قسط 4
مان اهڙي نادان جذبي ۽ جاهل ارادي کان نفرت ڪندو آهيان- ته مئي پڄاڻا ماڻهو منهنجي موت تي واهه، واهه ڪن يا منهنجي موت کي سرمائي رنگ جي شام ملهائي منهنجي روح کي اهڙي رمز رنجائيندا رهن.“
وڌيڪ توکي اهو به ٻڌائڻ کپندو هو- پر ضروري نه سمجهي توکي اهو نه ٻڌائي سگهيس ته- دنيا جي عظيم انسانن ڪڏهن به پنهنجي شاندار موت لاءِ دعائون گهري- اهڙي اميد ۾ پنهنجو ذهن ذرو به ضايع نه ڪيو.
پنهنجي تجهيز ۽ تڪفين لاءِ- انهن ڪڏهن به ڪاٺ يا پتل جون صندوقون ۽ ريشمي ڪفن جي خواهش نه سانڍي- ۽ نه انهن ڪڏهن اهڙي خواهش ڏيکاري ۽ نه ڪوشش ڪئي ته،- زهر پياري شهيد ڪيو وڃي؟ صليب چاڙهيو وڃي.
گهاڻي اندر پيڙهيو وڃي؟ پاڻي بنا پياسو ڪُٺو وڃي؟
يا ڪنهن عزت ۽ نامور موت مرڻ جا وسيلا ۽ وجهه ڏسيا وڃن- عظيم انسان کي ته- پنهنجي آدرش خاطر- موت جيئن ۽ جهڙي به وقت ۽ حالت ۾ سڏيو- ته انهن بنا روئڻ، پٽڻ ۽ ڳڻتي، ويچار جي- پنهنجو سر اڇلي اڌ ڪيو- پنهنجي پسند يا باخوشي موت مرڻ ته خودڪشي آهي- جيئن غمناڪ ۽ مايوس حالت ۾ مرڻ بزدلي آهي ۽ ذلت به ائين جاهل ماڻهو هميشه ذلت جي موت مرندا آهن.
شايد بهتر ائين ٿيندو ته- ڪنهن کي خبر نه رهي ۽ مري وڃجي- شاهه عبداللطيف ڀٽائي جيئان- دل چوي ٿي اجرڪ مٿان پاءِ سُمهجي ۽ پوءِ رڳو دفن ٿجي.
خودڪشي ڪري موت کي رسوا ڪرڻ،
انسانيت کي موت جي شهرت ۾ مٽائڻ،
شاهڪار موت جي شوق ۾، زندگي کي گاسليٽ جيئان ٻارڻ منهنجي سوچ ۾ وڏي بي قدري- ۽ ڪم ظرفي آهي.
موت جي وادي ۾- زندگي- زنده دلي مرڻ وارو موت آهي.
نه پيو چاهيان ته- ڪوئي بي مثال موت مران ۽ منهنجا دوست منهنجي لازوال موت جي خوشيءَ ۾- زندگيءَ جا قدر وساري ويهن.
مان ته صرف تنهنجي هڪ امن پسند چمي ۾ مرڻ پيو چاهيان- پر اهڙيءَ چميءَ کان تون به صاف، صاف انڪار ڪري ڇڏيندي هيئن- جنهن ۾ مان پنهنجا آخري پساهه ڏسڻ پي چاهيا.
ماڻهو جڏهن ڪتي جيئان ڊگهي موت مرڻ لڳندو آهي تڏهن عقيدي موجب- ڪنهن جانور کي هٿرادو موت ڏئي- سندس موت جي آساني لاءِ خير ڪڍيو ويندو آهي.
ڪيڏو ظالم ماڻهو هوندو آهي اهو- جيڪو مرڻ وقت- ٻين کي به موت ڏئي ويندو آهي.
پر مون ته توکي هٿ ٻڌي اهو ئي عرض ڪيو هو ته، ”آسا! مان ڪنهن ڊگهي موت مران، ته منهنجي تڪڙي موت لاءِ مون تي صرف چُمين جو خير ڪڍجان“ مون وٽ به محبت جي اداري ۾ محبت جو خيراتي فند ڪافي ڪجهه هو- جنهن مان چُمين واري مايا ته مون توکي ادا ڪري ڇڏي- سچائي به تنهنجي نظر پيش ڪيم- باقي به تنهنجي محبت جي نانءُ سان مون سڀ ڪجهه انسانيت کي ادا ڪري ڇڏيو ۽ باقي زنده گوشت جسم سان ماڻهو هئس- جيڪو به تنهنجي نانءُ ٿيل هئس.
ڏک صرف اهو هڪڙو پيو کائي- ته جيئن ۽ جهڙي طرح تو هڪ جسم ٿيڻ پي چاهيو- تئين منهنجي مفلسي- پنهنجي نادار حالت سبب هڪدم ائين ڪري ڇڏڻ جي- اجازت ئي نه پئي ڏيئي سگهي- جو ڪنهن طرح سان توسان Honey moon جهڙي خوشي ملهائي سگهان ها.
دل تي يادن جو دريا ته سڪي ئي نٿو- سُڪڻ ته ڇا- پر دل جون ڪنڌيون، ڪنارا به ٻوڙي ڇڏيا اٿس- صرف من جي جهوپڙي آهي سڪي تي- تنهن کي به يادن جي اُٿل اڄ- سڀاڻ ٻوڙي ڇڏي ته شڪ ناهي-
ڪهڙيون يادون وساريان ۽ ڪهڙيون ياد رکان- شايد ڪو ويسر جو مريض به ان معاملي ۾ منهنجي مدد نه ڪري سگهي!
جنهن ڏينهن تون پنهنجي جيپ کڻي- مون وٽ گهر آئي هئين ۽ اچڻ شرط تو چيو هو ”فتاح! اڄ دل چوي ٿي بٺوري هلون ۽ هلي ساحر پريميءَ جي قبرستان تان ٿي اچون.“
اهو شايد شام ڇهه لڳي جو وقت هو- تڏهن مون توکي چيو هو- ”آسا! منهنجي موت جي آجيان تون ڪجانءِ.“
”تون ڪهڙي موت مري سُرخرو ٿيڻ ٿو چاهين؟“
پنهنجو منهن ڦٽائي چيو هيئي- خبر ناهي موت کان نفرت ڪندي چيو هيئ يا منهنجي چيل ان سواليه جملي کان ڪاوڙ کائيندي؟
جيپ تي چڙهڻ وقت مان پنهنجي دلي خواهش ڏيکاريندي توکي چيو هو”مان تنهنجي ڀاڪر ۾- تنهنجي صرف هڪڙي هلڪي چميءُ سان پنهنجي حقيقي موت مرڻ ٿو چاهيان. ۽ پوءِ ڊرائيونگ ڪندي- ڏاڍو ڏکيو سوال پڇيو هيئي ته- ”ماياڪوفسڪي، همنگوي، علامه آءِ آءِ قاضي، ماڻڪ ۽ پريميءَ انهن جو موت توکي ڪيئن ٿو لڳي!؟“
تو مون کان اهڙو سوال پڇي- مونکي هڪ عجيب ڪيفيت ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو هو- تنهنجي ان انديشناڪ سوال کي جواب کان ئي خالي پنهنجي جڳهه تي رهڻ پي ڏنم- پر تو پنهنجي سوال جي جواب لاءِ وڌيڪ زور ڀريو هو- توکي بس راضي ڪرڻ خاطر ۽ پنهنجي مڙئي جان ڇڏائڻ لاءِ چيو هئم ته ”ڪوئي اگر ڪنهن خطرناڪ ايڪسيڊنٽ ۾ مري ٿو پوي- ته اهڙي موت جي ڪهڙي مقصد سان آجيان ڪئي ويندي- بي مقصد موت کي- قوم يا انسانيت جي تاريخ ۾ ڪهڙو درجو داخل هوندو؟“
”پوءِ ڪهڙو مقصد آهي تنهنجو؟“ تو موت بابت چيو هو- اهو مونکان ٻيو گهمرو- تو مونکان منهنجي راءِ وري وٺندي پڇيو هو-
تنهنجن شربتي نينڻ کي دل جي اکين سان ڏسي مون چيو هو ”منصوري خيال کي لڳل امرتا جي مهر تي لٽ چڙهي وئي آهي- ان کي اجارڻ گهرجي.“
تو ڊرائيونگ سبب منهنجي جواب ڏانهن- ڪوئي ڌيان نه ڏنو هو- يا شايد پنهنجي معمول مطابق تو ڄاڻي، ٻڌي به- خود ڪن لاٽار ڪئي هئي- اهڙي عادت جيئري ماڻهو کي چيڙائي ته وجهي ٿي- پر مونکي ياد ناهي- ته مان تنهنجي اهڙي معصوم ۽ عادتي رويي تي- ڪڏهن پنهنجو منهن به ڪو ڦٽايو- ان ڪري جو- مان پنهنجي دل ڌرتي سمجهندو هئس ۽ تنهنجي محبت هندي وڏو سمنڊ.
شايد منهنجي دل جي هر زخم ۽ چڪيل ڦٽ کي- تنهنجي محبت وارو سمندر پنهنجي ڦيڻ سان ڌوئي سڪائي ڇڏيندو هو. تنهنجي نظر ۾ ته – منهنجي محبت ڪڏهن، ڪڏهن ٺري جي ٿيلهي جيتري سَسَتي حيثيت به شايد نه رکندي هئي تڏهن ته تون منهنجي محبت کي- ٺري جي ٿيلهي به چوندي هيئن- شايد ان ڪري جو- دنيا وارن جي آڏو- تنهنجو معاشي قد- منهنجي قد کان مٿانهين درجي جو هو.
تو ان ڪري ئي شايد- پنهنجي چلولي انداز ۾ ڪيترا ڀيرا چيو هو ته ”فتاح! تنهنجي دل مون پنهنجي دل سان- ايلفي هڻي ڳنڍي ڇڏي آهي.“
شايد منهنجي دل کي تو خيرات خور سمجهيو هو- جيڪا صرف محبت جو زهر پيئڻ جي هيراڪڻ هئي- ان وقت پنهنجو پاڻ ۾ ڏسي- تنهنجي شخصيت تي سوچي- پنهنجي شخصي حيثيت ائين تصور ڪندو هئس- ته مونکي تو شايد ان ڪاغذ ٽڪري جهڙو سمجهيو هو- جنهن تي ماڻهو پنهنجي روزمرهه واري خرچ جو حساب ڪتاب ڪري ڦاڙي- اڇلي ڇڏيندا آهن- پر وري جڏهن- تون پنهنجون سخي ٻانهون ورائي وڏا، وڏا ڀاڪر پائي مونکي Kiss ڪندي هيئن. تڏهن خود کي پنهنجي اداس روح جي تڙپ سان مطمئن ڪري، خود کي خوشنصيب انسان تصور ڪرڻ لڳندو هئس- ۽ مونکي يقين ٿي پوندو هو ته مان پنهنجي پريم جي پريت ۾- غيرفاني امرت ضرور ماڻيندس.
اهڙي اميد بحال ٿيڻ جو وڌيڪ يقين تڏهن ٿيڻ لڳندو هئم جڏهن تنهنجي آغوش ۾ منهنجي ايمان کي تازگي- ملي ويندي هئي.
ان ڪري، به نه- جو مان عورتاڻي جسم ذريعي پنهنجي ايمان جي نيت ۾ مضبوطي پيدا ڪري- خود کي شيطان يا اوليائن جي درجي ۾ داخل ڪريان- پر مان انسانيت جو پوڄاري هئس ۽ تو خود به، ته پنهنجي دل جي ساک سان ڪيترائي ڀيرا اهڙي خطاب سان نوازيو هو.
انسان جو ادب ۽ احترام ڪرڻ ته منهنجو مذهب رهيو پر پوءِ به تون ڪنهن ڪنواريءَ کي مون سان ملندي ڏسندي هئين ته توکي Jealousy جي بي پاڙي بيماري جو مرض جاڳي- پوندو هو ۽ تون هڪدم بدلجي پوندي هيئن.
اهڙي حالت وقت تنهنجي منهن مان رت ڦوهار ڪري نڪرڻ جو- مونکي خدشو ٿي پوندو هو.
تو پنهنجي اهڙي ذهني مرض جي شدت دوران- مس- صاحبان جنهن کي اسان گڏيل طور مڪلي ۽ ڪينجهر واري Picnic لاءِ گهرايو هو- ۽ مون وٽ مهمان جي حيثيت ۾ ترسيل هئي- ڪيترا ڀيرا اڳ به- تو مون سان کيس چڱي طرح ملندي ڏٺو هئس. پر ان ڏينهن توکي الائي ڪهڙي وهم وڪوڙي وڌو هو- شايد تنهنجي ان حاسد پڻي مرض ۾ واڌارو اچي ويو هو- تو آپي مان ويندي- ان کي بدچلن ۽ بدصورت جا لفظ ڳالهاءِ- ڪچيون گاريون ڏئي منهنجي اڳيان- منهنجو به خيال نه ڪندي- ويچاري کي ثڦڙ وهائي ڪڍيو هو- ۽ هن توکي هٿ به آڌو نه ڏنو هو. ان وقت تنهنجي ان ديوانگي ۽ چريائپ کي ڏسي مونکي ائين پي لڳو- ته تون خود کي- جهڙو ڪنهن فوجي جنرل جي وڏور ڌيءُ تصور ڪرڻ لڳي هئين.
انهيءَ ڏينهن تو منهنجي بي نيازي- منهنجي عزت، ۽ منهنجي غيرت واري عملي سگهه مونکان کسي- مونکي محڪومي ۽ پنهنجي غلاميءَ جو تصور ڏياري- مونکي صبر آزما واري ڀوڳنا ۾ وجهي ڇڏيو هو. مون ائين تصور پي ڪيو- ته تون منهنجي عزت ۽ غيرت جا عضوا ڀڃي رهي هئين ۽ مون ڪنهن قسم جو احتجاج به نه پي ڪيو.
ڪنهن جي غيرت کي ڪاڙهي- ان مان سندس جوش ڪڍي ڇڏڻ ته انسان دوست رويو نٿو چئي سگهجي- ۽ نه ئي اهڙو عمل ڪنهن دانا دشمن جي خلاف به لائق چئجي.
تنهنجون اهڙيون ڪريل ۽ ناقابل حرڪتون ڏسي- مونکي ائين معلوم ٿيندو هو- ته توکي تنهنجي ان هڪ جسم ٿيڻ واري خواهش توکي چرپڻ تي اچي بيهاريو هو- ۽ ڪا خواهش ماڻهو کي چريائپ ۾ داخل ڪندي هجي- ته ان کي خواهش نه پر جنون چئبو آهي.
پر مونکي تنهنجي محبت ۾ غير فاني هئڻ جو يقين ٿي چڪو هو تنهن ڪري مون پاڻ کي لذت پرستي ۽ جنسي لطف وٺڻ وارين عارضي ڪيفيتن کان الڳ، پري رکيو هو. مون خود کي اهڙي ڪڌي روڳ ۾ وڃڻ نه پي ڏنو.
مون نه پي چاهيو- ته اهڙيون حيواني حرڪتون ڪري- خود کي زندگي ۽ ڪائنات جي حقيقي سونهن کان غير واقف ۽ محروم رکي اهڙي گستاخ بيپرواهي کي زندگي سان ترغيب ڏيان- ۽ توکي جڏهن به اهڙي ڪيفيت ۾ ڏسندو هئس- ته تو مان تنهنجي بيپراوهي ۽ بي فڪري جون گستاخيون معلوم ٿينديون هئم.
تون پنهنجو پاڻ کي- ناسمجهه ماڻهو جيئان- ڪنهن نه ڪنهن جنهجهٽ ۾ وجهي- پوءِ ڪنهن نه ڪنهن اختلاف جو بنياد رکي- اجايا جهيڙا نبيرا ڪندي هئين.
پر مون تنهنجي آمريت جي آڏو- پنهنجا عقلي هٿيار ڦٽا ڪري پنهنجي شڪست نه قبولي هئي-
پر جي اهڙي شڪست قبولي به وجهان ها- ته شايد محبت ۾ اسان ٻنهين جو ڪوئي نقصان ضرور هو- وڌيڪ نه تڏهن به آقا ۽ غلام جي درميان واري نفرت ضرور جنم وٺي ها.
مان تنهنجي اڳيان تنهنجي محبت ۾ بيوس ضرور هئس- پر خود کي بي ضمير بنائي- پنهنجي همٿ نه هاري هئم.
مان زندگي جي اعليٰ امنگن جو پرچاري هئس.-
مون وقت جي هر آمر جي اهڙي خواهش- ٿوڪاري ۾ وجهڻ پي چاهي- جيئن هر Dictator حڪمران چاهيندو آهي ته، قومون ۽ انسان- زندگي جي اعليٰ نظرين سان پنهنجو ڪو به تعلق يا لاڳاپو نه ڏيکارين طوائف جو پگهر چٽيندڙ هر بيوقوف جنرل- ۽ انساني گوشت Export ڪندڙ بي رحم سرمائدار جي شيطان نيتن کي- مون غريبن ۽ نادارن جي جوتن هيٺيان لتاڙائڻ پي چاهيو- پر سياسي ستارن جو چنڊ بڻجي پاڻ چمڪائڻ وارن شطرنجي چالن، خيالن کان مان آزاد هئس- جنهن کي تون منهنجي سياسي نابالغي چوندي هئين-
تو ساڻ گڏ ته ادب منهنجو دين ۽ ايمان هو-
جڏهن ادب جي اصلي قوت واري اهميت توکي معلوم- يا رڳو محسوس ٿيندي هئي- ته منهنجي زندگي جي سرگرم پهلوءَ کي- تون پنهنجي زندگي جو اختصار بيان ڪندي هيئن جيئن چوندي هيئن-“ مان نه هجان ها، ته تون شاعر نه هجين ها؟“
الائي ڪهڙو يقين ٿي پوندو هُيئي- جو اهڙو اقرار ڪري چوندي هئين ته ”فتاح! تو پنهنجي نصيب جون خوشيون سڀ منهنجي نانءُ ڇوڪري، ڇڏيون آهن؟“
تڏهن مون توکي ائين پي چيو هو ته ”آسا! اهو تنهنجو حق هو- سو مون تنهنجي ئي حوالي ڪيو.“
تنهنجو سو پڇڻ ۽ چوڻ بلڪل درست هو- منهنجي سڀ خوشي تنهنجي قدمن هيٺ قربان ٿيل هئي- ڇو ته مون توکي صرف عقل، فهم ۽ ذهني سمجهه جي ڏيکاءُ سان نه ڏٺو هو.
تنهنجي هر رنجش- منهنجي شعور کي- منهنجي ذهن ۽ جسم کان- الڳ ڪري ڇڏيندي هئي.
مان صرف ٻڌي ۽ ڏسي سگهندو هئس-.
منهنجي دل بيهي ويندي هئي- ۽ جگر ۾ وڏا وڍ پوندا هئا- پر مان ڪنهن درد ۽ سور جي بجاءِ ڪنهن پُر سڪون ڪيفيت واري سوزش ۾- ٻڏتر جا غوطا کائڻ لڳندو هئس- منهنجوذهن ٻي ڪائي ڳالهه قبول نه ڪندو هو سواءِ تنهنجي هڪ من لڀائيندڙ پياري مسڪراهٽ جي- بس جڏهن تون کلي پوندي هئين- تڏهن مونکي پنهنجي جيئري هجڻ جو احساس معلوم ٿيندو هو- ۽ تو ۾ پنهنجي زنده رهڻ جا وسيلا ڳوليندو هئس- جتان منهنجي ڏاهپ جا دروازا کلندا هئا ۽ مان نوان، نوان خيال ۽ تجربا حاصل ڪرڻ لڳندو هئس- پوءِ محبت جي هر نئين مسئلي کي ذهن ۾ رکي- هر مسئلي جي دليل ۽ چٽائي بابت- تيسيتائين غور ڪندو هئس- جيسيتائين ڪا حقيقت واضع نه ٿيندي هئي-
جڏهن ڪو مسئلو حل ٿي نه سگهندو هئم- تڏهن خود کي تنهنجي آغوش ۾ اڇلي ڇڏيندو هئس- ۽ تنهنجي ڪنواري دوزخ بدن ۾- جڏهن مون کي سڪون جي هلڪي ننڊ اچي ويندي هئي- ته منهنجو اهو منجهيل مسئلو برمحل ڪنهن سپني جي صورت ۾ حل ٿي پوندو هو.
اهڙي طرح سان خود کي سمجهائڻ ۽ توکي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو رهيس- پوءِ جو ڪجهه به حاصل ٿيندو ويندو هو- ته هڪ رومانسر جي حيثيت سان تنهنجي هر ادا منظر- هر گفتي کي مڪالمو ۽ هر نظر کي تمثيلي علامت ۽ تشبيهون، اشتعارا سمجهي ناول لکندو ويندو هئس. ۽ ناول ۾ نوان لفظ منهنجون ذهني رڳون وڄائي- مونکي اهو ڳائي ٻڌائيندا هئا- ته اهي ئي لفظ فاني ۽ غير فاني جو فيصلو نبيريندا- جتي زندگي جي اڳيان فل اسٽاپ آهي، يا ڪنهن فڪر جي خوني دريا ۾ لوڙهي، سامونڊي موتين سان گڏيندا، جتي امرت جو دريا وهي دنگ ٿو ڪري.