ڪڇ جو رڻ
ڪيترين روايتن موجب، پارڪر جو سمورو پرڳڻو پاڻيءَ هيٺ هو. جتي اڄ ڀيانڪ رڻ ڏيکاري ڏيئي رهيو آهي، اُتي اڳي سمنڊ جون ڇوليون لڳنديون هيون. پر پوءِ ڌرتيءَ جي زلزلي سبب پاڻي هٽي ويو، ۽ اهو وڏو وارياسو رڻ بنجي ويو. سڪندر اعظم جڏهن سنڌ مان لنگهيو ٿي، تڏهن ڪڇ جو رڻ سمنڊ جي صورت ۾ هو. ڪاٺياواڙي ڪنوار ”جاسل“ کي جڏهن سنڌ جي همير سومري ستايو، تڏهن هن پنھنجي ڌرم ڀاءُ نوگهڻ راءَ کي، جو جهونا ڳڙھہ جو راجا هو، سنڌ تي چڙهائيءَ لاءِ هيئن لکيو:
سورٺ سٿر تالو پيو، وَرتڻَ آيا وِير،
سنڌ ۾ روڪي سومري، هلڻ ڏي نہ همير.
راءُ نوگهڻ جڏهن سنڌ تي چڙهائي ڪئي،تڏهن ان جو لشڪر، ڪڇ جي رڻ واري تڏهوڪي سمنڊ جو اٿاھہ پاڻي ڏسي بيھي رهيو. سلطان محمود غزنوي جڏهن 1024ع ۾، سومناٿ فتح ڪرڻ لاءِ ويو ٿي، تڏهن ان کي هر ماڻھوءَ اهو ڊپ ٿي ڏنو تہ ڪڇ جي سمنڊ جون لھرون تنھنجو لشڪر لوڙهي ڇڏينديون. چھين عيسوي صديءَ ۾ يوناني سياح ”پيپلس“ اُتان لنگهيو هو، جنھن هن سمنڊ جو ذڪر ڪيو آهي. مطلب تہ ڪڇ جو رڻ اڳي سمنڊ هو، ۽ اُن جو عظيم الشان بندر پاري ننگر هو، جتي اڄ بہ لوھہ جا ٽـُـڪر ۽ ٻيا نشان ڏسڻ ۾ اچن ٿا.
ڪڇ جي رڻ جي پکيڙ ست هزار چورس ميل آهي. 1947ع کان اڳ، ڪڇ جي رڻ مان پارڪر جي گهڻي آمدرفت ٿيندي هئي. ماڻھو گاڏين، اُٺن ۽ گهوڙن تي ويندا هئا. وچ ۾ ٽي - چار ٻيٽ ايندا هئا، اُتي ڊاٻو ڪندا هئا. خاص ڪري تڙو ۽ ٻورڙيون ٻيٽ مشھور آهن، جتي چئن ميلن ۾ گهاٽي وڻڪار آهي. گاھہ جام آهي. هٿ سان ٿوريءَ زمين کوٽڻ ڪري پاڻي نڪريو اچي. هن رڻ ۾ مڇيون ڪڏهن ڪڏهن پاڻيءَ سان گڏ اچي وينديون آهن. ۽ جانور گهڻو ڪري ڪڏهن چراخ ۽ بگهڙ ايندا آهن. چوماسيءَ ۾ هيءُ رڻ ڀرجي ويندو آهي، تنھنڪري سنڌوڙي ۽ لودراڻي وارو پاسو بلڪل بند رهندو آهي. اڳي برسات جي موسم ۾ سوراچند واري پاسي ماڻھو ويندا هئا، جتي انھن جو چوڻ آهي تہ سموري ايراضيءَ ۾ گوڏن کان مٿي پاڻي ڪونہ چڙهي.
ننگر پارڪر ۾ ”موکئي“ ۽ ”گوهيو“ سن آهن، جتي لوڻ جام ٿيندو آهي. روايت آهي تہ رڻ کان اڳ ۾ ”گوهيو“ سن هڪ ٻني هئي، جا چارڻن جي هئي. جنھن چارڻ جي اها ٻني هئي، تنھن کي صرف هڪ ڀيڻ هئي. هيءَ ٻني تمام ڀلي هئي، جنھن تان ڀائرن جو تڪرار ٿيو. آخر اُن تڪرار فساد جي صورت اختيار ڪئي، ۽ ڀائرن گڏ ٿي اُن چارڻ جو خون ڪرائي ڇڏيو. تڏهن ان جي اڪيليءَ ڀيڻ سراپ ڏنو تہ: ”هيءَ ٻني ترت کاري ٿي ويندي.“ اها اڳڪٿي سچي نڪتي. چارڻياڻيءَ جا چيل مرثيا بہ آهن، پر هن وقت ڪنھن کي ياد نہ آهن.
سوراچند ۾ هڪ هنڌ سائو، پيلو، اڇو ۽ ڳاڙهو لوڻ نڪري ٿو، جو چوڪنڊو آهي ۽ وچ ۾ گول ليڪا ٺھيل آهن، جھڙا ڇڪڙي راند جا ڍارا. گهرٽياري ۾ ۽ سوراچند ۾ هڪ قسم جو ميٽ نڪري ٿو، جو مٿي ڌوئڻ ۽ ڪپڙن ڌوئڻ جي ڪم اچي ٿو.
هاڪڙو ندي:
جڏهن ڪڇ جو رڻ سمنڊ هو، تڏهن سنڌو نديءَ جي هڪ شاخ، ”هاڪڙو“ نالي پنجاب مان نڪري، عمر ڪوٽ جي اوڀر طرف وهي، ننگر پارڪر وٽان ٿي، ڪڇ جي رڻ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. ان جو ٻيو نالو ”وهندو“ هو. هاڪڙي جون ڪيتريون ئي شاخون هيون ۽ اهي سڀ وڃي سنڌو نديءَ ۾ پونديون هيون. هاڪڙو، تمام قديم ندين ۾ شمار ڪئي وڃي ٿي. رامايڻ واري زماني ۾ بہ هاڪڙو ندي هلندڙ هئي، ان وقت ٿر ۾ ۽ پارڪر ۾ اهڙا زبردست ٻيلا هوندا هئا، جو ماڻھو هلي نہ سگهندو هو.ايوڌيا ۾ جيڪي سواريءَ لاءِ هاٿي هٿ ڪيا ويندا هئا، اُهي هاڪڙي وارن ٻيلن مان ڦاسايا ويندا هئا. ابوالفضل ”آئين اڪبريءَ“ ۾ ۽ ٽاڊ صاحب ”ٽاڊ راجستان“ ۾، هاڪڙي بابت اشارا ڏنا آهن. هاڪڙي جو وهڪرو ڪڏهن بند ٿيو، تنھن لاءِ گهڻيون تاريخون خاموش آهن. ڏند ڪٿائن موجب، اهو وهڪرو مھاڀارت واري زماني ۾ بند ٿيل ڀانئجي ٿو.
ماموئيءَ جي پيشگوئيءَ ۾ بہ هاڪڙي جو ذڪر آهي. سنڌ ۾ ماموئيءَ جو قصو مشھور آهي، جي ست درويش ٿي گذريا آهن. انھن لاءِ هڪڙي ڏند ڪٿا مشھور آهي- چون ٿا تہ هڪ دفعي ملتان جو مشھور اولياءُ، مخدوم بھاءُ الدين ٺٽي ۾ پنھنجن مريدن کي وٺڻ ويو. جاهل مريدن من ۾ اها سٽ سٽي تہ مرشد کي ماري کائينداسون، تہ هو اسان کي هميشہ دل تي هوندو. جڏهن هن ڳالھہ جي سـُـڌ مخدوم صاحب جي وڏي خليفي شيخ جيئي کي ملي، تڏهن مرشد کي هڪ پاسي ڪري پاڻ اُن کٽ تي سمھي پيو. مريدن اچي کيس ماريو، ۽ ماس ڪـُـني ۾ وجهي رڌڻ لڳا. جڏهن اهو رجهي تيار ٿيو، تڏهن سندن دل ٽـَـهي ويئي ۽ ماس وارا ڪـُـنا کڻي درياءَ جي حوالي ڪيائون. اهي ڪـُـنا ستن مھاڻن جي ور چڙهيا، جيڪي اُهو گوشت ڪڍي، مزي سان ڳڙڪائڻ ويٺا ۽ اچي اڳڪٿين ۾ پلٽيا. آخر ڪرامتون ڏيکاريندا، ٺٽي ۾ ڄام تماچيءَ جي ڪچهريءَ ۾ اچي نڪتا. ڄام کي چيائون تہ تنھنجي تخت هيٺان زمين اندر هڪ نانگ آهي، جنھن جو ڦڻ ٺٽي ڏانھن ۽ پڇڙي دهليءَ ڏانھن آهي. جيسين ان نانگ جو رخ ٺٽي طرف آهي، تيسين تنھنجي تخت کي ذرو بہ لوڏو نہ ايندو. اها ڳالھہ ٻڌي، ڄام هڪ لوھہ جي سيخ تيار ڪرائي، ۽ ان کي زمين ۾ کوڙي، نانگ جي منڍيءَ کي قابو ڪيو. ڪي درٻاري ۽ عام ماڻھو ان تي ٺٺوليون ڪرڻ لڳا. ڄام اُنھن ٺٺولين تي لڳي، سيخ ٻاهر ڪڍرائي، تہ ساري رت سان ڀرجي آئي. نانگ بہ پنھنجو مـُـنھن ڦيري دهليءَ ڏانھن ڪيو. ڄام، فقيرن کي گهڻائي وس ڪيا تہ هاڻ نانگ جو منھن ٺٽي طرف ڪرايو، پر کڙ تيل نہ نڪتو، تڏهن ڄام حڪم ڪيو تہ فقيرن جا سـِـر ڌڙ کان ڌار ڪيا وڃن. جڏهن ست ئي فقير شھيد ٿي ويا، تڏهن هر هڪ پنھنجو سـِـر کڻي اڳڪٿيون ڪندو اُڏامي ويو. اُهي اڳڪٿيون هيءُ آهن:
(1) هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بھه، مڇي ۽ لوڙهه، سمي ويندي سوکڙي.
(2) وسي وسي آر، جڏهن وڃي ڦٽندو،
تڏهن ٻاروچاڻو ٻار، پنجن درمن وڪبو.
(3) ڪاري ڪاٻاري، جهيڙو لڳندو ڇھہ پھر،
مـِـرمچي ٻاري، سک وسندي سنڌڙي.
(4) مـِـرمچي مھاڙي، مرمچي ڪھڙا پار،
هيٺن ڪاريون پوتيون، مٿن ڪارا وار.
(5) لڳندي لاڙان، سونڪو ٿيندو سـِـري ۾،
جڏهن ڪڏهن سنڌڙي، اڳوڻا وِڻاهه.
(6) نيرا گهوڙا ڏٻرا، اُتر کئون ايندا،
گهاگهريون گـَـسن تي، وراهي ويندا،
تھان پوءِ ٿيندا، طبل تاجاڻين جا.
(7) اچي وهيجا ماڙهئا، ننگر جي آڌار،
پـُـراڻا پرار، نوان مَ اَڏج نجهرا.
(8) جان سمون تان سنڌڙي، جان نندو تان راڄ،
اهڙا ٿيندا اَڪارڄ، سما ڇڏيندا سنڌ کي.
(9) اَڪڙن تي ڏيئا ٻرندا. مند نہ وسندا مينھن،
سامھان ٿيندا سام کي، اهڙا ايندا ڏينھن.
(10) ڍال پنندي، ترار پنندي، پنندي ڪٽاري،
جاچڪ پنڻ ڇڏيندا، ايندي بـُـرين جي واري.
(11) ڪانيو ڪـُـڙڌر موررو، راگهو ٿيندو راءَ،
کاکڙ ٿيندي ڪـَـڇـَـڙي، جاڙيجي هٿاءَ
(12) رَنون رڻ گـُـڙنئو، آرٽ آيري ڪنڌ،
مند ڇڏي مينھن وسندا، بڊي آسو سنڌ.
(13) چڙهي وَڻ ڏار، ٿـُـڙ وڍيندا بنڊ جو،
جاڙيجا جـُـڙڌار، حق نہ رهندو ڪن جو.
(14) کچرڙا کير پيئندا، تـُـڳڙجندا تاجي،
وڏا ماڻھو وهي ويندا، پـُـڇندا پاجي.
(15) صبريئا صبر ڪجا، گولا کيئندا گيھهُ،
پاٿاريئي، پڇائبا جنھن جا ماءُ نڪي پيءُ،
(16) ڪنوَرَ وڪڻندا ڪاٺيون، راءَ وڪڻندا گاهه،
ناڻي نياءُ وڪڻندا، گڊي جُ هوندا وا.
(17) ساوا ڇڏيندا ساپڻون، سچ ڇڏيندا سيٺ،
برهمڻ ڀـُـڻڻ ڇڏيندا، ڪندا جاڙيجا ويٺ.
(18) گول مـُـکا ۽ سوپڙ ڪـَنا، سوار رڻ طبقا،
اولا گهولا ني اوليا، اي وڄائيندا ڊنڪا.
(19) ساپڻي ۾ شرم ايندي، ڀائيپڻي ۾ ڀـَـڙ،
ڪوسي پاڻيءَ ڪـُـڙم ۾، نہ رهندي ڪنھن جي آڙ.
(20) بک ماڻھو سين ڀڙ ٿيندا، سياري ڊرجندا شينھن،
پيءُ ڊرجندا پـُـتڙي، اهڙا ايندا ڏينھن.
(21) راءِ ٿيندا راڪاس، ورتي سان وِروڌ،
راڻيون ڇڏيندا رِيس ۾، ڦرندا پرائي شوڌ.
(22) ماڏوئي ٿيندو مقام، سا پر ٿيندو شھر،
گڍ پتي ٿيندو گرگرا، ڦرندو اُگهاڙي پير.
(23) ڏينھن ايندا ڏک جا، اَن ڏلدن جي وير،
ترجاري تي ڀيڙا ٿيندا، ڪندا جاڙيجا ڪير.
پارڪر جا پرمار:
پرٿوي پھلا پرمار، پرٿوي برماران تڻو،
هيڪ اُجين ڌارا، ٻـِـيجو آبو ٻيڻو.
هندو شاسترن مطابق شري پرسرام کي چھون اوتار ڪري ليکيو وڃي ٿو. شري پرسرام رشيراج جمد اگني جو وڏو پٽ هو، جنھن شري رامچندر جي ڌنوش ٽوڙڻ وقت، جنڪ پـُـريءَ ۾، سيتا جي سويمبر ۾ اچي گوڙ مچايو هو ۽ پوءِ رام اوتار جي پرگهٽ ٿيڻ جو ٻڌي، انترڌيان ٿي ويو هو.
هڪ دفعي راجا ڪـِـرتويھ، پنھنجيءَ آسنکيہ سئنا (بيشمار لشڪر) سميت، شڪار ڪندي، اوچتو رشي جمداگنيءَ جي ڪـُـٽيا ۾ اچي نڪتو. رشيءَ، راجا جوآدرستڪار ڪيو، ۽ ”ڪامڌبنو“ ڳئون جي وسيلي هڪدم ماني تيار ڪري ورتائين. ايڏي لشڪر جي ماني چند ڪلاڪن ۾ تيار ٿيڻ ڪري، راجا کي ڏاڍو عجب لڳو. راجا کي ترت خبر پيئي تہ رشيءَ وٽ ”ڪامڌبنو“ آهي، جا هر منو ڪامنا پوري ڪري ٿي، تنھنڪري راجا، رشيءَ وٽان اها ڳانءِ گهري، پر رشيءَ ڏيڻ کان انڪار ڪيو، تڏهن راجا زوريءَ ڳانءِ ڪاهي هليو ويو. پرسرام اُن وقت تپسيا لاءِ بن ۾ ويل هو. شام جو گهر آيو، تڏهن دستوري طرح ماءُ کان کير گهريائين. ماءُ ڳانءِ جا سمورا سماچار پرسرام کي ڏنا. ساري ڏينھن جي تپسيا ڪري آيل پرسرام، ڪاوڙجي، پرڻ ڪيو تہ ڳانءِ جو کير پي پوءِ ٻيو ڪم ڪندس! پوءِ هو پوئين پير راجا ڪرتويہ سان لڙائي ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو. راجا ڪرتويہ کي سخت شڪست ڏيئي ڳانءِ واپس آڻي، اُن جو کير پيتائين.
ٻئي ڏينھن راجا جا ماڻھو، رشي جمداگني کي ڪـُـٽيا ۾ قتل ڪري، ڳانءِ وٺي روانا ٿيا- (رشي جمداگني، هندو شاسترن موجب، تارا منڊل ۾ ستين رشيءَ جي جاءِ والاري، جنھن کي هنديءَ ۾ ”سپت رشيءَ“، معنيٰ ”ستن تارن جو ميڙ“ ڪري چئبو آهي. عربيءَ ۾ اُن کي ”داب اڪبر“ چئبو آهي. اهي تارا سرءُ جي موسم ۾ اُتر طرف، سياري ۾ اُتر- اوڀر طرف، بھار ۾ ڪاپار تي ۽ اونھاري ۾ اولھہ طرف نظر ايندا آهن)
جڏهن پرسرام رات جو آيو، تڏهن اها حالت ڏسي هن پرڻ ڪيو تہ دنيا اندر ڪو بہ راجپوت نہ ڇڏيندس! اهڙيءَ ريت هن سچ پچ دنيا تي ڪو بہ اهڙو فرد نہ ڇڏيو، جو پاڻ کي راجپوت چوائي.
راجپوت بھادر هئا ۽ اڳئين وقت راڪاسن جو تمام گهڻو ڊپ هو. راجپوتن جي ناس ٿيڻ ڪري، راڪاس برهمڻن کي توڙي ٻيءَ رعيت کي ستائڻ لڳا. تڏهن ديوتائن گڏجي آبوءَ وٽ هڪ ڀاري يگيہ ڪيو ۽ ڀڳوان جي پرارٿنا ڪئي. پھرين اِندر ديوتا هڪ ڊڀ جو پتلو ٺاهي، پربرهم پرميشور منتر اُچاريو تہ اُن مان هڪ تيجوان پـُـرش نڪري آيو. ان جي ساڄي هٿ ۾ گدا هئي. هو يگيہ مان ٻاهر نڪرندي، ”مار! مار!“ ڪندو آيو. تنھنڪري هن جو نالو ”پرمار“ پيو. اهڙيءَ طرح، ديوتائن اهڙا ٽي پتلا ڪيا، جي پڙهيار، سولنڪي ۽ چوهاڻ هئا. انھن پرمارن ”آبوءَ“ کي پنھنجي گاديءَ جو هنڌ بنايو ۽ ائين پکڙندا، ساري ڀارت ۾ پنھنجو راڄ کڙو ڪيائون. پوءِ پرمارن جون وڌي پنجٽيھہ ساکون ٿيون. راجپوتانا اتھاس ۾ هيٺئين نموني انھن جون ساکون آهن: (1) سوڍا (2)سانکلا (3) موريہ (4) سومرا (5) کير (6) ميپاوت (7) وهل (8) ٻلھر (9) ڪاٻار (10) اُمٽ (11) ريھور (12) چونرا (13) کيچر (14) ڍونڍا
(15) سورٺيا (16) سوکڙا (17) هرير (18)ڪوهلا (19)پويا (20) ڀوجا (21) سنپل (22) ڀٻا (23) پوڪوٽا (24) ڏيوا (25) ڪھوريا
(26) ڪالپسر (27) ڪالموه (28) ڌونڌر (29)جپرا (30) ٻرهر (31) پوسرا (32) ڌوتا (33) دڪوموا (34) ٽيڪا.
پرمار راجپوتن پنھنجي پھرينءَ گاديءَ جو هنڌ آبو ڪيو. اهڙيءَ طرح هنن ساري هند ۾ پنھنجو ڌاڪو ڄمايو، سوڍن وٽ جي دستخط احوال آهن، تن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو تہ سنبت 954 برابر 996ع ۾ امرڪوٽ ۽ پارڪر مارواڙ جي راڻي ڌڻي براھہ جي هٿ ۾ هئا، جنھن کي نـَـوَ ڀاءٌ هئا. ڌڻي براھہ پنھنجن ڀائرن کي نـَـو ملڪ ورهائي ڏنا تنھن کي ”نوَ ڪوٽي مارواڙ“ ڪري چيو وڃي ٿو. ان بابت هڪڙو ڏوهيڙو مشھور آهي:
ٿيو لدورو ڀاڻ، ٿيو مندووَر سامتسنگهه،
گڍ پونگل گج مال، ٿيو اجمير اجيتسنگهه،
آل پال ارٻڌ، ڀوڄراج جالنڌر،
جوگراج ڌر ڍاٽ، ٿيو هانسو پارڪر،
نـَـو ڪوٽي ڦراڙو سنجوگتان، ٿر پنوار ٿاپيا،
ڌڻي براھہ ڌر ڀائيان، ڪوٽ بانٽ جهوُ جهوُ ڪيئا.
مٿئين ڏوهيڙي ۾ ڏسبو تہ هانسي اچي پارڪر وسائي. هن پنھنجي گاديءَ جو هنڌ پاري ننگر ڪيو. هانسي کي هڪ ٻيو بہ ڀاءُ هو، تنھن جو نالو ڀوڏو هو. تنھن اچي ”ڀديشر“ عرف ڀوڏيسر وسائي.