)ع )
عقل کان سواءِ انسان عذاب ٿو پسي.
هڪڙي شهر ۾، هڪڙو سادي سمجهه وارو ماڻهو رهندو هو، جنهن کي سڀ ماڻهو، مَت جو مُوڙهو، ڳنڍ جو ڳوڙهو ڪري، چيڙائيندا هئا. هڪڙي ڏينهن، روزگار جي تلاش ۾، ٻئي ڳوٺ ڏانهن روانو ٿيو. واٽ ۾ ڪو مظلوم چوندو ويو ته “ڪو غريب هڏ نه ڦاسي!” پوءِ هيءُ به رستي ۾ چوندو ٿي آيو: “هڏُ مَ ڦاسي”. پر “ڪو غريب” چوڻ وسري ويس. واٽ تي ماري ملي ويس، جو شڪار ڪرڻ پئي ويو. انهيءَ جڏهن هن جي واتان: “هَڏ مَ ڦاسي!، “هَڏ مَ ڦاسي!” اُچاريندو ٻڌو، تڏهن کيس اهڙي ته ڪاوڙ لڳي، جو ڏاڍي مار ڏنائينس، ڇاڪاڻ ته ماريءَ سمجهيو ته، هي نڀاڳو، مون کي پٽيندو ٿو رهي ته جيئن منهنجي ڄار ۾، هڪ به پکي نه ڦاسي. هن غريب، ماريءَ کان پڇيو ته، “ٻيلي، مون تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي، جو مون کي ايترو ماريو اٿئي؟” ماريءَ جواب ڏنو ته، “نڀاڳا، آءٌ شڪار لاءِ وڃي رهيو آهيان ۽ تون مون کي پٽيندو ٿو اچين ته: “هڪ به نه ڦاسي!” تڏهن انهيءَ چيس ته، “ڀلا، ٻڌاءِ ته آءٌ ڇا ٿو چوان؟” ماريءَ چيس ته، “چئو ته، “شال، پهرين ئي ڏهه ڦاسن”، “شال پهرين ئي، دفعي ڏهه ڦاسن!” اڃا ٿورو اڳتي وڌيو ته سامهون ڏهه چور، ايندا نظر آيس. چورن سندس واتان، اهڙا منحوس لفظ ٻڌي، اچي مٿس ڪاوڙيا، مار ڏنائون جو سمجهيائون ته اسان کي پٽيندو ٿو اچي! هن غريب پڇين ته، “ٻيلي، مون، اوهان جو ڪهڙو گناهه ڪيو آهي، جو ماريو ٿا؟” چورن چيو ته “اسين نڪتا آهيون چوري ڪرڻ ۽ تون اسان کي پٽين ٿو ته: ڏهه ئي ڦاسن! پوءِ موچڙا ڪيئن نه کائيندين؟” تڏهن پڇيائين ته، “ڀلا، ٻيلي مون کي سمجهايو ته آءٌ ڇا چوندو وڃان؟” چورن سـمجهايـس ته “هـڪـڙو ڇڏي، ٻيو آڻيو،
هڪڙو ڇڏي ٻيو آڻيو!” هو بي سمجهه، “هڪڙو ڇڏي، ٻيو آڻيو!” چوندو رستي سان وڃي رهيو هو ته اڳيان ڪن ماڻهن کي لاش سان ويندو ڏٺائين. انهن لاش وارن، جڏهن سندس اهي لفظ ٻڌا، تڏهن هو مٿس ڏاڍو ڪاوڙجي پيا، جو سمجهيائون ته، هيءُ اسان کي پٽي رهيو آهي ته اڃا ٻيو ڪو مَريوَ!” تنهنڪري خوب مار ڏنائونس. هن غريب، انهن کان پڇيو ته “مون ڪهڙو قصور ڪيو آهي، جو اوهين مون کي، ايترو ماري رهيا آهيو؟” انهن جواب ڏنس ته، “تون اسان کي پِٽي رهيو آهي ته هڪڙو ڇڏي ٻيو لاش آڻيو، پوءِ به وري چوين ٿو ته مون ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي!” آخر، انهن لاش وارن کان به پڇيائين ته، “ڀلا مان ڇا چوان؟” هُنن جواب ڏنس ته، “تون چئو ته: اهڙي شال، ڪنهن سان نه ٿئي، اهڙي شال، ڪنهن سان نه ٿئي”. ويچارو وِسوڙَل، “اهڙي شال ڪنهن سان نه ٿئي”، چوندو، وڃي رهيو هو ته سامهون ڄڃ اچي رهي هئي. انهن به هن جي واتان: “اهڙي شال، ڪنهن سان نه ٿئي” جهڙا لفظ ٻڌي، کيس مارڪُٽ ڪري، سمجهايائونس ته، “تون چوندو وڃ ته: اهڙي شال، سڀ سان ٿئي”. هو اهي لفظ چوندو، هڪڙي ڳوٺ ۾، اچي پهتو. ڳوٺ ۾ هڪڙي ڪنڀر جي گهر کي باهه لڳل هئي. جڏهن ان وٽان لانگهائو ٿيو ۽ ڪنڀر، سندس واتان: “اهڙي شال، سڀ سان ٿئي”، جهڙا لفظ ٻڌا، تڏهن کيس، ڏاڍو غصو آيو. کڻي سونٽو، اچي ورتائين ۽ خوب مرمت ڪيائينس. پوءِ ته ڪنڀر چريو ڄاڻي اهڙي ڪار ڪيس، جو ٻانهن کان ڇڪي کڻي پنهنجي در تي نوڪر رکيائينس. باهه لڳڻ واري حادثي ۾، زال سڙي ويئي هيس، تنهن ڪري رڌڻ پچائڻ جو ۽ گهَرو ڪم ڪار کانئس وٺڻ شروع ڪيائين.
هڪڙي ڏينهن ڪنڀر چيس ته، فلاڻي ماڻهوءَ جاءِ ڊهرائي آهي، جا وري نئين ٺهرائيندو، تون وڃي، ان جي ڀتين جي چيڪي مٽي جي گڏهي ڀري اچي ته ٿانوَ ٺاهڻ جو ڪم شروع ڪريون. هو گڏهي ڪاهي، اُتي ويو ۽ هڪڙو گنب ڀت جو ڪيرائي وڏن وزن وارو حصو، ڪن ماڻهن جي مدد سان، گڏهي تي جهڙو رکيائين، ته گهڻي بار پوڻ سبب، گڏهي ڪرڻ سان مري ويئي. هيءُ بيوقوف، لڳو هن کي لڪڻ هڻڻ ته من اُٿي. جڏهن گڏهي ڪانه اٿي، تڏهن ڪنڀر کي وڃي ٻڌايائين ته “گڏهي ضد ڪيو آهي ۽ اهي سمهي پيئي آهي، اُٿي ئي نٿي، سو آءٌ ڪيئن ڪاهي اچانس؟ پنهنجي کي پاڻ هلي ڪاهي اچ”. اڃا ڪنڀر اچي ڏسي ته گڏهي مئي پيئي آهي. هن کي ڦٺ لعنت ڪري، گهر وٺي آيو ۽ کيس چيائين ته، “مان، شهر مان ٿورو ڪم لاهي اچان، تون منهنجي بيمار ماءُ کي، تيسين پکو هڻ”. ڪنڀر پٺي ڏني مس ته هن پوڙهيءَ کي، اهڙا ٻه _ ڍار پکا هنيا، جو هوءَ ويچاري، راهه رباني وٺي ويئي. جڏهن ڪنڀر آيو، تڏهن ماءُ کي مئل ڏسي، چيائينس ته، “تو امان کي ڇا ڪيو؟” چيائين ته، “تنهنجي چوڻ موجب، هن کي پکا هڻڻ شروع ڪيم. اڃا ٻه _ چار پکا، مس هنيم ته ننڊ اچي ويس. هينئر ڪهڙي نه مٺڙي ننڊ ۾ سمهي پيئي آهي”. پوءِ اچي ورتائينس موچڙن سان. هڻي اڌ مئو ڪري وڌائينس.
هينئر اتي وڌيڪ ترسي نه سگهيو. ڪنڀر جي گهر کان ٻاهر نڪري، پنڌ کي وڄايائين. سج لٿي مهل، هڪ ڳوٺ ۾ پهتو، جتي هڪ مائيءَ پڇيس ته “تنهنجو نالو ڇا آهي؟” چيائين ته، “ڳنڍ جو ڳوڙهو، مت جو موڙهو”. مائيءَ ڏٺو ته ويچارو ڪو سادو ماڻهو آهي، تنهن ڪري سندس منٿ تي، کيس رات رهڻ ڏنائين، اڃا ٻه پهر مس گذريا ته دروازو کڙڪيو. مائي دروازو لاهي ڏسي، ته چار ماڻهو بيٺا آهن، جن مائيءَ کي چيو ته، “اسان کي هت رات رهڻ ڏي ته توکي صبح سان ڍَئي ڇڏينداسين”. مائيءَ لالچ تي هنن کي ٻيءَ ڪوٺيءَ ۾ ٽِڪايو. اُهي چارئي، ڪنهن شاهوڪار جو مال کڻي آيا هئا. جڏهن ورهائڻ ويٺا، تڏهن حصن تي نه ٺهيا ۽ پاڻ ۾ وڙهندي وڙهندي مري ويا. مائي صبح سان ڏسي ته چارئي خون ٿيا پيا آهن. مائي ويچاري سـُڪي ويئي ته متان خون سندس گردن ۾ پوي. هينئر ته، “ڳنڍ جو ڳوڙهو، مت جو موڙهو” به مائيءَ کان موڪلائڻ لڳو. مائيءَ چيس ته، “ابا، اڄوڪي رات ٽڪ ته سڀاڻي گهر لاءِ، توکي ڪي سوکڙيون پاکڙيون ڏينديس”. هو ويچارو ٽڪي پيو. مائيءَ ڇا ڪيو جو چارئي لاش، چئن کٽن تي ڌار ڌار ٻڌي رکيا. هن کي چيائين ته “مون وٽ هڪڙو الله لوڪ هو، جنهن جي آءٌ گهڻي وقت کان خدمت ڪندي ايندي هيس، پر ويچارو رات مري ويو. هن کي درياهه ۾ اڇلي اچ”. هو لاش کڻي اڇلي ويو. وري مائيءَ چيس ته، اهو لاش موٽي آيو آهي، تنهن ڪري وري اڇلي اچينس.” هو ڏسي ته مار! وري ساڳئي کٿي وارو پيو آهي. سو يڪدم لاش کي کڻي وري اڇلي آيو.
قصو ڪوتاهه، مائيءَ چارئي لاش درياهه داخل ڪرايا. جڏهن چوٿون لاش اڇلي موٽيو، تڏهن درياهه جي ڪناري تي هڪڙي ساڌو فقير کي تپشا ڪندي ڏٺائين. هن سمجهيو ته، “لاش وري نڪري آيو آهي”. سو ڳچيءَ ۾ ڪپڙو وجهي، ڇڪي درياهه داخل ڪيائينس. پوءِ اچي مائيءَ سان اها ڳالهه ڪيائين ته: تنهنجي ڳالهه سچي هئي، لاش برابر ڪناري تي نڪري آيو هو، پر مون کيس گهِلي درياهه ۾ اڇليو. مائيءَ دل ۾ چيو ته “مار! هن ڪنهن جيئري ويچاري کي ماري درياهه داخل ڪيو آهي!”
صبح تي مائيءَ کان سوکڙيون پاکڙيون وٺي، درياهه جو ڪنارو ڏيو گهر پئي آيو ته پيريءَ (پيراڍو، پيرو کڻندڙ)، هن کي اچي پڪڙيو ته، “فلاڻي ماڻهوءَ کي تو ماري درياهه ۾ اُڇليو آهي ۽ تنهنجو پيرو پڌرو بيٺو آهي”. پوءِ کيس پڪڙي بادشاهه وٽ وٺي آيا. جڏهن کانئس پڇا ٿي، تڏهن چيائين ته، “سائين، برابر مون هن کي درياهه ۾ داخل ڪيو، موٽيو پيو اچي ۽ مون کي هر گهڙيءَ پنڌ پيو ڪرائي”. بادشاهه، اهڙي بي عقليءَ جي ڳالهه ٻڌي، هن کي ڦاسي ڏني.
ڪنهن بيٺل هن جون اهي ڪم عقليءَ جون ڳالهيون ٻڌي، چيو ته:
عقل ريءَ عذاب، گهڻو پسندينءَ جندڙي.
99. عمر وٺي وٺي مارئي وٺندو، ٿر ته ڪين ٿيلهيندو:
عمر بادشاهه سومرو، مارئيءَ جي حسن جي هاڪ ٻڌي، مٿس اڻ ڏٺو عاشق ٿي پيو. پنڊ موهن لال “لالا”، مارئيءَ جي باري ۾ لکي ٿو:[1]
پنڊت موهن لال “لالا” را برائي تحقيقات اين افسانه فرستاده بودم، يکي سواميءِ مندر تتکريه و ديگر راويان بر اين متفق بوده اند، پنڊ همين طور واضح مي کند ... ... ...
مارويان ماروا در خطه بود باش مي ڪرند. پدرانت از تتکران گجرات از گردش ايام در آنجا آمدند، گويند که ماروا در حسن و خوبي زرماده بوده و در تبسم اثر صيقل داشته که دلها را جلوه مي داد. يکي سر و قد بوده. به چستي و چابکي و يکي معصومي بوده و دوشيزگي و پاکيزگي. نظرش پاڪ و طبعش بي باڪ، ديدگان، بينندگان و جوبندگان بودند راز هائي حسن فطري را که در ان يک جسم گوا همچو مجمع الصنايع قدرت نمودار بوده. گرچ ملير بعد از باران يکي گلزار، زمين مي نمود، ولي اين کنن پوش دختر در آن گلزار، گلي يگانه مي بود. حسينانِ گجرات منسوب به گُجريان يکي ضرب المثل “زم و جم” بوده اند يعني دوشيزگيءِ شان بزرگي پاکيزگي مي دارد”.
(نگيران سنده _ ترجمه صفحه 37 باب اول)
پنڊت موهن لال “لالا”کي هن افساني جي هٿ ڪرڻ لاءِ موڪليم ٺڪرن جي مندر ۾ جو هڪ سوامي ۽ ٻيا راوي، هن (هيٺين ڳالهه) تي متفق ٿيا آهن، پنڊت هن طرح واضح ڪري ٿو:
“مارئي وارا مارو ماڻهو، ملير واري ٽڪريءَ ۾، گذر سفر ڪندا هئا. سندس پيءٌ _ڏاڏا گجرات جا ٺڪر، زماني جي گردش ڪري، اتي آيا. چون ٿا ته مارئي پنهنجي حسن ۽ لڇڻن ۾ نج سون جي هئي ۽ مرڪ ۾ ته بجليءَ وارو اثر هوس، جو دلين کي مانجي اجاري ٿي ڇڏيائين. بدن، هڪ سڌي سنئين هاٺي ۽ عضوا حسين ۽ ملائم ڪاٺي، هڪ پاڪدامن هئي، پنهنجي ڪماريه جيوت ۽ پاڪ خيال سان، سندس نظر پاڪ ۽ طبع آزاد هئي، جن کيس ڏٺو پئي، تن منجهس قدرتي حسن جا راز پئي سوچيا، جي گويا سندس هڪڙي جسم ۾ چٽسالي جي گلدسته وانگي ظاهر هئا. توڙي ملير ملڪ، برسات بعد، هڪ جوءِ گلزار ٿي ڏٺو، پر هيءَ کٿيري ڪنوار، انهيءَ گلزار ۾ به هڪ لاثاني گل هئي. گجرات جون گُجريون هڪ”يم ۽ جم” چوڻيءَ جي مثال ٿي رهيون آهن يعني سندس ڪماريه زندگي هميشه پاڪ دامن رهي آهي.”
اهڙي حسين ڇوڪريءَ کي، عمر بادشاهه ملير ڳوٺ (ضلعي ٿر پارڪر) مان زوريءَ کڻي آيو. جڏهن اهو واقعو، سڄي ٿر ۾ پکڙجي ويو. تڏهن ڪن چيو ته؛”مبادا، وري عمر ڪا ٻي ڏاڍائي ڪري.” تنهن تي ڪنهن سياڻي چيو ته “عمر وٺي وٺي مارئي وٺندو، ٿر ته ڪين ٿيلهيندو” يعني کيس مارئي گهربي هئي، سا هن کي ملي، باقي ٿر وارن کي، لڏائي ته ڪونه ڪڍندو.