پراڻو پارڪر

کوسا، بلوچن جي هڪ قوم آهي، جنھن جون ڪيتريون شاخون آهن: جھڙوڪ جماڻي، ڇٽاڻي، لڊاڻي، سهرياڻي، جاگراڻي وغيرہ. کوسا ننگر پارڪر، ڪُـٻڙي ۽ سامي ويريءَ ۾ رهندا آهن. هنن جا مائٽ تمام جنگجوُ ۽ بھادر هئا. سوڍن سان گڏجي ڌاڙا هڻندا هئا، تنھنڪري کوسن ۽ سوڍن جو پاڻ ۾ ڏاڍو سلوڪ هو. سمن کي گجرات کان خوف هوندو هو، تنھنڪري انھن کوسن جا چار هزار ڪٽنب گجرات جي بادشاهن جي سامھون ٿيڻ لاءِ ننگر پارڪر ۾ ويھاريا. محمود شاھہ بيگڙي جي وقت ۾، انھن ملڪ ۾ ايتريقدر رڻ مچائي ڏنو، جو چار دفعا محمود شاھہ بيگڙو پارڪر تي ڪاهي آيو. کوسن کي همايون، سون مياڻي جاگير طور ڏني. ميرن جي پھرين چوياريءَ جي دؤر ۾ جيڪي قبيلا پارڪر ۾ رهندا هئا، تن کي ٽالپري حڪومت کان وظيفا ملندا هئا. ڪلھوڙن جي ظلم کان ٻيا بہ ڪي پنج - ڇھہ سؤ کوسا پارڪر ۾ اچي رهيا هئا ۽ پونجي سوڍي کي سردار بڻائي، ڪڇ گجرات ڏانھن ڌاڙا هڻندا هئا. سن 1832ع جي شروعات ۾ کوسن پالڻپور جي هڪڙي واپاري قافلي کي اسلام ڪوٽ وٽ ڦريو. ان کان سواءِ کوسن ۽ واگهيلن گڏجي رحمڪي بازار کي لـُـٽيو، جنھنڪري انگريزي لشڪر، سنڌ جي سرحد تي چوڪسي رکي. ڪرنل پاٽنجر کوسن جي گرفتاريءَ لاءِ ڪپتان رابرٽ ۽ ڪرنل لچفيلڊ کي فوجون ڏيئي روانو ڪيو. سرجان مالڪوم ان وقت بمبئيءَ جو گورنر هو. 20- آڪٽوبر تي پوني جو لشڪر بمبئيءَ کان روانو ٿيو. ٿرپارڪر جي ضلعي لاءِ خطرو جاڳيو. مير مراد علي خان منشي رحمت اللھ کي، ڪن بلوچي سردارن سان همراھہ ڪري، ٿر ڏانھن روانو ڪيو. پارڪر جي مختيارڪار غلام علي لغاريءَ کي حڪم مليو تہ بلوچي سردارن سان گڏجي سرحدن جي حالتن جو معائنو ڪري ۽ رپورٽ دربُار کي پيش ڪري. گورنر جنرل کي پنڊارين سان مقابلو ڪرڻو پيو، تنھنڪري کوسن کي ڪجهہ بہ ڪري نہ سگهيا. 5- آڪٽوبر 1832ع تي سردار غلام حيدر خان ڪن کوسن کي گرفتار ڪري، انگريزن جي حوالي ڪيو. سن 1859ع ڌاري ڪـُـٻڙي جي ڪاپڙي خان کوسي کي تروٽ صاحب ڪيترو لالچايو، پر هو نمڻ وارو نہ هو. تروٽ صاحب ڪاپڙي خان کي چوائي موڪليو تہ ساڻس تنبوءَ ۾ اچي ملاقات ڪري. پوءِ هن تنبوءَ جا رسا هيٺ ڪرائي ڇڏيا، ان لاءِ تہ ڪاپڙي خان تنبوءَ ۾ ايندو تہ ضرور ڪنڌ هيٺ ڪري ايندو، ۽ ائين سمجهيو ويندو تہ هي نمي پوءِ اندر آيو آهي. ڪاپڙي خان تنبوءَ جا رسا هيٺ ڏٺا، تڏهن تلوار سان تنبوءَ کي چيري، سنئين ڪنڌ هليو ويو. اها بھادري ڏسي، تروٽ صاحب دنگ رهجي ويو. سندس پٽ جلال خان وڏو سخي هو. ڪـَـوِيـَـن دل کولي سندس ساراھہ ۾ شعر چيا آهن:
نانو جبرو شيرسنگهه، ڏاڏو خان ڪمال،
موتي سيپان مانھـِـلو، جس کٽڻ جلال،
اُونچو ٻيسي شينھن جيئن، گينور چالي چال،
موتي سيپان مانھلو، جس کٽڻ جلال.

هن وقت سندس اولاد مان مسٽر يار محمد، تعليم يافتہ شخص آهي.

ويرا واھہ جو سوڍو، پونجوجي:
سوڍي سـَـتيجيءَ کان پوءِ ويرا واھہ جو ٻيو مشھور سوڍو پونجو ٿيو. سوڍي سـَـتيجيءَ پنھنجيءَ سـَـتا ۽ طاقت سان اهڙا ڪڪرم ڪيا، جو سندس پنج پٽ هڪ ٻئي پٺيان فوت ٿيا. سوڍو پونجو ستيجيءَ کان بہ سرس هو. سندس ڌيءَ واگڙ طرف پرڻايل هئي. ان کي هڪ ڏينھن ساهرن ڪنھن ڳالھہ تي مھڻو ڏنو. جڏهن پونجي کي خبر پيئي، تڏهن هڪڙيءَ رات ۾ واگڙ جا ست ڳوٺ ڦـُـري آيو. هڪ دفعي پونجو ٿراد ڏانھن ويو هو تہ ڪي چانڊيا پونجي جي هارين جا ڍور ڪاهي ويا. پونجي کي خبر پيئي، تڏهن چانڊين تي ڪاهي پيو. پوءِ تہ اهڙو ظلمي ٿي پيو، جو چانڊيو جتي ڏسي، اُتي خون ڪري ڇڏي. چوڻي آهي:
حمزا هيڪي وار، جي پڙين پانٽي پونجل ري،
ٿئي نہ اُت سوار، گهوڙي نہ چڙهي چانڊيو.


سـَـتيجيءَ کان پوءِ، گوڙي جي مندر وارا پارسناٿ جو پـُـتلو بہ پونجي کي هٿ آيو هو. پونجي جو جڏهن سنڌ جي ميرن سان تڪرار ٿيو، تڏهن ڪنھن هنڌ پتلي کي پوري ڇڏيائين. جڏهن پونجو سوڍو ميرن سان وڙهندي مارجي ويو، تڏهن ڪنھن کي بہ خبر ڪانہ پيئي تہ پتلو ڪٿي آهي.