هيا.
هي مرڪز ڏسڻ کان پوءِ اسان اختر ٽالپر سان گاڏي ۾ چڙهي حيدرآباد روانا ٿياسين. ڪلاڪ کان پو اسان منزل تائين پهتاسين. اخترٽالپر کان موڪلائي سنڌ يونيورسٽي جي گيسٽ هائوس آياسين. ماني کائي، گهڙي کن ٽي وي ڏسي پنهنجن پنهنجن ڪمرن ۾ سمهي پياسين.
صبح وقت مان ۽ صابر صاحب سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جناب جي اي الانا صاحب سان ملياسين، شڪريو ادا ڪيوسين ته هيترا ڏينهن اسان کي مهمان رکيو. ڪافي خيال به رکيو ويو. ڪلاڪ کن ساڻس ڪچهري ٿي. جنهن ۾ سنڌ بلوچستان جي ادبي ڪم بابت ڳالهيون ٿيون. پوءِ اسان موڪلايو ۽ انسٽي ٽيوٽ آف سنڌيالوجي وياسين.