(ح)
ڳالهه ڪندا آهن ته ڪنهن سَمي، سيوهڻ سنڌ جو تخت گاهه هو، جنهن جو حاڪم، همنڪ هو، هو قلعي اندر رهندو هو.
هڪڙي دفعي، ڪنهن ڏورانهين ڏيهه جا چار ڄڻا، بادشاهه، وزير، ڪوٽوال ۽ بادشاهه جو غلام شڪار ڪندي، منڇر ڍنڍ تي، پکين جي شڪار لاءِ اچي نڪتا. شڪار بعد، شام جو گهوڙن تي سوار ٿي، سيوهڻ آيا. سامهون بادشاهي قلعو نظر آين. خيال ڪيائون ته قلعي اندر هلي، مهمان ٿي رهجي، پر دروازو بند هو. سَڏَ تي قلعي اندران جواب آيو ته، “حاڪم بيمار آهي، تنهنڪري گهڻو گوڙ شور نه ڪريو، تنهن کان سواءِ، سج لٿي کان پوءِ، قلعي جو دروازو بند رهندو آهي.” هنن خيال ڪيو ته “اتي ئي قلعي ڀرسان، واري وَٽِيءَ تي پَهرو ڏيئي، رات ڪاٽيون.” پهريائين ڪوٽوال جو وارو آيو ۽ باقي ٽي ڄڻا سُمهي پيا. اڃا اڌ ڪلاڪ مَس گذريو ته اوچتو شينهن اچي، مٿانئس ڪَڙڪيو، هڻي ڪوٽوال جا ٻيرا ڪري وڌائين. ڪجهه وقت کانپوءِ، ٻِئي پَهر لاءِ وزير اُٿيو. ڪوٽوال جا هڏا ڏسي، سمجهيائين ته، “ڪوٽوال کي شينهن کائي ويو آهي ۽ هڏا ڇڏي ويو آهي.” پَهرو ڏيندي، کيس اُڃ ڏاڍو ماند ڪيو، جنهنڪري ڀَر واري تلاءَ تي پاڻي پيئڻ وارو. اُتي جيئن پاڻي پئي پيتائين، تيئن هڪ وڏي مڇي، کيس گِهلي ويئي. وري ٽئين پهر لاءِ، بادشاهه اُٿيو، ڇا ڏسي، ڪوٽوال ۽ وزير ٻئي غائب! هڏن کي ڏسي، سمجهيائين ته، هڪ ته شينهن جو لُقمو ٿي ويو، باقي ٻئي لاءِ، خيال پئي ڪيائين ته ڪيڏانهن ويو. بادشاهه کي اُڃ ڏاڍو ستايو، جنهنڪري تلاءَ تي پاڻي پيئڻ ويو. اُتي وزير جي پڳ پسي، يقين ٿيس ته ڪوٽوال کي شينهن کائي ويو آهي ۽ وزير، پڳ ٻاهر رکي، پاڻي پيئڻ ويو آهي ته کيس ڪو مانگر مڇ کڻي ويو آهي. مٿس اهڙي ته هيبت طاري ٿي، جو پاڻي پيئڻ کان سواءِ ئي موٽي آيو. هينئر غلام جو وارو هو، پر بادشاهه، هن کي اُٿارڻ مناسب نه سمجهيو، ڇاڪاڻ ته سمجهيائين ته ويچاري، سڄو ڏينهن جاکوڙ ڪئي آهي. بادشاهه قلعي جي ديوار سان ٽيڪ ڏيئي ويچار ڪرڻ لڳو ته ايتري ۾ ڪُڪُڙن جا دَسَ شروع ٿي ويا. ان وقت حنود ڪاسائي، هميشه جي دستور موجب، پنهنجي گهران نڪتو. سندس گهر ۾ دڪان گڏوگڏ مٿان هئا، جنهنڪري کڏ تي نالو ئي پئجي ويو: “حنود ڪاسائيءَ وار کَڏَ”. هن جي عادت هوندي هئي ته سويل صبح جو اُٿي، ڪنهن ماڻهوءَ کي هٿ ڪري، کيس ڪُهي گوشت وڪڻندو هو، جنهنڪري ملڪ ۾ حنود ڪاسائيءَ جو وڏو ڏَهڪاءُ هو. حنود کي ڪو هٿ به نه لائيندو هو،ڇاڪاڻ ته وڏو پهلوان هو. تنهن کان سواءِ وٽس تيز اوزار به هوندا هئا. انهيءَ ڪري ڪو اڻ واقف يا شهر جو ڪو ڪمبخت ئي سج اُڀرڻ کان اڳ ۾، گهر کان ٻاهر نڪرندو هو. اڄ صبح جو قلعي طرف گهمڻ آيو. بادشاهه تي نظر پيس، جو قلعي جي ڀر ۾ ڪُرنڊڙو ٿيو پيو هو. هن کي اٿاري، گهر وٺي آيو. اڃا بادشاهه کي ڪُهڻ تي هو ته کيس خبر پيئي ته شهر جو حاڪم همنڪ گذاري ويو آهي، جنهنڪري شهر جو ڪاروبار بند رهندو. بادشاهه کي ڪجهه وقت لاءِ مهلت ته ملي، پر ساهه سُڪي ويس.
شهر جي حاڪم کي ڪو اولاد ڪو نه هو، جنهنڪري وصيت ڪئي هئائين، ته، “منهنجي مرڻ کان پوءِ، قلعي جو دروازو کوليندي، جيڪو پهريون ماڻهو مُنهن پوي، تنهن کي تخت تي ويهارجو” دروازو کوليندي ئي، غلام کي دروازي ڀرسان سُتل ڏٺائون. سڀ امير ۽ وزير، غلام، مٿان ادب سان بيهي رهيا. جڏهن غلام اٿيو، تڏهن اچرج ۾ پئجي ويو ته هي ڇا؟ تنهن تي غلام پنهنجي ٻوليءَ ۾، هنن کي چيو ته، اوهان چريا ٿيا آهيو يا مان؟” وزير سمجهيو ته شايد پڇي ٿو ته، “سيوهڻ جي بادشاهي ملي آهي يا ٺَٽي جو ڪو ٽڪرو به.” هنن هٿ ٻڌي عرض ڪيو ته، “سائين، ٻئي بادشاهيون، اوهان جون آهن.” آخر غلام کي سمجهه اچي ويئي ۽ هو سيوهڻ جو حاڪم ٿيو.
اها خبر، بنا دير سڄي شهر ۾ وِڄُ وانگر ڦهلجي ويئي. جڏهن حنود ڪاسائيءَ کي اها خبرپئي، تڏهن ٻه هٿ ٽيون مُنهن پِٽڻ لڳو. چي: اڄ ويو به قلعي جي طرف هوس. جيڪڏهن ڪجهه وقت ترسان ها ته ضرور دروازو کوليندي مون کي ئي عملي جا ماڻهو ملن ها ۽ آءٌ ئي بادشاهه ٿيان ها.” پوءِ ته اچي بادشاهه تي مَٽيو. ڪٿان جو، ڪٿان پيو اچي! چي، “هي نڀاڳو، مُنهن نه پوي ها ته اڄ، مان ئي بادشاهه هجان ها.” هڪدم ڏند ڪَرٽي، ڪاتي کڻي اُٿيو. بادشاهه کي ڏڪڻي وٺي ويئي. حنود کي چيائين ته، “منهنجي مارڻ ۾ ڇا هٿ ايندئي. وڌ ۾ وڌ، منهنجي گوشت مان، ٻه _ چار رپيا ڪمائيندين، ٻيو ڇا! تون مون کي جيئندان ڏي ته مان توکي جهَجهو ڌَنُ، ڏيندس.” هن کي ته اهائي ڳالهه کپندي هئي، ڇاڪاڻ ته پئسي جو پُٽ هو. ڪاتي کڻي ڦٽي ڪيائين. بادشاهه رومال جي چئن ڪُنڊن تي، ٻه مصرعون (مصرع مصرع جو اڌ هر هڪ ڪُنڊ تي) لکي، حنود کي ڏنائين ته وڃي، نئين حاڪم کي ڏي ته توکي ڍئي ڇڏيندو. مصرع هيءَ آهي:
يکي شير خورد يکي خورد ماهي،
يکي بندي خانهء، يکي پادشاهي.
ڪاسائي رومال کڻي، نئين حاڪم کي ڏنو. حاڪم کي ذرا شَڪُ جاڳيو، پر پوريءَ طرح پروڙي نه سگهيو، سو هن به وري چئن ئي ڪُنڊن تي لکي موڪليو:
کسي شير خورد و کسي خورد ماهي،
کسي بندي خانهء، کسي پادشاهي.
اهو رومال، ڪاسائيءَ آڻي، بادشاهه کي ڏنو، جنهن وري لکي موڪليس:
کوٽوال را شير خورد و، وزير را خورد ماهي،
بادشاهه بندي خانهء، غلام پادشاهي.
هينئر ته هن کي سمجهڻ ۾ ئي دير ئي ڪانه لڳي.هڪدم بادشاهه کي آزاد ڪرايائين ۽ حنود کي به چڱو عهدو ڏنائين.
هينئر جو حنود کي چڱو عهدو ملي ويو، جنهنڪري ڪاسائڪو ڌنڌو ڇڏي ڏنائين ۽ ماڻهن جي دلين مان به، آهستي آهستي اهو ڊپ لهي ويو.
حنود واري کڏ، اڃا تائين سيوهڻ ۾ قائم آهي، جنهن جي ايراضي، تقريباَ َ پنجن جريبن ۾ ٿيندي.
حنود ڪاسائيءَ واري کڏ مان مطلب آهي: اها خوفناڪ اُونهي کڏ، جا ڀرجي ئي نه، ڇاڪاڻ ته ورهين کان وٺي ان ۾ ماڻهن جا هڏا اُڇليندو هو.
جڏهن، ڪو ظالمانه ڪم ڪندو آهي ۽ سندس پيٽ نه ڀربو آهي، تڏهن ائين چئبو آهي.
________________________________________
[1] تاريخ سنڌ_ قلمي صفحو 132.
(1) ٻيلاين جا ٻول، صفحه 83_84.
[2] ”مگسي” جو استعمالي اُچار “منگسي”، چون ٿا ته اصل “مگسي جي واديءَ” جا هئا، جا رياست جهل کان، سئو کن ميل اولهه طرف آهي. انهيءَ واديءَ ۾ مگس يعني ماکيءَ جي مک گهڻي هئي، پر قحط ساليءَ سبب، اها مگس، جهَلَ جي چشميءَ واري واديءَ جي طرف کان اُڏامي هتي آئي ۽ هنن جا پوئينر ماکيءَ جي مک جو پيڇو ڪري، اچي جهَلَ واديءَ ۾ ويٺا، تنهنڪري هنن پاڻ کي “مگسي” چوايو، ورنه هو ڪن جي خيال موجب، لاشاري بلوچ جي ڪيڙُ آهي.