انسٽي ٽيوٽ آف سنڌيالوجي (سنڌالاجي)
جڏهن اسان انسٽي ٽيوٽ آف سنڌيالوجي وياسين ته اتي هڪ ڪارڪن اڳواٽ اسان جي انتظار ۾ هيو. جو وائيس چانسلر جناب جي اي الانا صاحب کين اڳ ۾ چيو هيو ته بلوچستان جا مهمان توهان ڏانهن اچي رهيا آهن.
سنڌيالوجي جو ڊئريڪٽر عبدالقادر جوڻيجو ڪونه هيو. جنهن سان منهنجي ڄاڻ سڃاڻ هئي. پوءِ به هن ڪارڪن اسان کي ڀليڪار چئي. چانهه جي به صلاح ڪئي پر اسان چاءِ پيتي هئي. کيس چيوسين ته اسان کي سنڌيالوجي گهمايو.
هن صاحب اسان کي ميوزيم جي گيلري ڏيکاري. هن ميوزيم جون ٻيون به ڪيئي گيلريون هيون. جيڪي پنهنجي مٽ پاڻ هيون. هتي سنڌ جي مشاهيرن جي گيلريETHNOL OGICAL GALLERY سنڌ ۾ رهندڙ قبيلن جي اٿڻي ويهڻي لباس، طرز زندگي، ڌنڌي ۽ ڪم جو نمونو ڏيکاريو ويو آهي. جنهن ۾ اوڏ قبيلو، ڪولهي، هندو، جوڳي، جت، سماٽ، ميمڻ، شيدي، ٿري، بلوچ ۽ سنڌي ثقافتون گڏ هيون. ٻئي طرف انهن قبيلن جي نياڻين جي زيورن کان به عام ماڻهو کي آگاهه ڪرڻ لاءِ رکيو ويو هيو. اهي زيور صدين کان سنڌ ۾ استعمال ٿي رهيا آهن.
افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته صدين کان سنڌ ۾ رهندڙ براهوئين بابت ڪا معلومات هتي موجود نه هئي. نه بروهين جو ذڪر به هيو. حالانڪ سنڌ ۾ بروهي ايسوسئيشن پاڪستان، مهراڻ يونيورسٽي ۽ سنڌ يونيورسٽي ۾ براهوئي اسٽوڊنٽ فيڊريشن جو بنياد رکڻ ۽ بروهي ويلفيئر ايسوسئيشن سنڌ هجڻ اتي قوم پرست ساٿين خاص طور بي ايس ايف جو مرڪزي چئرمين علي احمد شاد، ڊاڪٽر داد محمد خادم ، افضل بروهي، محمد اسماعيل بروهي، محمد ابراهيم، فيض محمد بروهي، سراج احمد بروهي وغيره آهن. هن وقت به سنڌ يونيورسٽي ۾ بي ايس ايف ۽ بي ايس او جي ڪيئي دوست پڙهي رهيا آهن. انهن تي لازم آهي ته ان طرف توجه ڏين. ان ريت بروهي ويلفيئر ايسوسئيشن، بزم مولائي شيدائي جيڪب آباد، براهوي پبليڪيشن ۽ سنڌ ۾ ٻيا به علمي ، سياسي ادارا، سنڌالوجي ۾ براهو.ي معلومات لاءِ براهوئي گيلري کولڻ جي ڪوشش وٺن جيئن هن زبان ۽ قوم بابت عام ماڻهو کي معلومات ملي سگهي.
“بروهي قوم جو سنڌ ۾ حال” بابت ڊاڪٽر عبدالستار خان بروهي سنگت سلسلي جي ڪتاب“ ڪاروان” 1981ع ۾ لکي ٿو:
“بروهي قوم جو سنڌ ۾ لڏ پلاڻ وڏي تاريخ رکي ٿي. معلوم نه ٿو ٿئي ته ڪڏهن کان بروهي قوم نقل مڪاني) Mass Emigration) شروع ٿي. هي حقيقت به ملي ته هي سلسلو وڏي وقت کان شروع آهي. جوهر بروهي جي تحقيق مطابق شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي شاعري ۾ هن قوم بات معلومات ملي ٿي. جيڪا سنڌ ۾ سندن موجودگي جو اظهار آهي.”
جديد مورخن جو خيال آهي ته بروهي قوم جو موهن جي دڙي سان گهرو تعلق آهي. گهڻن جو هي خيال به آهي ته خود “ موهن جو دڙو” وارا به بروهي هيا. بروهي قوم جي لڏپلاڻ گهڻو ڪري ڏڪار جي سببان ٿيندي رهي آهي. خاص طور بلوچستان ۾ خشڪ سالي ٻن ٽن سالن کان پوءِ پوي ٿي. هن غريب قوم پنهنجو رستو سنڌ طرف جوڙيو آهي. ڇو ته بروهي قوم لاءِ افغانستان يا ايران ڏانهن ڪو ذريعو ڪونهي. ان ڪري هو سنڌ کي ترجيح ڏيندا رهيا. آهن. هونئن به سنڌ علائقو هنن کي ويجهو پوي ٿو. تڏهن هي اچ وڃ جو سلسلو جاري آهي. سندن سنڌ ڏانهن اچڻ وڃڻ جو ٻيو سبب بلوچستان ۾ ٿڌ به آهي غريب لوڪ کي لڏڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي.. تڏهن ان موسم ۾ هو پنهنجن علائقن کي الله واهي چئي هتي اچن ٿا. پوءِ ڪي هتان واپس پنهنجن ماڳن تي هليا ويندا آهن ته ڪيترا سنڌ ۾ رهي پوندا آهن. هنن جو هتي رهڻ ڪي ڌڻ ڌڻي پنهنجي مال جي گاهه سانگي م به سنڌ ۾ اچن ٿا.
بروهين جو هتي رهڻ جو خاص سبب هي به آهي. اهي پنهنجيون نياڻيون هتي ڏيندا رهيا آهن ۽ سنڌي سان هڪ طرفي مائٽي ڪندا رهيا. ان ڪري به هو سنڌ ۾ پنهنجن رشتيدان جي سانگي ايندا رهيا.
بروهي سنڌ ۾ گهڻو ڪري لاڙڪاڻي، ضلع نواب شاهه ۾ ڏسجن ٿا. ٻين ضلعن ۾ به ڪافي بروهي آهن. پوءِ به اڄوڪي دور ۾ به بروهي نقل مڪاني ڪندا رهن ٿا. سياري ۾ توهان روڊ جو سفر ڪريو ته توهان کي بروهين جون ڪافي دُڻيون نظر اينديون. جن وٽ ڏاند، اٺ، گڏهه يا ٻيو مال به هوندو آهي. سنڌ ۾ سندن ٻار ۽ عورتون پريشان حال هونديون آهن. جتي به رهائش ڪن ته اتي جهوپا ۽ ڀنگيون جوڙي رهن ٿا. سندن ذريعه معاش لاب يا ڪيڻ وغيره هوندو آهي. ۽ شهرن ۽ سيلرن تي مزدوري به ڪندا آهن.
سنڌ جا بروهي سنڌي زبان ادب ۽ سنڌ ڌرتي لاءِ ڪم ڪن ٿا. جن منجهه نامياري قلمڪار، دانشور رحيم داد خان مولائي شيدائي جو نالو سر فهرست آهي. ان بابت سنڌيالاجي فوٽو سيڪشن ۾ مختصر هن ريت لکيل آهي:
رحيم داد خان مولائي شيدائي ولد شير محمد شاهواني بروهي 1894 ڌاران سکر ۾ ڄائو. 12 فبروري 1978ع ڏينهن وفات ڪئي. هن تيرهن ڪتاب لکيا.”
رحيم داد مولائي شيدائي بابت الله نور ذگر مينگل سنگت سلسلي جي ڪتاب “ بشا مِ”1983ع ۾ لکي ٿو:
مير رحيم داد خان مولائي شيدائي جو ڏاڏو داد محمد خان شاهواني 1939ع ۾ مستونگ جي علائقي مان لڏي ڪوٽڙي ۾ آباد ٿيو. داد محمد خان جو ڏاڏو مير جمعو خان ، مير نصير خان والي قلات جي فوج جو سپاهي هيو. 1761ع ۾ پاني پت واري جنگ ۾ مير نصير خان جي لشڪر ۾ هيو. هن جنگ کان پوءِ مير جمع خان کي مستونگ جي علائقي ۾ کڏ ڪوچه واري جاگير عنايت ڪئي. مرحوم ملائي شيدائي جو ڏاڏو داد محمد 1843ع ۾ ٽالپر فوج ۾ شامل هيو. ۽ انگريز سان وڙهيو.
مير داد محمد خان جو پٽ مير شير محمد بروهي سکر ۾ آباد ٿيو. ان ريلوي ۾ نوڪري ڪئي. مير شير محمد پهريون ديسي ريلوي ڊرائيور هيو جنهن لئنسڊائون پل سکر تان ريل گاڏي هلائي. شير محمد کا خدا پاڪ 1894ع ۾ پٽ عطا ڪيو. ان جو رحيم داد رکيو.
رحيم داد انگريزي اٺين جماعت پڙهي 1919ع ۾ ريلوي ۾ نوڪري ورتي. ترقي ڪري آخرڪار ريلوي گارڊ ٿيو. نوڪري دوران 1934ع ۾ مضمون لکڻ شروع ڪيا. 1939ع ۾ نوڪري تان استعفيٰ ڏئي سمورو وقت ادب جي حوالي ڪيو.
1974ع ۾ مختصر تاريخ بلوچستان لکي شايع ڪئي. مرحوم پهريون ماڻهو آهي، جنهن تاريخ بلوچستان شايع ڪئي. 1950ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ۾ ريسرچ فيلو مقرر ٿيو. 1942ع ۾ سنڌي اخبار “ هلال پاڪستان” حيدرآباد جو ايڊيٽر ٿيو. سنڌي ۾ ٻه ڪتاب “ جنت السنڌ” ۽ “ تمدن سنڌ” لکيا. جيڪي ڪافي مقبول ويا. ٻه ڪتاب“ مهدوي تحريڪ” ، “ سنڌ ۾ سياست” اردو ۾ ڇپيا. اردو ۾ سندس ٻه ڪتاب “ تاريخ قلات ۽ تاريخ بلوچستان” بلوچي اڪيڊمي ڪوئٽه ڇپايا.
مرحوم جو هڪ قلمي ڪتاب “ تاريخ سکر” سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو ۽ ٻه قلمي ڪتاب “ تاريخ ٽالپور” ۽ تجارتي سنڌ” سنڌالاجي ڊپارٽمينٽ سنڌ يونيورسٽي وٽ آهن. “ تاريخ ٽالپور” هن سال ڇپجي پئي.
مرحوم جا 14 قلمي ڪتاب مون وٽ موجود آهن. جن ۾ مڪمل تاريخ بلوچستان، تاريخ اسلام، سوانح حيات مولائي شيدائي، سنڌ جا بلوچ قبيلا ۽ مقالات شيدائي چار جلد آهن. مرحوم انسائڪلوپيڊيا تي به ڪم ڪيو. سنڌ بلوچستان جي علم دوست ماڻهن جو فرض آهي ته مرحوم جي قلمي ڪتابن جي اشاعت ۾ مدد ڪن.
رحيم داد مولائي شيدائي جا ڪتاب گهڻو ڪري سنڌي ۽ اردو ۾ آهن. سنڌي زبان لاءِ هن وڏو ڪارنامو ڪيو. ان سان گڏ سنڌ ۽ بلوچستان جي تاريخ تي به وڏو ڪم ڪيو.
هن سيڪشن ۾ سنڌ جي قلمڪارن، شاعرن، گلوڪارن، محققن، ليکڪن جا فوٽو ۽ سندن تعارف سان گڏ هيا. ان مان سنڌ جي تاريخ جي ڪافي پروڙ ملي ٿي.
ميوزيم جو هڪ حصو قائد اعظم گيلري آهي. قائد اعظم بابت فوٽو ۽ سندس حياتي ۾ استعمال ٿيندڙ شيون رکيل آهن. هت اها هارمونيم به رکيل آهي، جنهن تي وقت جي نامياري موسيقار احمد علي غلام علي پاڪستان جو قومي ترانو ڪمپوز ڪيو هيو.
هڪ گيلري ۾ پراڻا هٿيار ۽ ٻيو سامان جهڙوڪ تلوار، خنجر، چاقو، منهن ڀرڻي بندوق، منهن ڀرڻو پستول۽ٻيون شيون.
هتي هڪ نئين گيلري وڌائي وئي آهي. جنهن کي شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ڪارنر جو نالو ڏنو ويو آهي. جنهن جو بنياد وزير اغظم پاڪستان محترمه بي نظير ڀٽو صاحبه 14 جولاءِ 1994ع ڏينهن وڌو. هن گيلري جو چئرمين سينيٽر حسين شاهه راشدي کي ڪيو ويو. جيڪو سنڌي ادبي بورڊ جو چئرمين آهي. هن سلسلي ۾ وزير اعظم بي نظير ڀٽو 45 لک روپيه منظور ڪيا. هاڻ هڪ نئين پروجيڪٽ تي ڪم هلي رهيو آهي. جنهن کي بي نظير ڀٽو گيلري چئبو. هن سلسلي ۾ وزير اعظم بي نظير ڀٽو کي ٻاهرين ملڪن جي دوري دوران، جيڪي سوکڙيون ملنديون هيون ته اهي به سنڌالاجي جي هن ڪارنر کي ڏئي ٿي. جيئن هتي محفوظ رهن. جيئن هتي اڳوڻي وزيراعظم جون شيون محفوظ آهن.
جنوري 1963ع ۾ سنڌ اڪيڊمي نالي ادارو جڙيو. هن اداري جا ٻه مقصد هيا هڪ ته سنڌ بابت لکيل ڪتاب، رسالا ۽ اخبارون يا ٻيو تحقيقي مواد گڏ ڪري هڪ تحقيقي لائبريري جوڙجي. ٻيو ته ٻين يونيورسٽين منجهان ڊگري حاصل ڪندڙ ٿيسز ڇپائجن. جن ۾ سنڌ بابت معلومات هجي.
هن مقصد لاءِ جڙندڙ هن اداري کي 1964ع ۾ هڪ مشاورتي بورڊ جي نگراني ۾ “ سنڌيالوجي” جو نالو ڏنو ويو. پوءِ هي فيصلو ڪيو ته هن اداري کي وڌيڪ ترقي ڏئي سنڌ جي ثقافت، تهذيب ۽ ٻين تاريخي شين جو تحقيق جي ڪم آڻڻ لاءِ هي ادارو ڪم ڪري. 1978ع ۾ سنڌ يونيورسٽي وٽ هڪ سهڻي عمارت جوڙي وئي. جيڪا سهڻن رنگن ۽ ترتيب سان سنڌ ثقافت پيش ڪري رهي آهي.
هن وقت سنڌيالوجي ۾ 31000 سنڌي ڪتاب 22000 انگريزي ڪتاب 15000 اردو ڪتاب رکيل آهن. ان کانسواءِ 73000 قلمي نسخا به رکيل آهن.
سنڌيالوجي جي عمارت ڪافي متاثر ڪيو. جڏهن هن اداري ۾ اسان گهمي رهيا هياسين ته اسان کي وقت جو خيال نه آيو. ڇو ته هتي سڀ شعبا ڪافي دلچسپ آهن. جنهن ۾ ڪتابن لائبريري، پراڻن زيورن ۽ نوادرات جي گيلري کان سواءِ فوٽوگرافي، موسيقي، مصوري،آڊيو گيلري شاندار هيون. سنڌ جو هي ادبي ثقافتي ۽ تاريخي ادارو سنڌيالوجي هر سال ڪتاب ۽ رسالا ڇاپي رهيو آهي. پاڪستان ۾ سنڌيالوجي، سنڌي ادب،زبان،ثقافت ۽ تاريخ جو بي مثال ادارو آهي.
انسٽي ٽيوٽ آف سنڌيالوجي جي عمارت مان نڪرڻ کانپوءِ اسان مرڪز مطالعه پاڪستان ۾ پروفيسر محمد يعقوب مغل سان ملاقات لاءِ وياسين، ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل، پروفيسر عبدالرزاق صابر صاحب جو پراڻو دوست آهي. هونئن به بلوچستان يونيورسٽي جي شعبه مطالعه پاڪستان ۾ ڪافي وقت گذارڻ جي ڪري، سڀن يونيورسٽين ۾ قائم مرڪز مطالعه پاڪستان جي استادن سان سلام دعا آهي. محمد يعقوب مغل وڏي قرب سان ڀليڪار ڪئي خوب ڪچهري به رهي. ان وقت اسان مرڪز مطالعه پاڪستان جي لائبريري ۽ مطالعي روم به گهمياسين. مرڪز جي هڪ استاد پروفيسر لعل بخش جسڪاڻي سان به ملاقات جو ارادو هيو. پر هو اتي موجود نه هيو. جناب عبدالرزاق صابر ان لاءِ چٺي لکي اتي رکي. ۽ پوءِ اسان سيوهڻ ڏانهن ورياسين.