(ج)
هڪ دفعي ٺوڳيءَ، لوڀيءَ کي اچي، چيو ته، “ادا، مهمان آيا آهن، ڀلائي ڪري ديڳڙو ڏينم.” ٺوڳيءَ ٻئي ڏينهن ديڳڙي ۾، هڪ ننڍي ديڳڙي وجهي، آني ڏنس. چيائينس ته، “ادا، تنهنجو ديڳڙو، منهنجي گهر ويامي پيو هو، اها ديڳڙي ڏنائين”.
ٻئي دفعي، ٺوڳيءَ چيس ته، “ادا اڄ گهڻا مهمان آيا آهن، جيڪي ديڳڙا هجن، سي ڏينم.” لوڀيءَ ڇا ڪيو، جو گهر جا سڀ ديڳڙا ميڙي سيڙي کڻي ڏنس.
ڪيترا مهينا گذري ويا ته ٺوڳيءَ، لوڀيءَ کي مُنهن به نه ڏيکاريو. هڪ دفعي واٽ پنڌ، ٻئي گڏجي ويا. لوڀيءَ چيس ته، “ادا، ديڳڙا؟” چيائين ته، “ادا، افسوس جو تنهنجا ديڳڙا ته سڀ مري ويا.” لوڀيءَ چيس ته، “اهو وري ڪيئن؟” ٺوڳيءَ چيس ته، “ادا، جيڪڏهن ديڳڙا ويامندا آهن ته مرندا به آهن”. تنهن تي ڪنهن ٻڌي، ائين چيو.
58. جَرُ نِئِيس، پر جيڏِي نه نِئيس:
ڪنهن مائيءَ، درياهه جي ڀر تان مڇيءَ جو ڏَنڀرو لڌو. ٻيءَ چيو ته، “اِهو منهنجو آهي” هُن جي ڏيڻ کان، ڏنڀري لهڻ واريءَ، ماڳهين ڏنڀرو کڻي درياهه ۾ اُڇليو. اکري معنيٰ ته: جَرُ = جَل (پاڻي) ڀلي کڻي، پر ڪا جيڏي، سَرتِي نه کڻي. جيڪي ٻُڏو سَهن، پر ڏِنو نه سهائن، تن لاءِ ائين چئبو.
(گل شڪر)
هڪ سـَٺ سال جي پوڙهي سپورنج ڳالهه ڪئي ته، “جڏهن 20 سالن جو هوس، تڏهن اُنهيءَ پهاڪي جي اصليت حاذق حڪيم ميان سعد الله بوبڪائيءَ، هن ريت ٻڌائي:
بوبڪن جي ڀرواري مهاڻڪي ڳوٺ “آريسرو” جا ميربحر، منڇر تي مڇي ۽ پکي ماريندا آهن ۽ سندن زالون ور ڪـُڙهي کڻي، ڀر واري پَٻڻ جي ڍوري مان مَڇي مارينديون آهن. ٻن ڏيراڻين مڇي ٿي ماري. ننڍيءَ ڏيرياڻيءَ جي واري ۾ ٿوريون ننڍيون ڪُرڙيون آيون، پر وڏيءَ ڏيرياڻيءَ جي واري ۾ هڪڙو ڪُرڙو ۽ ٿوريون ڪُرڙيون پڻ آيون. ننڍيءَ ڏيرياڻيءَ، دعويٰ ڪئي ته ڪُرڙو کيس ملي، ڇاڪاڻ جو ڪـُڙهي سندس هئي. اَڌواَڌ حصي تي به نه ٺهيون. ساڙ وچان وڏيءَ ڏيرياڻيءَ، ڦٿڪندڙ ڪُرڙو، کڻي پاڻيءَ ۾ اُڇليو! چي:
“جَرُ نئيس، پر جيڏي نه نئيس!”
59. جنهن پنهنجي لاهي ڪَڇ ۾ ڪئي، تنهن کي پَرائي لاهڻ ۾ ڇا:
جنهن کي عزت ئي ڪانهي، تنهن کي ٻين جي عزت جو ڪهڙو قدر.
نقل آندل آهي ته: هڪڙي ڪميڻي ماڻهوءَ جي دل، ايتري قدر ته وڌيل هئي، جو سڀ ڪنهن تي آيو رهندو هو. نه ڏسندو هو چڱو، نه لڱو، هر هڪ سان ڳنڍيو پيو هوندو هو.
هڪڙي ڀيري، هڪ نيڪ مرد، سان اچي جهيڙو جوٽيائين ۽ هن ويچاري کي، ڏاڍو گهٽ وڌ ڳالهايائين. مگر هن مير مرد ماٺ ڪيو ويٺي ٻڌو ۽ آخر بنا ڪڇڻ جي اتان هليو ويو. اهو حال ڏسي، ماڻهو ڏاڍو حيران ٿيا. هنن کي گهڻو تعجب انهيءَ ڪري ٿيو، جو اهو نيڪ مرد، جيڪڏهن صرف اشارو ڪري ها، ته انهيءَ ڪميڻي کي، بُج بُج ڪري ڇڏين ها. آخر انهن ماڻهن مان هڪڙي ڄڻي، کانئس خاموشيءَ جو سبب پڇيو. نيڪ مَرد جواب ڏنو ته، “بابا، هو پنهنجي پڳ لاهيو، هٿ ۾ ڪيو بيٺو آهي، تنهن کي ٻين جي پڳ لاهيندي، ڪهڙي ويرم لڳندي! جيڪڏهن ڳالهه کي ڊگهو ڪنداسين، ته اڃا به اسان جي وڌيڪ بي عزتي ٿيندي، ڇاڪاڻ ته گهڻا ماڻهو ٻڌندا، تنهنڪري ايتري ۾ ئي خير!
60. جنهن جو بد بنياد، تنهن جو ميوو مٺو نه ٿئي:
چون ٿا ته هڪڙو بادشاهه، پنهنجي اميرن وزيرن سان، شڪار تي نڪتو. بيابان مان لنگهندي، بادشاهه سلامت هڪڙو اڪ جو ٻُوٽو ڏٺو، جو ڏاڍو سهڻو پئي لڳو. گهوڙي تان لهي، ٻُوٽي کي چڱيءَ طرح ڏٺائين ۽ سمجهيائين ته ڪنهن ولايت جي ميوي جو ٻج اُڏامي، هت آيو آهي، ڪوشش ڪري هن جي ڦرُ (ميوو) کائجي. حڪم ڏنئي ته، “هن ٻوٽي جي پوريءَ طرح پرداخت ڪئي وڃي. جڏهن تيار ٿئي، تڏهن درٻار ۾ پهچايو وڃي”. هتي ته فقط اشاري جي دير هئي. کوهه کڄي ويو ۽ ڪمند جا چيچڙا لڳي ويا. هر روز ڪمند جي رَسُ، ٻوٽي کي ملڻ لڳي. ٿوري وقت کانپوءِ، ٻوٽي به ڦرُ جهليو، جڏهن اڪ جون انبڙيون وڏيون ٿيون، تڏهن مالهي ٿالهيءَ ۾ وجهي، دربار ۾ کڻي آيو. بادشاهه، ڏاڍو خوش ٿي ۽ اميرن وزيرن خواه دوستن کي گهرايائين. جڏهن انبڙيون ڪپيون ويون، تڏهن اندران، ڪپهه جيان تاندورا نڪتا! بادشاهه اهو ڏسي، حيران ٿي چيو ته، “محنت ئي رائگان!.” اتي ڪنهن وزير چيو ته:
ڪـُوَڻ کي پاڻيءَ جيان، پيِڙي پياريم ڪماند،
نڪو زهر زمين ۾، نڪو ڌاتوري ڌَر پاند،
ڪمائي ڪم ذات سان، وڃي ٿي وِڙواند،
جنهن جو بـَد بُنياد، تنهن جو ميوو مِٺو نه ٿئي.
ڪـُوَڻ، ڪُ = خراب + خراب وڻ، ڪماند = ڪمند، ڌاتورو = هڪ نشيدار قسم جو ٻوٽو. ڌرپاند= ڌرتي يا زمين ۾ لڳل پاسو يا بيخ (؟). وِڙواند = نيچ، ذليل، مفت، بي فائده.
مطلب آهي ته نيچ ماڻهوءَ مان، ڪڏهن به چڱائي نه ٿيندي، ڇاڪاڻ ته هو اصالت کان مجبور آهي.
ڪُلَ شَيءِ يرجِعُ اِليٰ اصلهِ (سڀڪا شيءِ پنهنجي اصليت ڏي موٽندي آهي). ٻيون چوڻيون:
1_ ٻِجُ خرابو ته نَجُ خَرابو.
2_ ڌوٻي منجهه درياءَ، ته به اوجهه نه ڇڏي اوجهري.
61. جني لاءِ مُوند مُنڊايم، سيئي سور سامهون آيم:
ڪنهن ڳوٺ ۾، هڪڙو سُست ماڻهو رهندو هو. هن کان ڪو به ڪم نه پڄندو هو، تنهنڪري گهر وارن جي هر وقت مٿس ڦِٽڪار پيئي پوندي هئي. پوءِ هن، پاڻ جهڙي دوست کان صلاح پڇي، ته هاڻ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ دوست چيس ته، “مٿو ڪُوڙائي، ساڌن جي سٿ ۾ داخل ٿي وڃ، جو کين مفت جي ماني ملندي آهي.”
هن ائين ڪيو ۽ پوءِ ڪنهن ساڌوءَ وٽ ويو، جنهن پڇيس ته، “ڪهڙو ڪم ڄاڻندو آهي، اسان جي جماعت ۾ توکي ضرور ڪو نه ڪو ڪم ڪرڻو پوندو؟”
هن چيو ته، “جيڪڏهن ڪم ڪرڻ اچيم ها ته گهر کان ٻاهر ڇو نڪران ها؟” پوءِ دل ۾ چيائين ته، “مار! جتي لاءِ مُنڊ مُنڊايم، سيئي سور سامهون آيم.”
62. جيسي ڪو تيسا ملا:
هڪڙو ساڌو، تيرٿن تي وڃڻ وقت پنهنجي هڪ پاڙيسري وٽ، پتل جا باسڻ، امانت رکي ويو ۽ جڏهن موٽي آيو، تڏهن اچي پاڙيسريءَ کان ٿانون جي گهُرَ ڪيائين. هن جواب ڏنس ته، “مون کي نهايت افسوس آهي، جو تنهنجي ٿانوَن جي حفاظت به ڏاڍي ڪيم، ليڪن انهن کي گهُڻا کائي ويا! هو ويچارو، اهو جواب ٻُڌي کِکو وِکو ٿي ويو، مگر دل جي ڳالهه، دل ۾ رکيائين.
هڪ دفعي اُن ساڌوءَ، ڀوڄن تيار ڪري، پاڙي جي ٻارڙن کي کارايو. ٻيا سڀ ٻارڙا کائي ويا، مگر انهيءَ پاڙيسريءَ جي ٻارڙي کي، پنهنجي ٻارن سان الڳ ويهاري کارايائين. کاڌي کائڻ بعد، اُهو ٻار، ساڌو جي ٻارن سان راند روند ۾ لڳي ويو ۽ کانئس ڄڻ ته گهر وڃڻ ئي وسري ويو.
جڏهن اُن پاڙيسريءَ، ٻين ٻارن کي آيل ڏٺو ۽ پنهنجي ٻار کي ڪونه ڏٺائين، تڏهن راجا وٽ دانهين ويو. راجا چيس ته: “تنهنجو جنهن ۾ شَڪ شُبهو هجي، تَنهن جو نالو ٻڌاءِ.” هن پنهنجو شَڪ، ساڌوءَ ۾ ظاهر ڪيو، جنهن جي گهران کاڌي کائڻ کان پوءِ، ڇوڪرو موٽيو ئي ڪونه هو.
اِهو احوال ٻڌي، راجا هڪدم ساڌوءَ کي گهرايو ۽ کانئس پاڙيسري جي ڇوڪري لاءِ، پڇا ڪيائين. ساڌوءَ جواب ڏنو ته، “مهراج، مون ڏٺو ته هن کي منهنجي روبرو سِرڻ کڻي ويئي!” راجا حيرت ۾ پئجي، چيس ته “بيوقوف هيڏي ساري ڇوڪري کي سِرڻ، ڪيئن کڻي سگهندي؟” هن عرض ڪيو ته “مهراج، ڇوڪري کي سِرڻ ائين کڻي ويئي، جيئن پِتل جي ٿانوَن کي گهُڻا کائي سگهن ٿا.”
مهراج پڇيو ته، “اها ڳالهه ڪيئن آهي؟” ساڌوءَ جواب ڏنو ته، “منهنجي هن دوست کان پڇو.” راجا کي جڏهن پوري قصي جي خبر پيئي، تڏهن ان کي پِتل جا برتن ڏياريائين ۽ ٻيءَ ڌُر کي ڇوڪرو مليو.
اصل چَوڻي هن نموني آهي:
جيسي ڪو تيسا ملا، سُنئي راجا پِيل
پِتل ڪو گهُڻ کا گئي، ڇوري ڪو لي گئي چِيل.
63. جيڪي ڪـُلهو ڏيندا، سي توڙ رسائيندا:
ڳالهه ٿا ڪن ته هڪڙو شخص، پنهنجا ٻار ٻَچا وٺي، جنهن وهناءَ تي پئي ويو. اڌ رات جو مردجي اک لڳي ويئي ۽ گاڏي هلندي رهي. اوچتو جو عورت ڏسي ته مار، هڪ ڏاند ۽ هڪ مرد، گاڏي ڪاهيندا ٿا هلن! اهو حال ڏسي، عورت، آهستي پنهنجي مرد کي چيو ته، “ميان، اُٿو، جو چور هڪڙو ڏاند ڪاهي ويو آهي ۽ ان جي عوض پاڻ ڪُلهو ڏيئو ٿو هلي.” تنهن تي مرد چيس ته چَري، جيڪي ڪُلهو ڏيندا، سي ضرور توڙ رسائيندا.” اهي لفظ ٻڌي، چور ڏاڍو ڦِڪو ٿيو ۽ ڏاند موٽائي ڏنائين.
مطلب: بارُ کڻندا باري، ناهي ڪم ڪَچَن جو.
64. جيسين لَلو کڻي لٺ، تيسين ڪَرهه وڃي اُجهائي:
هڪ دفعي لَلي جي مائٽ سان ڪو پاڙيسري وڙهيو. جڏهن لَلي کي خبر پيئي، تڏهن جوش وچان اُٿيو لٺ ڳولڻ. آخر لٺ لڌائين، وري پَٽڪو ٻڌائين، وري جُوتو پاتائين. جيستائين سنبري ئي سنبري، تيستائين جهڙو (ڪَرهه) ٽَري (اُجهامي) ويو. ڪنهن اهو رنگ ڏسي، ائين چيو.
چوڻي؛ جيسين ڍائو مٿو کنهي،
تيسين بکئي جو ساهه وڃي.
مطلب: جيڪڏهن ڪو ڪم ڪرڻو هجي ته هڪدم ڪجي، ڪم همت ماڻهوءَ جي مدد تي اعتبار نه ڪجي.
65. جُمن چارڻ وارو سوال:
جمن، ذات جو چارڻ، ضلعي خيرپور ميرس جو ويٺل هو. نابين، مسڪين ۽ ڪمزور هو. اکين جي روشني ۽ نَريني اولاد لاءِ، حضرت پيِران پِير عليه الرحمت جي مدح چئي اٿس.
فرزند تون حَسنين جو،
آءٌ سائل تو ثقلينَ جو،
درگههَ مٿي دن رَين جو،
اوجر منگان عينينَ جو،
دارُون ٿئين دارينَ جو،
يا پيِر پِيران بادشاهه.
مٿين بند ۾ اک جي بينائيءَ لاءِ، “اوجر منگان عينين جو” چيو اَٿس. ٻئي بند جي هڪ مصرع ۾ چوي ٿو:
“توکان منگان، هڪڙو پِسر.”
سندس مدح مقبول ٿي ۽ کيس ارشاد ٿيو ته: جيڪڏهن تون هڪڙو سوال گهُرندين، ته اهو بارگاهه ايزدي ۾ اجابت ۾ ايندو. جمن هي سوال ڪيو:
“ماڙيءَ تي نُنهن ڏُڌُ ولوڙيندي ڏسان.”
هيءُ هڪ وڏو سوال هو، جنهن ۾ جمن جا هڙئي مطلب اچي وڃن ٿا: پهرين ڳالهه ته وري جوانيءَ ۾ اچي، ٻيو ته کيس بينائي ملبي، ٽيون ته کيس پُٽ ڄَمي، چوٿون ته سندس پُٽ شادي ڪري ۽ پنجون ته پُٽ جي زال يعني سندس نُنهن، ماڙيءَ تي ڏُڌُ ولوڙي! اهي سڀئي سوال گڏي، مٿيون هڪڙو سوال گهريائين. انهيءَ ڪري عام چوڻي ٿي ويئي ته: جمن چارڻ وارو يڪو سوال.
چون ٿا ته سندس مَن گهُريا مطلب پورا ٿيا.
جمن چارڻ جي باري ۾ مؤرخن ۽ محقفن جا مختلف خيال آهن، جي هيٺ درج ڪجن ٿا.
مرحوم محمد صديق پيرزاده لکي ٿو:[1]
“تمام مسڪين هو۽ نامرد، بيمار سخت، سڄو جسم ڦَٽ ڦَٽ ٿي پيو هوس، جنهن درد کان مداح حضرت غوث اعظم جيلانيءَ جي چيائين..............
“فقير، جڏهن لاچار ٿي پيو، تڏهن ڪي ماڻهو کٿيءَ جي جهولي ۾ کڻي،وڃي سخي سُپڙ ڏاتار جي مسا فر خاني ۾ ڦٽو ڪري آيس، ڄام سُپڙ کي سندس زال بيبي گنجانه چيو ته، “اسين ٻئي زال مڙس، هن فقير جي واسطي ڌڻيءَ جي درگاهه ۾ متوجهه ٿي، دُعا گهرون ته مالڪ شفا ڏئيس “ پوءِ ٻئي متوجهه ٿيا. ارشاد ٿين ته اوهين ٻئي ڪُندريوپن کڻي، وڃي حَسب نَديءَ جي ڀرسان، کَٻڙن مان پيرو چونڊي، کڻي آڻي جمن کي کارايو. هنن ائين ڪيو ۽ جمن چڱو ڀلو ٿيو.”
“پوءِ سخيءَ چيس ته، “هاڻي فقير، توکي موڪل آهي، پنهنجي ڳوٺ وڃ”. فقير چيو ته، “ڳوٺ ڪجهه به ڪونه آهي.” ڄام چيو ته، “توکي فجر جو ڏات ڏيندس.” ڄام رات جو گهر ۾ ڳالهه ڪئي ته: فجر جو ٿالهه مُهرن ۽ موتين جا ڀري رکندس، پوءِ فقير جمن کي بيبي گنجانه اچي چيو ته، “جڏهن ڄام اَمر ڪريئي ته جيڪي ٻنهي هٿن ۾ کڻي سگهين، سو کڻ، تڏهن گهوڙن جي طنبيلي ۾ وڃي هڪ هٿ اولاهين ڪِليءَ ۾ وجهج، ٻيو هٿ اوڀارين ڪِليءَ ۾ وجهج.” فجر جو جڏهن فقير اچي حاضر ٿيو، تڏهن ڄام ڏاتار، اَمر ڪيس ته، “جيڪي کڻين، سو کڻ.” فقير جمن، گهوڙن جي ڪُڙهه ڏي هليو. ڄام ۽ امير وزير گڏيا وَيس. جمن هڪ هٿ، گهوڙن جي طنبيلي جي ڪِليءَ ۾ وڌو ۽ ٻيو هٿ، ٻيءَ ڪِليءَ ۾. انهيءَ طناب ۾ 300 گهوڙا هئا، جي ڄام سڀ ڏنس. ڄام پڇيس ته “اها صلاح ڪنهن ڏنهءِ؟” چيائين ته، “بيبي گنجانه.” ڄام چيو ته، “اها سخا بيبي گنجانه جي آهي. هاڻي تَرس ته سَنجَ سونهري ٺهرائي وٺون ۽ پوءِ ٻانها ۽ سئس گهوڙن لاءِ ۽ خرچ راهه جو، سڀ ڄام ڏيئي، روانو ڪـَيس. جڏهن هلڻ لڳو، تڏهن بيبي گنجانه چيس ته، “منهنجا ڀائر، ڪوهستان ۾ آهن، انهن وٽ به مهمان ٿج” جڏهن ڪوهستان ۾ آيو، تڏهن انهن ڄامن وٽ اچي منزل ڪيائين. انهن ٺڪائي خدمتون ۽ مهمانيون ڪري ۽ روپا سنج گهوڙي جا ٺهرائي ڏنس ۽ خرچ ڏيئي روانو ڪيو.”
“آخر فقير، باخيريت اچي ڳوٺ پهتو. پرڻيو، اولاد ٿيس، ۽ ماڙيءَ تي نُنهن، چاڏي ڏُڌُ جي ولوڙيندي ڏٺائين ............... اُن جي نسل مان ٻيو به جمن چارڻ شاعر پيدا ٿيل آهي.”
جمن چارڻ جو سخي سپڙ ڄام وٽ وڃڻ جو پڪو اهڃاڻ محترم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي تصنيف “ٻيلاين جا ٻول” مان پڻ ملي ٿو(1).
“چون ٿا ته ڪو سنڌ جو سوالي، هڪ سئو گهوڙن جي گهُر جو قصد ڪري آيو.سخي سپڙ ڄام وٽ دير ته هئي ڪانه، سو يڪدم سئو گهوڙن ساڻ پنهنجي پُٽ چوٽي کي ساڻس گڏ چاڙهي روانو ڪيائين، جو هن سواليءَ کي حفاظت سان سنڌ جي سرحد تائين اُماڻي آيو ۽ موڪلائڻ وقت اهي سئو گهوڙا کيس سونپيائين.”
اسان جي خيال موجب اهو اشارو جمن چارڻ ڏانهن ئي آهي.