( گ )
نواب ولي محمد خان لغاري، ميرن جي طرفان چانڊڪا پرڳڻي (جنهن کي هينئر لاڙڪاڻو ضلعو چون ٿا) جو مختيارڪار هو.[5] ان وقت چانڊڪا ۾، بدامني گهڻي ڦهليل هئي، جنهنڪري نواب صاحب جهڙي ڪَرڙي حاڪم جي اشد ضرورت هئي. جيڪي قاعدا قانون، چانڊڪا پرڳڻي سان لاڳو هئا، تن کي جيڪو اورانگهيندو هو، تن کي سخت وٺندو هو. انتظام جي حق ۾، خود بلوچن تان به نه ٽرندو هو.
نواب صاحب، احڪام شريعت جو پورو پابند هو، جنهنڪري ڪي هن کي “ولي” به ڪري سڏيندا هئا.
هڪ سگهڙ چوي ٿو:
مِيرن توکي، مِيرُ ڪيو، مڳ ڪيرائي مِيرَ [6]
ريشم توسان رِيسُون ڪن، تون ولي، وَه وِيرَ،
ڀائرن سان ڀُوت ٿِئين، گهَگيرن سان گِير.
مٿين بيت ۾، سگهڙ، نواب صاحب کي “ولي” ۽ ڀُوت سڏيو آهي.
هيوز لکي ٿو:[7]
نواب صاحب، نهايت قابل، مگر سخت گير شخص هو، جنهن جي متعلق سنڌين جي اها چوڻي هئي ته: گاهي ولي، گاهي ڀُوت.[8]
(ڪڏهن ولي، ڪڏهن ڀوت)
نواب صاحب کي، ڪي، “ولي” سڏڻ لڳا ته ڪي “ڀوت”. جنهنڪري ان وقت نواب صاحب لاءِ، عام چوڻي ٿي ويئي: “گاهي ولي، گاهي ڀُوت”.
104. گدڙ ڊاک نه پڄي، آکي ٿُو کَٽا!
هڪ بُکايل گدڙ، وڃي انگورن جي باغ ۾ پهتو. انگورن جي ڇڳن کي، لڙڪندو ڏسي، وات پاڻي پاڻي ٿيڻ لڳس. ويچاري کائڻ لاءِ ڏاڍا وس ڪيا، پر انگورن جي ڇُڳن تائين پهچي نه سگهيو. جڏهن انگورن تائين پهچڻ لاءِ ٽپا ڏيئي ڏيئي ٿڪجي پيو، تڏهن ماٺڙي ڪري بيهي رهيو. ٻيو هڪڙو گدڙ، جو پري کان اهو لقاءُ ڏسي رهيو هو، تنهن پڇيس ته، “ادا ڇا خيال آهي؟” ان کي جواب ڏنائين ته، “انگور کَٽا آهن!” تنهن تي ڪنهن بيٺل ائين چيو.[9]
مطلب: جڏهن ڪو، ڪنهن ڳالهه کي پڄي نه سگهندو آهي يا کانئس ڳالهه هٿان ڇڏائي ويندي آهي، تڏهن ان لاءِ، ائين چئبو آهي.
105. گڏهه اُهو ئي، آٿر ٻيا پيس ته ڀوَ ڪونهي:
آهي اُهوئي خسيس ۽ ڪين جهڙو، پر جيڪڏهن لباس کڻي چڱو پهريائين ته انهيءَ ڪري ڪو معتبر ڪو نه ٿي پيو.
ڳالهه ڪندا آهن ته بني عباس خليفن مان، خليفي هارون الرشيد جي حڪومت ۾، چورن ۽ ڌاڙيلن ملڪ ۾ انڌير مچائي ڏنو. خليفي جي حڪم موجب، جنهن جهنگ ۾ اُهي ڊاڪو پنهنجو ديرو دمايو ويٺا هئا، تنهن جي چوڌاري سرڪاري فوج گهيرو ڪري ڪيترن ڊاڪن کي ماري ڇڏيو. انهن مان ڪي ڀڄي ويا ته ڪي وري گرفتار به ٿيا. انهن گرفتار ٿيلن ۾، ڌاڙيلن جي سردار جو نوجوان ۽ حسِين پٽ، يوسف نالي به خليفي وٽ گرفتار ٿي آيو. ٻين ڊاڪن کي ته ڦاسي ۽ عمر قيد جي سزا ملي چڪي، باقي رهيو يوسف، يوسف جي نوجواني ۽ حُسن جي سبب، خليفي کيس ڪيس ڏوهه ته معاف ڪيا، اُٽلو کيس پاڻ وٽ معزز اميرن جي صف ۾ مقرر ڪيائين. خليفي جي انهيءَ فيصلي تي، جعفر برمڪي وزيراعظم گهڻو اعتراض ورتو. خليفي کي چيائين ته، “اوهين، هن کي نوجوان ۽ سهڻو ڏسي، مٿس مهربان آهيو، مگر گڏهه اُهو ئي گڏھ، يعني اهو ئي ڊاڪو ڊاڪوءَ جو پٽ. اوهين کيس ڪهڙا به ٻيا لباس ڍڪايو، ته به گڏهه اُهو ئي گڏهه! هِن مان، ڀلائيءَ جي ڪڏهن اميد نه رکجو.” مگر خليفي نه مڃيو.
ڪجهه وقت گذرڻ کان پوءِ، خليفي وٽان ڪيتري روڪڙ ۽ جواهرات چوري ڪري، راتو واهه ڀڄي ويو ۽ وزيراعظم جعفر برمڪيءَ جو قول سچو ثابت ٿيو ته؛ “گڏهه اُهو ئي، آٿر ٻيا پيس ته ڀؤ ڪونهي.”
_____________________________________________
[1] پنڊت موهن لال “لالا”، ڳوٺ ڀوترن (لڳ سيوهڻ) جو ويٺل هو. ميان عطر خان ولد ميان نور محمد خان ڪلهوڙي جي درٻار جو خوش نويس هو. ميان عطر خان جي درٻار ۾ 27 خوش نويس هئا، ليڪن جاءِ صدارت پنڊت والاري هئي، جنهن ڪري کيس “قرت العين” (اکين جو ٺار) لقب مليل هو. ميان عطر خان، “حڪمران سنڌ”، “آئين اڪبري” جي نموني تي، 12 جلدن ۾ (نگران سنده) يعني “سنڌ جي حڪمرانن جي تاريخ” مرتب ڪرائي آهي، جنهن ۾ سنڌ جي تاريخ سان گڏ، سنڌ جي ولين جو ذڪر پڻ ڪيل آهي. سنڌ جا قصا ڪهاڻيون به محققانه انداز ۾ آندل آهن. هن تاريخ ۾،پنڊت موهن لال “لالا” جو وڏو هٿ هو.
[2] لَب تاريخ سنڌ _ خانبهادر خداداد خان، ص 135.
[3] سنڌ جي مختصر تاريخ _ راءِ بهادر آلو مل ٽيڪمداس، ص 42.
[4] تاريخ سنده _ جلد ششم(عهد ڪلهوڙو) حصه دوم. غلام رسول مهر”. ص 795_796.
[5] نواب ولي محمد خان ولد غلام محمد خان لغاري، تاجپور (ضلعو حيدرآباد) جو ويٺل هو. سندس وفات 1832ع ۾، لاڙڪاڻي شهر جي “تجر باغ” (جنهن کي هينئر “جناح باغ” چون ٿا) ۾ ٿي. کيس بطور امانت پوري، ايڪهين ڏينهن کانپوءِ، هتان کڻائي ويا. سندس قبر مٿان “تجر” ٺهرائي ويئي هئي، جا اڃا تائين قائم آهي. “تجر باغ” تي اهو نالو به، ان “تجر” تان ئي پيو آهي. ٽنڊو ولي محمد” (حيدرآباد وارو) به سندس نالي ئي پٺيان سڏبو آهي.
[6] مڳ = مُڳي، وڏائي. ريشم ڍڪيندڙ يعني بادشاهه، شاهوڪار، وڏا ماڻهو، وه = واه، تون ولي وه ويرِ = اي وير (بهادر) تون بيشڪ “ولي” آهين ۽ بادشاهه به توسان ريسون ٿا ڪن. گهگيرن = گهگهو (ڳاڙهو چولو) ڍڪيندڙن يعني ٻروچ، ڀائرن...... گير = ساڳيو گهگو ڍڪيندڙ يعني ٻَروچ
[7] دي گئرٽيئر آف دي پراونس آف سنڌ _ ص 483.
[8] ڀائرن کي به “ڀُوت” وانگر سخت وٺي وڃين ٿو.
[9] * (1) “آکي” دراصل لفظ “اَخ” آهي. “اَخ ٿـُو کـَٽا”.