جپاني ادب جا دور
موجودہ رڪارڊ موجب لکت ۾ پھريون مواد ’شوتو ڪو تائيشي‘ جي لکڻي: ’ھوڪيڪو گيشو‘ چئي وڃي ٿي، جيڪا اشوڪا دور جي آھي ۽ 592ع جي لڳ لڳ جي سمجهڻ کپي. هيءَ لکڻي ڳالھہ جي انداز ۾ آھي. شوتوڪو تائيشي شھزادي يوميئي جو ٻيو پٽ هو. 574ع ۾ ڄائو ۽ 622ع ۾ مري ويو.
782ع کان 1155ع تائين جپاني ادب جو اوائلي دور سڏيو وڃي ٿو، جيڪو نارا کان ڪيوٽو گاديءَ جو ھنڌ شفٽ ٿيڻ کان پوءِ جو آهي. ھن ۾ ڪيترين شين جي سڃاڻپ ٿي، جھڙوڪ: اوڪاشي (مزاح)، تاڪينا - ڪاشي (گھرائي)، مونو نو اواري (حساس پڻ) وغيره. ان کان علاوہ نظم ۽ نثر ۾ ڪيترين ئي شين ڪر کنيا، جھڙوڪ: واڪا (شاعريءَ جو قسم، جنھن بابت “ڳالھيون تنھن جپان جون” ڪتاب ۾ ذڪر ڪري چڪو آهيان)، مونو گاتاري (ڪھاڻي)، نيڪي (ڊائري) ۽ نرو ايهيتسو (متفرقو). ان دور جي سڀ کان مشھور ڪھاڻي - جنھن بابت جپاني هر وقت ڳالھہ ڪندي فخر محسوس ڪندا آھن، ڪتابي صورت ۾ اڄ بہ جتي ڪٿي نظر ايندي، گينجي مونو گاتاري (گينجيءَ جي ڪھاڻي) آھي. اھا موراساڪي شيڪيجوءَ لکي ۽ تمام وڏي ڪھاڻي ڪتابي روپ ۾ آھي.
ان بعد جپاني ادب ۾ ھڪ ٻيو دور آيو جنھن کي ”وچيون دور“سڏيو وڃي ٿو. 1156ع کان 1557ع تائين وارو. ھن ۾ ڪيتريون ئي ادبي تبديليون ۽ نواڻ آئي. ڪيترائي اديب ۽ شاعر هن دور جا مشھور آھن.
ان کان پوءِ 1867ع وارو دور جپاني ادب جو ”شروع وارو ماڊرن دور“ سڏجي ٿو. هن ۾ باشو، سائيڪاڪو، چيڪا ماتسو ۽ ڪيئي چو جھڙا جپاني اديب ۽ شاعر پيدا ٿيا، جن ادب ۾ ڪيتريون ئي نيون شيون پيدا ڪيون. هي اھو دور آھي جڏھن ملڪ تي ملٽريء جي حڪومت ھئي ۽ جيتوڻيڪ ليڊر توڪوگاوا قبيلي جا شوگن هئا، پر ملڪ جي واپارين ۽ ٻين شھرين پئسي دولت جي زور ڪري ٿورو گهڻو اثر رکيو ٿي.
هن دور ۾ ھائڪو قسم جي شاعري تمام وڌي وِيجهي، جيڪا هاڻ سنڌيءَ ۾ بہ گهڻي مشھور ٿي آھي ۽ پسند ڪئي وڃي ٿي. ان کان علاوہ ڪيوڪا ۽ سينريو پڻ، جيڪي جپاني مزاح ۽ طنز جي شاعري سمجهي وڃي ٿي. هن دور جي ھڪ ليکڪ ’سائيڪاڪوء‘ جي هڪ لکڻي’ڪوئي جا ڪم‘ نموني طور هتي ڏني وئي آھي.
1868ع کان ميئجي شھنشاهيت جو دور شروع ٿيو ۽ ملٽري حڪومت ختم ٿي. ان سن کان اڄ تائين جو دور جپاني ادب جو ”ماڊرن دور“سڏيو وڃي ٿو. ان دوران ميئجي شھنشاھيت 1868ع کان 1912ع تائين هلي، تائشو شھنشاهيت 1912ع کان 1926ع تائين، شووا شھنشاهيت 1926ع کان اڄ تائين.
جپان تي ملٽريء جي ماڻھن جي ڇھہ صديون حڪومت هلڻ بعد جڏھن نوجوان شھزادو ميئجي تخت تي ويٺو تہ ان وقت جپاني ادب جو معيار بلڪل ھيٺ تري ۾ وڃي پھتو هو. ھڪ تہ اڍائي سؤ سال کن جپان سڄي دنيا کان ڇنل رهيو جنھن عرصي ۾ ڪنھن کي بہ جپان ۾ اچڻ وڃڻ نٿي ڏنو ويو ۽ هر ڳالھہ محدود ٿي وئي. نتيجي طور جپاني نہ ٻاهرين دنيا کان ڪجهہ سکي سگهيا ٿي ۽ نہ پنھنجي خبر ٻين کي ڏئي سگهيا ٿي. پر ميئجي دور جي شروع ٿيڻ سان ئي جپاني هر سٺو ھنر ۽ ڳالھہ ڌارين کان بہ سکڻ لڳا. جنھن کي پوءِ کڻي ڪو ”ڪاپي“ سڏي. جپاني زبان ۾ ڪيترا ٻين ڌارين ٻولين جا، خاص ڪري انگريزيء جا لفظ ڳالھائڻ هڪ قسم جو فئشن ٿي پيو، جيئن اڄڪلھہ بہ آھي. مزي جي ڳالھہ اھا تہ ويندي ڊرامن ۽ شعرن ۾ بہ ڌاريان لفظ استعمال ڪرڻ لڳا. اھو سلسلو ايترو پراڻو آھي جو 1891ع جي هڪ پتلين جي تماشي ۾ بہ ڳالھايا ويا آھن. ھڪ پيار جي سين جي ڊائلاگ ۾ ھڪ فارينر ۽ گيشا جي وچ ۾ ڳالھايل جملن جو ھڪ نمونو:
”واسوريو مونوڪا Last Year نو Spring نو Fine day سميداهانايوري پئرس، لنڊن...“وغيره.
مٿي ھڪ لفظ ’نو‘ بار بار استعمال ٿيو آھي. اھو انگريزيء جو No نہ آهي پر جپانيءَ جو ’نو‘ آھي، جنھن جي معني ’جو‘ آهي. جيئن جپاني لفظ ’وتاشي‘ جي معني ’آئون‘ ٿي پر پٺيان نو هڻڻ سان ’وتاشي نو‘ جي معنيٰ’آئون جو‘يعني’منھنجو‘ ٿيو. يا ’پاڪستان – نو‘ معنيٰ پاڪستان جو. اھڙيءَ طرح مٿي ڏنل جملو ”لاسٽايئر نو اسپرنگ“ معني گذريل سال جو بھار.
بھرحال اڄ جي دور ۾ جپان ڪيترائي جپاني اديب ۽ شاعر پيدا ٿيا آھن ۽ جپاني ادب ڏينھون ڏينھن وڌي ويجهي رهيو آهي، جنھن کي مشينن جو گوڙ شور يا ٽيڪنالاجيڪل ترقي بہ چنجھو ڪري نہ سگهي آهي. هتي هن ڪتاب ۾، ھن آخري دور - يعني’ماڊرن دور‘ جي پڻ ڪجهہ لکڻين ۽ سندن ليکڪن سان ڄاڻ سڃاڻ ڪرائي وئي آھي.