( س )
هڪ دفعي ڏيڏر ۽ سپ (نانگ) پاڻ ۾ ڳالهيون ڪندي،”ڪکجڻ” جو ذڪر ڇيڙيو. ڏيڏر، نانگ کي چيو ته، “تنهنجي چڪ کان نه، پر تنهنجي سراپ (ڊپ)[3] کان، ماڻهو مرن ٿا.” نانگ ڏيڏر کي چيو ته، “ڊپ کان نه، پر ڪَکجڻ کان مرن ٿا.” هر هڪ پنهنجي پنهنجي ڳالهه تي قائم رهيو! آخر ڏيڏر، نانگ کي چيو ته، “ان ڳالهه، جو تجربو ٿا ڪريون. تون ڪنهن واٽهڙوءَ کي ڪکي، وڻن جي جهڳٽي ۾ لڪي وڃ، ٿوري دير بعد، مان پاڻيءَ مان منهن ڪڍندس ته جيئن واٽهڙو سمجهي ته ڏيڏر رُهنڊو هنيو آهي.” پوءِ نانگ، هڪڙي واٽهڙوءَ کي ڪَکي، هڪدم جهڳٽي ۾ لڪي ويو. واٽهڙو ويچاري رهڙ جي هنڌ، خوب مهٽون سهٽون، سُوٽون سڙيون ڏنيون ۽ هيڏي هوڏي ڏٺو، پر نانگ ته نظر ئي ڪونه آيس. ڏيڏر، پاڻيءَ کان ٻاهر نڪري، “ٽان ٽان” ڪرڻ لڳو. ڏيڏر، جي “ٽان ٽان” ٻڌي، پڪ ٿيس ته اِها رُهنڊي ڏيڏر ئي ڏني آهي. نانگ به اهو سمورو لقاءُ ڏسي رهيو هو. آخر اهو واٽهڙو هليو ويو.
ڏيڏر، نانگ کي چيو ته، “ڏٺئي، جڏهن مون تي نظر پيس، تڏهن ساهه پيس. پر جيڪڏهن تون منهن ڪڍين ها ته ڦَهڪو ڪري، ڪِري پوي ها. هينئر مان، جنهن واٽهڙوءَ کي لُهنڊ هڻي، لڪي ويندس، ٿوري دير بعد تون ڪـَر ُ کڻجانءِ.” اڃا انهن ڳالهين کان فارغ مس ٿيا ته ڏيڏر هڪ واٽهڙو کي ٺڪاءُ رانبوٽو ڪرايو. واٽهڙو کي رانبوٽو ته لڳو، پر ڪا چيز نظر ڪانه آيس. مٿس اهو اثر ويٺو ته شايد ڪکَ سِنگهو آهي. اڃا انهيءَ خيال ۾ هو ته نانگ به ڪـَر ُکڻي، ڦوڪون ڏيڻ لڳو. وهم جي ڪري اڌ ته اڳيئي مري چڪو هو، ويتر جو نانگ ڏٺائين، پوءِ ته سندس شڪ يقين ۾ تبديل ٿي ويو. سارو بدن ڏڪڻ لڳس. مٿس اهڙو ڊپ ويهي ويو، جو ٿوري دير ۾ ئي دم ڏنائين.
ڏيڏر، نانگ کي چيو ته، ڏٺئي، تنهنجي ڊپ کان مري ويو يا تنهنجي چڪ کان!”
93. سـُتـَن ڪـَونهان، جاڳـَندَن، وَڇـُون:
غافل ۽ سست انسان کان، هوشيار ۽ چالاڪ ماڻهو، وڌيڪ نفعو حاصل ڪري سگهي ٿو.
هڪڙا ٻه دوست، مال جي چاري سانگي، پنهنجون مينهون ڪاهي، ڪچي ڏانهن ويا. رات جو واري وٽيءَ تي جاڳندا هئا ته متان ڪو چور اچي، مينهون ڪاهي نه وڃي يا مهل ڪُمهل مينهون (جي ويم تي هيون)، ويامي پون. انهن ٻنهي مان، هڪڙو سست ۽ ننڍو هو ۽ ٻيو هوشيار ۽ چست چالاڪ. اهو سست، رات جو ٿورو وقت جاڳندو هو ۽ گهڻو وقت، ننڊ ڪندو هو، تنهنڪري ان جي مينهن جي به خدمت ۽ ديک ڀال، اهو هوشيار ۽ چالاڪ ڪندو هو.
هڪڙيءَ رات، ٻنهي جون مينهون ويامي پيون، جنهن کي ننڊ هئي، تنهن جي مينهن، وڇ ڄڻي ۽ جاڳندڙ جي مينهن ڪونهون![4] اهو حال ڏسي، ان کي ڏاڍو ارمان ٿيو. مگر، جلد ئي پاڻ سنڀالي، اها وڇ، پنهنجي مينهن جي پويان لاتائين ۽ پنهنجي مينهن وارو ڪونهون، سـُمهيل دوست جي مينهن جي پويان! جڏهن سست ماڻهو، ننڊ مان سجاڳ ٿيو ۽ مينهن جي پويان ڦـَرَ ڏٺائين، تڏهن دوست کان پڇيائين. هن ٻڌايس ته، “منهنجيءَ مينهن، وَڇ ۽ تنهنجيءَ، ڪُونهون ڏنو آهي.” هـُن چيس ته، “ائين ڪيئن هوندو؟” چالاڪ دوست جواب ڏنس ته:
“يار، سـُتن ڪُونهان، جاڳندن وَڇون!”
94. سَتِي چَڙهي ڏاگهه:
چکيا تي چڙهڻ، جو مطلب عورت جو مڙس جي لاش سان گڏ جلڻ.
ڪنهن سمي، هندن ۾ سـَتِي لڪڙيءَ جو رواج هو، يعني عورت جو، پنهنجي مئل مڙس سان گڏ، ساڳيءَ لَڪڙَ (ڪاٺين) ۾ سڙڻ، هندن ۾ اهو رواج گهڻو وقت هليو، پر پوءِ لارڊ وليم بينٽڪ وائسراءِ هند 1829ع ۾ بند ڪرائي ڇڏيو.
اڪبر بادشاهه به (1105ع)، ان جي بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر راجپوت راڻين، اُن جي مخالفت ڪئي، جنهن ڪري بادشاهه ڍرو ٿي ويو.
جڏهن ڪنهن وَلهيءَ جو وَرُ پَرلوڪ پڌاريو هو، تڏهن هوءَ، ساڻس وفاداري ڏيکارڻ لاءِ، سندس لاشي سان، ساڳين ئي لڪڙين (لونگن) ۾ جلي ڀسم ٿي ويندي هئي. انهيءَ ڪري هندن ۾ اها عام چوڻي آهي ته:
“سـَـتـِي چـڙهـي ڏاگـهه،
لهي ته ٿِئي ڪانون ڪُنن هاب!”
انهيءَ حقيقت جي اصليت، هن ريت بيان ڪئي وڃي ٿي:
شِوجي کي، “سَتي” نالي ڌرم پتني (زال) هئي، جنهن جو پتا هڪ وڏو راجا هو. هڪ دفعي، راجا “يگيه”[5] تيار ڪيو ۽ موقعي تي، هن سڀني ڄاڃين کي گهرايو، مگر هڪڙو پنهنجي ڌيءَ ستيءَ کي نه سڏايائين، جنهن تي ستيءَ سخت گهٻرايو. پنهنجي وَرَ، شوجي مهراج کان مشورو ورتائين، جنهن وڃڻ کان
روڪيس. مگر هوءَ مِسر هئي ۽ چاهيائين ٿي ته يگيه ۾ ٻين ڀينرن سان گڏ هجي. آخر شِوجيءَ، خوشيءَ سان وڃڻ جي اجازت ڏنيس ۽ هيءَ اڻ ڪوٺي هلي ويئي. سندس پتا، انهيءَ خيال وچان، کيس منهن ڪونه ڏنو، ته جيئن دل شڪسته ٿي موٽي وڃي. هن پنهنجي پتا جي بي رُخي ۽ پنهنجي بي بَسي ۽ لاچاريءَ کان بيزار ٿي، يگيه جي عين موقعي تي، پاڻ کي کڻي آڳ ۾ اُڇلايو، جنهن ۾ جلي، ڀسم ٿي ويئي.”
سَتيءَ، پنهنجي خودداري ڏيکاري ۽ انهيءَ ئي ڪري هر خوددار ديويءَ، سَتيءَ جي پيروي ڪرڻ شروع ڪئي. سَتيءَ جي نالي پويان ئي هن رواج جو نالو “سَتي لڪڙي” وارو رواج پيو، يعني اهو جلڻ جو رواج، جنهن جي ابتدا سَتيءَ ڪئي.
95. سَوَڙ آهرَ پير ڊگهيرجن:
پنهنجي وسعت ۽ آمدنيءَ آهر هلي.
ڳالهه ڪندا آهن ته هڪڙي سال، سرديءَ جي موسم ۾ شهنشاهه اڪبر، بيربل وزير کي حڪم ڏنو ته، “غريبن لاءِ، سَوڙون تيار ڪرايون وڃن ته جيئن غريبن کي سرديءَ کان بچاءَ لاءِ ڏنيون وڃن. اهو پڻ ٻڌاءِ ته هر هڪ سَوڙ جي ڊيگهه ڪيتري هجي؟” بيربل وزير عرض ڪيو ته، “ٻِن _ اچائي والن تائين ڊگهيون هئڻ گهرجن.”
مقرر انداز ۾، سوڙيون تيار ٿيون. آزمائش لاءِ، انهن مان هڪڙي سوڙ کڻي، شهنشاهه پنهنجي مٿان وڌي، ليڪن سوڙ ڪجهه ننڍي هئي، تنهنڪري شهنشاهه جا پير، ٻاهر نڪري پيا. ان وقت بيربل وٺي دانهن ڪئي. شهنشاهه هڪدم پنهنجا پير کڻي سوڙها ڪيا. بيربل کِلي چيس ته، “جيئندا قبلا! جيتري سوڙ آهي، اوترا پير به ڊگها ڪريو.”
96. سئو وڃي، پر ساءُ نه وڃي:
وقت تي نقصان سهجي، پر اڇن ڏندن جي پريت نه وڃائجي.
هڪڙا ٻه گهرا دوست هئا، جن جي پاڻ ۾ اهڙي ته پڪي ۽ پختي پريت هئي، جو هڪ ٻئي جي گهر ۾ به ايندا ويندا هئا ۽ اويل سويل هڪ ٻئي جي مدد به ڪندا هئا.
دوستن مان، هڪڙي پنهنجي گهر واريءَ لاءِ، سونو هار ٺهرايو. وِهانءُ وَڌاڻي يا ٻُڪي چُڪيءَ تي سندس گهر واري، اهو سونو هار پائي ويندي هئي. هڪ ڀيري، ننڍڙي، ڌيءَ چيس ته، “اما، اهو هار مون کي ڏي.” قصو ڪوتاهه، هن ويچاريءَ، ڌيءَ جي ڳلي ۾ هار وڌو، پر کيڏندي ڪُڏندي هار ڇني وڌائين ۽ باقي وڃي پتلو رهيو. ماءُ ويچاري ڊپ جي ماري، اهو حال ڏسي، گهٻرائجي ويئي ته متان سندس خاوند کي خبر پوي. ڪنهن ڏينهن وجهه وٺي، مڙس کي چيائين، “ميان، تنهنجو فلاڻو دوست سئو رپيا گهرڻ لاءِ آيو هو، ليڪن پئسو ته هوئي ڪونه، تنهنڪري “هار” کڻي ڏنومانس ته وڃي گهرج پوري ڪري.”
ڪجهه وقت کانپوءِ، جڏهن سندس دوست گهر آيو، تڏهن ان جي مُنهن تي چيائين ته، “ادي، سو رپيا گهريو هو، مگر گهر ۾ پئسو هوئي ڪونه، تنهنڪري تو وارو هار ئي ڏنو مانس ته وڃي گهرج پوري ڪري.” مڙس چيس ته، “الله پردو رکئي، ڏاڍو چڱو ڪئي. دوست، دوست کي مهل ۾ ته ڪم اچڻ کپي! سندس دوست ويچارو هڪ ٻڪو ٿي ويو، مگر مصلحت سمجهي، خاموش رهيو.
جڏهن دوست موڪلائي، پنهنجي گهر هليو ويو، تڏهن دل ۾ چيائين ته، “اديءَ اهو هار وڃائي ڇڏيو آهي، جو مڙس جي ڊپ کان، مون ته مڙهيائين” مهيني کانپوءِ، سو رپيا کڻي، دوست کي، گهر اچي ڏنائين. دوست پئسا وٺي گهر واريءَ کي ڏنا، مگر ويچاري شرم ۾ ٻڏي ويئي. مڙس کي چيائين ته، “ميان، جيڪڏهن معاف ڪرين ته سچي ڳالهه ڪريانءِ.” مڙس جي اجازت سان، مائيءَ سارو قصو ٻڌايو ته، ميان، هار تنهنجي ڌيءَ کي پارايو هوم، جنهن کيڏندي ڪُڏندي، هار جون سڀ سَرون وڃائي ڇڏيون. فقط پتلو وڃي بچايائين. مون کي ڊپ ٿيو ته متان ڪاوڙ ۾ اچي، ڌَڪُ رَحماني، ڌَڪُ شيطاني هڻين، تنهنڪري تنهنجي دوست تي هنيم. دوست کان پڇيائين ته، “جڏهن توکي هار به نه مليو هو، ته سو رپيا ڪيئن آندءِ؟” چيائين ته، “ادا، سَو وڃي، پر ساءُ نه وڃي.”
97. سَهي ٽَنگون ٽي، چوٿون پڇ:
هيءُ پهاڪو، ڪنهن ڪَج بحث ۽ هٺ کان هيٺ نه لهندڙ ماڻهوءَ لاءِ، استعمال ڪيو ويندو آهي.
ڳالهه ڪندا آهن ته ڪي چار دوست، پاڻ ۾ گڏجي شڪار تي نڪتا، شڪار ته ڪيائون، مگر جهنگ ۾ رولڙي ۽ جاکوڙ سبب بُک ۽ تڪليف ڏاڍو بي حال ڪري وڌن. نوڪر کي حڪم ڏنائون ته، “وارو ڪر، هڪڙو سِهَڙ (سهو) ته پچائي وٺ ته کائون.” ڏاچي هڻي ڏهه ته توڏي هڻي تيرهن جي مصداق، خود بورچي به بُک ۾ انڌو ٿي پيو هو. هن ڇا ڪيو، جو پچايل سهڙ جي هڪ ٽنگ پٽي، پاڻ کائي ويو! جڏهن باقي سهو، دوستن جي آڏو آيو، تڏهن منجهائن هڪڙي رڙ ڪري چيو ته، “سهڙ جي چوٿين ٽنگ؟” بورچيءَ جواب ڏنو ته، “سِهَڙ کي ٽنگون ئي ٽي هيون.”
__________
________________________________________
[1] ڪوهه = ڇا. نان ڪوهه = ڇا ٿي پيو. وکين = وکن ۾. وترو = وڌيڪ. پهس = اوچتو، تڪڙو. ڪـَر = ڪل، ڪنب. ميو= اُٺ. ماٺو = ٿڌو، سست، بي پاڻي.
[2] (1) روهين = روهن ۾، جبلن ۾. رلا = پنڌ. کـَلا = پادر،هـَڙ، جنهن ۾ پادر، ڪپڙا وغيره ٻڌل هجن.
[3] (1) “سـراپ” جي لغوي معنيٰ آهي: پِٽَ، پاراتو، بددعا.
[4] ڪونهون چئبو آهي مينهن جي نـَر ڦـَر کي ۽ وڇ مادي ڦر کي. وڇ ڪونهن کان، وڌيڪ فائدي واري آهي، ڇاڪاڻ ته اُها ڦر ڄڻيندي ۽ کير ڏيندي آهي.
[5] يگيه = جشن، مِسِر يا مِشر، برهمڻن جو لقب، معزز.