جپاني ادب سان منھنجو واسطو
باوجود خبردار ھجڻ جي ھن دفعي غلطي ٿي وئي جو ڪراچيءَ کان ئي پڙھڻ لاءِ ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ڪتاب کنيو هوم. رستي تي اسپين جي بندرگاهه”سوٽا“ (Ceuta) ۾ ترسڻ ٿيو هو ۽ اتي ٿي سگهي ٿو تہ ڪي انگريزي زبان جا ڪتاب ملي وڃن ھا، پر مون اھو سوچي وٺڻ جو ارادو لاھي ڇڏيو تہ جيئن تہ جھاز جو ٻيو بندرگاھہ لنڊن آھي، سو اتان وٺندس. پر Bay of Biscay سمنڊ تي پھتاسين تہ آفيس طرفان نياپو مليو تہ لنڊن جيئن تہ ھاڻ ڪمپنيءَ جو ٻيو ڪو جھاز وڃي رھيو آھي، سو اسان اوڏانھن وڃڻ بدران ڊئنمارڪ ۽ ناروي ھليا وڃون. ان بعد ڪئناڊا ۽ آمريڪا جو رخ ڪريون. ڊئنمارڪ ۾ جيتوڻيڪ سندن ٻولي ڊئنش ڳالھائي وڃي ٿي، پر وري بہ ڳولڻ سان ڪنھن ھڪ اڌ دڪان ۾ ڪجھه انگريزي ڪتاب ضرور مليو وڃن.
ڊئنمارڪ ۾ سموري رھائش دوران اسان جھاز جي انجڻ، خاص ڪري جنريٽرن ۽ ’ھيٽنگ سسٽم‘ پٺيان ايڏو تہ مشغول رھياسين جو ھڪ ڏينھن بہ واندڪائي نہ ملي سگهي جو کڻي ڪتاب وٺجن. شام جو شھر ۾ نڪرڻ مھل رڳو ھوٽلون، ڪلب، سئنيما ھال ۽ ٿئيٽر کليل ملندا ھئا. نتيجي ۾ جڏھن ڊئنمارڪ ڇڏي ناروي پھتاسين تہ ھڪ تہ اتي ڪم جو بار صفا نہ رھيو ۽ ٻيو وري روز برف باري ٿيڻ ڪري هفتو ٿي ويو پر جھاز جو سامان ھڪ ٽن بہ نہ لٿو. (جيتوڻيڪ يڪ ساھي ڪم هلي ھا تہ ٻہ ڏينھن بہ کوڙ ھئا) سو سڄو ڏينھن جيل جي اي ڪلاس قيدين وانگر ويٺا هئاسين، فرق فقط اھو ھو تہ اسان وٽ پڙھڻ لاءِ ڪجھه بہ نہ ھو.
ٿورا گهڻا جيڪي اڙدو، سنڌي ۽ انگريزيء جا ڪتاب ۽ رسالا ھئا سي تہ ڪڏھوڪو ختم ٿي ويا ھئا. هاڻ برفباري ۽ سخت سيءَ ۾ سڄو سڄو ڏينھن ڪمري ۾ ويھي ڇا ڪجي! ڪتاب پڙھڻ جي ٻاڙ بہ سمجهان ٿو تہ سگريٽ ٻيڙيءَ جي ٻاڙ جيان ماڻھوءَ کي بي چين ڪريو ڇڏي. سو ناروي ملڪ جي ان ننڍڙي شھر جا سڀ دڪان پڇايم پر ڪنھن تي بہ ڪو انگريزي ڪتاب نہ مليو - سڀ نارويجن زبان جا يا گهڻو ڇيھه تہ ڪجھه ڊئنش ۽ سويڊش ٻولين جا ڪتاب مليا ٿي- جيڪي ٻوليون ھنن جي پاڙيسري ملڪن ۾ ڳالھايون وڃن ٿيون.آخر خبر پيئي تہ ھن ڳوٺ ۾ ٻہ کن لائبرريون آھن جتي ڪيترائي ڪتاب رکيل آھن. ناروي جو ملڪ دنيا جي بلڪل اتر ۾ مٿئين پڇڙيءَ تي آهي، تنھن جو وري ھي شھر تہ ان جي بہ اتر ۾ جتان اتر قطب تارو ذري گهٽ مٿي مٿان، وچ آسمان ۾ سڄي رات نظر ايندو ھو. ايتريقدر جو انھن ڏينھن ۾ ساڍا ٻاويھه ڪلاڪ کن اوندھہ يعني رات رھندي ھئي ۽ ڪلاڪ ڏيڍ ڏينھن ڪو مس ٿيندو ھو. پر زندگيءَ جو ڪاروبار - بازاريون، آفيسون، دڪان، اسڪول سڀ نارمل حالتن ۾ ڪلاڪن جي حساب سان ھلندا رھيا ٿي ۽ اتي جي ماڻھن لاءِ تہ نارمل ڳالھه ھئي، پر اسان کي ٻاهر نڪرڻ مھل سيءُ ۽ اوندھہ ڪري، نفسياتي طرح رات جو احساس وڪوڙي ويندو ھو. ان ھوندي بہ ڳولي ڳولي اھي ٻئي لائبرريون ھٿ ڪيم. ڪتاب واقعي انھن ۾ کوڙ رکيا ھئا. پر اسان لاءِ سڀ گرمکي هئا - جو نارويجن ٻوليءَ ۾ ھجڻ ڪري اسان تہ پڙھي نٿي سگهياسين.
مٿئين لئبرريءَ ۾ ھڪ ھمراھ مليو جنھن ڀڳل سڳل انگريزيءَ ۾ ڏس ڏنو تہ ھتي ھڪ ’سي - مينس – ڪلب‘ آھي، ان کي آزمايو وڃي. گس واٽون پڇائي ان کي بہ ڳولي اچي لڌم. ڪلب جي پوڙھي انچارج چيو تہ ڪتابن وارو ڪمرو ھن وقت بند آھي. چاٻي جنھن ھمراھ وٽ آھي سو ڪلاڪ ٻن بعد ايندو، ڪجھه دير انتظار ڪريو. آئون ان ڪمري جي دروازي ۾ منھن وجھي، سامھون ڪرسيءَ تي ٿي ويٺس، جنھن ڪمري ۾ ڪتاب ھئا. منجھند جو ٻي بجي ڌاري، يعني وقت جي حساب سان، باقي سج جو نالو نشان بہ نہ هو، ھمراھہ موٽي آيو ۽ ھن ڪمرو کولي ڏنو. ڍير نون ۽ پراڻن نارويجي زبان جي ڪتابن مان فقط ھڪ انگريزيءَ جو ناول:
“The Sailor Who Fell From Grace With Sea!”
نالي ملي ويو جنھن جو ليکڪ هو جپان جو مشھور ناول نويس ۽ ڊرامھ نويس مشيما يوڪيو.
نہ کان ڪجھه تہ ڀلو. ڪتاب آمريڪا جو ڇپيل هو پر ترجمو هو جپاني ناول جو. هن کان اڳ مون ڪو جپاني ناول، ڪھاڻي يا افسانو نہ پڙهيو هو، ۽ ٻين اديب دوستن وانگر اسان لاءِ غير ملڪي ادب معنا: شيڪسپيئر، اسڪروائلڊ، البرٽو موراويو، هيمنگوي، ملٽن، ڪيٽس، بائرن، ڊڪٽس، بالزڪ، ٺئڪري ۽ وڏو ڇيھہ تہ چيخوف، ٽالسٽاء، گوگول ۽ هاڻي سولزنتسن وغيره وغيره- يعني انگلينڊ ۽ آسپاس جا ٻہ چار يورپي ملڪ .
اھو لکڻ مان منھنجي ڪا مراد مٿين اديبن ۽ شاعرن جي ڪا اھميت گهٽائڻ ناھي، پر لکڻ جو اھو مقصد آھي تہ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ بہ _ خاص ڪري جپان ۾ بہ انھن جھڙا وڏا ليکڪ ۽ شاعر پيا آھن، جن کي پڙھڻ ۽ سمجهڻ بہ اسان لاءِ ايترو ئي اھم آھي ۽ ھي منھنجو ڪتاب بہ ان کي واضح ڪرڻ جي سلسلي جي هڪ ڪڙي آھي.
مٿئين جپاني ڪتاب جو انگريزي ترجمو پڙھڻ کان اڳ، منھنجو بہ ٻين ڪيترن ئي وانگر اھو ئي خيال هو تہ جپان فقط مشينري ۽ ٽيڪنالاجيء جو نالو آھي. جنھن جا ماڻھو فقط ٽي وي، ٽرانسسٽر ۽ ٽرينن کان علاوه ڪمپيوٽر، ڪارون ۽ ڪئميرائون ٺاھي سگهن ٿا ۽ ھنن جو ادب سان تہ ڪو پري جو بہ واسطو نہ آھي. جيتوڻيڪ جپان ۾ جڏھن بہ زمين دوز گاڏين يا بسن ۾ سفر ڪندو ھوس تہ اھو ڏسي تعجب لڳندو هو تہ سفر ڪندڙ جپاني يا تہ اکيون پوريو آرام پيا ڪن يا وري ننڍو وڏو، عورت مرد ڪونہ ڪو جپاني ناول کڻي وڏي چاھہ سان پيو پڙھي.
کانئن اھو پڇڻ جو سوچيندي سوچيندي ارادو لاھي ڇڏيندو ھوس تہ کانئن جپاني ادب بابت ڇا پڇي ڪندس.پڪ مشينريءَ سان واسطو رکندڙ ماڻھن جو ادب اھڙو ڪو متاثر ڪرڻ وارو نہ ھوندو. جيئن اسان وٽ ھڪ اھو بہ خيال آھي، جيتوڻيڪ بلڪل غلط سھي، تہ ادب جي شاگردن مان ئي لکڻ پڙھڻ جي اميد رکي سگهجي ٿي ۽ نہ ڊاڪٽر، انجنيئر، سائنٽسٽ مان.
جپاني ليکڪ مشيمايوڪيو جي مٿئين انگريزي ترجمي مون کي تمام گهڻو متاثر ڪيو ۽ جپاني ادب سان پھريون دفعو تعارف ٿيو. ان ناول ۾ ڪھاڻي تہ کڻي ھڪ عام زندگيءَ جي آھي: ھڪ جھاز جي آفيسر - سيڪنڊآفيسر مسٽر تسوڪازاڪي جي ملاقات، جيٽيءَ تي بيٺل ھڪ عورت سان ٿئي ٿي، جيڪا پنھنجي ننڍڙي پٽ کي ان ڏينھن جھاز ڏيکارڻ لاءِ آئي هئي. جهاز جو آفيسر تسوڪا کيس مٿي جھاز تي هلڻ جي دعوت ڏئي ٿو ۽ کين سڄو جھاز گهمائي چانھه پاڻي يا ماني کارائي ٿو. ھوءَ بہ کيس سندس گهر اچڻ جي دعوت ڏئي ٿي. اھڙيءَ طرح ھن جو جھاز جڏھن بہ ان جپاني بندرگاھہ ۾ اچي ٿو تہ ھڪ ٻئي سان ھنن جون ملاقاتون ٿين ٿيون. عورت بيواھہ ۽ امير هئي، شھر ۾ سندس ڪو دڪان بہ هو. اڳتي هلي ھن جي دوستي عشق ۾ ۽ پوءِ شاديءَ جو روپ اختيار ڪري ٿي ۽ هو جھاز کي ڇڏي ڪناري سان ناتو جوڙي ٿو. ننڍو ٻار ھنن لاءِ وچ ۾ ڪجھه رنڊڪ بہ ٿئي ٿو. بھرحال ڪجهہ اھڙي قسم جي ڪھاڻي آھي جا هن وقت چڱيءَ طرح ياد نہ آهي، پر ايترو آھي تہ ليکڪ جھاز، جھاز جي زندگي، ان جي آفيسرن جا بندرگاھ ۾ ۽ ڏينھن جا ڏينھن سمنڊ تي اڪيلائيء ۾ پيداٿيندڙ سوچون ۽خيال - اھڙي تہ پُراثر انداز ۾ چٽي ٿو جو خود اسان جهازين کي مڃڻو پوي ٿو تہ هن شخص ڪرشن چندر ۽ آسڪروائلڊ وانگر ناول لکڻ کان اڳ انھن ڳالھين جو ڪيترو گھرو مطالعو ۽ مشاهدوڪيو ھوندو. ان کان علاوه ناول ۾ ڪم آندل مثال ۽ مشابھتون، چوڻيون ۽ شاعريءَ جا چؤنڪ، ادبي ٻولي ۾ ادائگي، ڪردارن سان انصاف ۽ سندن ڳالھيون، خيال ۽ سوچون جنھن نموني سان بيان ڪيون آھن اهي قابلِ تعريف آھن.
ان ناول پڙهڻ کان پوءِ منھنجو جيئن جيئن جپان وڃڻ ٿيندو رھيو، ھڪ ھڪ ڪري مشيما يوڪيو جا سڀ ناول ۽ ڪتاب پڙهيم. جپان ۾ ڪتاب سڀ کان مھانگا آھن. ان ڪري پوءِ ڪولمبو، لنڊن، نيويارڪ جھڙن ھنڌن تان نہ ققط مٿئين ليکڪ جا ڪتاب وٺي پڙهيم پر پوءِ آھستي آھستي ٻين جپاني اديبن ۽ شاعرن: ’تانيزاڪي – جونيچيرو‘. ’ڪاواجاتا - ياسوناري‘، ’شيگا-نا اويا‘، ’اشيڪاوا–تاڪو بوعو‘، ’ھاتوري–بوشو‘، ’اوماچي‘، ناڪامورا-ڪوساتائو، نائتو، تڪاشي وغيرهوغيره جا پڻ پڙهڻ شروع ڪيم۽ اڄ منھنجي دل چاھي ٿي تہ پڙھندڙ دنيا جي ٻين ملڪن سان گڏ جپان جي ادب کي بہ پڙھن. جيڪو پڻ تمام گهڻو صحتمند، شاھوڪار ۽ دلچسپ آھي. ھتي آئون پڙھندڙن کي ڪجهہ جپاني اديبن ۽ سندن لکڻين کان واقف ڪرائي رهيوآهيان. چونڊ ڪنھن بہ اصول، ننڍ وڏائي، گهڻي يا ٿوري لکڻين، مشھوري ۽ گمنامي، يا پيري ۽ جوانيءَ جي اصول تي نہ ڪئي وئي آھي. بس ائين ئي جيڪي مون کي وڻيا آھن ۽ سولائيءَ سان انھن تي لکي سگهيو آهيان، اھي ڪھاڻيون/ افسانا لکيا اٿم - مثال طور جپاني اديبن ۾ منھنجو سڀ کان گهڻو دلپسند اديبمشيما يوڪيو آھي - جنھن جا سڀ ڪتاب، ليک، مضمون وغيره چاھہ سان پڙهيا اٿم پر هن جي هتي ڪابہ ڪھاڻي يا ناول جو ٽڪرو نہ ڏئي سگهيوآهيان جو ان جو ڪوبہ ڪتاب الڳ ڏيڻ چاهيان ٿو. سندس ننڍي هوندي رسمي خودڪشيءَ (ھاراڪِريءَ) دنياکي تعجب ۾ وجھي ڇڏيو ھو.
هتي اھو لکڻ بہ دلچسپيءَ کان خالي نہ ٿيندو تہ جپاني ٻوليءَ جو گرامر ۾ جملن جي بيھڪ بہ اسان جي اڙدو سنڌيءَ وانگر آھي - ۽ نہ انگريزي عربيءَ جيان. مثال طور ھي جملو: ”ھي ڇا آهي“ هوبھو انگريزي ”دس واٽ از“ ترجمو ڪبو تہ غلط ٿيندو پر جپاني ۾ ”ڪوري وا نان ڊيسڪا“ بلڪل صحيح آھي. (ڪوري وا جي معنيٰ:’ھي‘، نان معني:’ڇا‘ ۽ ڊيسڪا معني:’آهي‘)، اھڙيءَ طرح ”تنھنجو نالو ڇا آھي؟“ جو جپان لفظ بلفظ ترجمو: ’اناتانو تومائي وا نان ڊيسڪا‘ آھي. اھڙي طرح جپانيءَ مان سنڌي ترجمو سولو ٿئي ٿو ۽ ساڳي وقت ڪھاڻيءَ جو روح ۽ جسم بہ ذري گهٽ ساڳيو بيهي ٿو.
ان کان علاوه ٻي ڳالھہ تہ اسان کي جپاني ڪھاڻيون يورپين ۽ آمريڪن کان وڌيڪ ويجهيون ۽ پنھنجيون لڳن ٿيون، جو انھن جو مشرقي ماحول اسان جي ننڍي کنڊ جي ماحول سان گهڻو ملي ٿو.ڪيتريون سوچون، خيال، ڀاونائون، احساسات، اٿڻي ويھڻي، ڏيتي ليتي، رسم رواج ساڳيا ملندا.
ھتي ڏنل جپاني ڪھاڻين جي چونڊ ۾ مون البت انھن ڪھاڻين کي وڌيڪ ترجيح ڏني آهي، جن ۾ ماڻھن جا گهڻا نالا نہ آھن - جو گهٽ ۾ گهٽ مون کي منجھائيندا آھن ۽ پڙھندڙ جو ذھن پرڏيھي لکڻيءَ مان لطف وٺڻ بدران ڪردارن جا نالا ياد ڪرڻ ۾ منجهيو رهي ٿو.
ھي ڪتاب نہ فقط اسان کي جپاني ادب سان سڃاڻپ ڪرائيندو پر جپان ۽ پاڪستان ۾ رهندڙ سنڌي سمجهندڙن لاءِ دلچسپيءَ جو پڻ سبب بڻبو.